Cəmiyyətdə işləyən seqmentin böyük bir hissəsi tacir adı altında təsnif edilir. Mağaza sahiblərindən kiçik tacirlərə, dəzgaha baxan şəxslərdən küçə satıcılarına qədər bir çox peşə sənətkar tərifinə daxildir. Cahillik əxlaqının yaşandığı cəmiyyətlərdə, tacir olaraq xarakterizə edilən kəslərin də bir çox peşə qrupu kimi özünəməxsus bəzi xüsusiyyətləri vardır.
Bir çox cahillik xarakterində olduğu kimi cahilliyin tacir xarakterinə istiqamət verən ən əhəmiyyətli amili də yenə maddi dəyərlərdir. Daha çox cəmiyyətin orta səviyyəli təbəqəsindən gələn bu insanların böyük bir hissəsi, cahil əxlaqı yaşadıqları və Qurana tabe olmadıqları üçün pul qazanmaq uğrunda hər cür hala girə bilən bir xarakterə yiyələnmişdirlər. Çünki cəmiyyətdə yer tuta bilmələri və hörmətli bir sifət qazana bilmələri ancaq zəngin olmalarıyla mümkün olar. Çünki cahil cəmiyyətdə adamın əxlaqından, peşəsindən və ya kariyerasından əvvəl gələn ən əhəmiyyətli meyar zənginliyidir. Adamın maddi bir gücü olduğu vaxt, onun nə cəhaləti, nə mədəniyyətsizliyi, nə də xarici görünüşü bir problem meydana gətirər. Maddi güc həmişə hər cür imkanın qapısını aça bilər.
Bu səbəblə də cahillik meyarlarına görə yaşayan tacirlərin çoxu, yaxşı pul qazanmağın yollarını axtarar və bütün həyatları da bundan ibarət bir hala gələr. Əlbəttə ki, bir insanın maddi qazancının yaxşı olması üçün səy göstərməsində heç bir qəbahət yoxdur. Ancaq bir insanın bunu edərkən malın və zənginliyin həqiqi sahibinin Allah olduğunu, Allahın istədiyini zəngin, istədiyini kasıb etdiyini və bunda bir çox hikmət olduğunu unutmamalıdır. Qəniyy (çox zəngin, heç nəyə ehtiyacı olmayan) olan Rəbbimiz Allahın verdiyindən razı olmalı, Allahın məmnunluğu və rizası üçün zəngin olmasını istəməli və Allahın lütfü olan malı yenə Allah yolunda ən yaxşı şəkildə qiymətləndirməlidir. Belə olmadıqda isə, çox eqoist və mənfəətçi bir xarakter formalaşa bilər. Bu səbəblə də cahillikdəki tacir xarakterində olan bir çox adamın böyük ideallara sahib, mənəvi keyfiyyətləri güclü bir fərd olmaq kimi hədəfləri yoxdur; ən böyük məqsədləri zəngin olub dünya ilə bağlı mənfəətlər əldə etməkdir. Ümumiyyətlə öz mənfəətini güdən bir xarakterə yiyələnərlər. İnsanlardan nə qədər mənfəət əldə etsələr özlərini o qədər çoxbilmiş görərlər.
Bu hərisliyin bir nəticəsi olaraq bəzi insanlar tərəfindən fırıldaqçılıq, saxtakarlıq bu peşənin normal tərəflərindən biri kimi görünər. Əlbəttə ki, bu təbəqə içərisində İslam əxlaqını mənimsəyən, Quran əxlaqına uyğun davranan və həmişə dürüst olan insanlar da vardır. Bu peşədə işləyən insanlar mütləq dürüstlükdən imtina etməməlidirlər. Burada bəhs edilən fırıldaqçılıq, saxtakarlıq din əxlaqından uzaq cahil sisteminin verdiyi nəticələrdir. Məsələn, cahil cəmiyyətdə ticarətlə məşğul olan şəxslərin bir qismi əllərindəki zədələnmiş əşyaları heç çəkinmədən sağlammış kimi sata bilərlər. Bundan ən kiçik bir vicdan əzabı hiss etmədikləri kimi bir qismi də özlərinə bunu peşə olaraq seçmişdirlər. Qüsurlu əşya alar və bunu sağlam qiymətinə müştərilərinə satarlar. Bu kəslərin gördüyü bu işə eyni ətrafdakı bütün tacirlər şahid olar, amma çox vaxt heç biri qarşı çıxmaz. Çünki bu insanlara görə bunlar ticarət həyatının tələbidir. Müştəri anlayışı bu insanların bir qisminə aldadılacaq və pul qazanılacaq kəsləri ifadə edər. Halbuki Allah bütün insanlara ticarətdə ədalətlə davranmalarını, insanları aldatmamalarını əmr etmişdir:
Ölçdükdə ölçüyə tam riayət edin, çəkdikdə düzgün tərəzi ilə çəkin. Bu, daha xeyirli və nəticə baxımından daha yaxşıdır. (İsra surəsi, 35)
Davud dedi: “O sənin qoyununu öz qoyunlarına qatmaq istəməklə, sənə qarşı haqsızlıq etmişdir. Həqiqətən, şəriklərin çoxu bir-birinin haqqını tapdalayar. Yalnız iman gətirib yaxşı işlər görənlərdən başqa. Onlar isə çox azdırlar!”... (Sad surəsi, 24)
Tarix boyu bütün cahil cəmiyyətlərdə Allahın bu əmrlərinə tabe olmayan, ədalətsizlik etməkdə, insanları aldatmaqda inadkar bir əxlaq nümayiş etdirən insanlar olmuşdur. Allah elçiləri vasitəsiylə bu insanları xəbərdar etmişdir. Hz. Şüeybin qövmünə bu mövzuda etdiyi xəbərdarlıqlar Quranda belə xəbər verilir:
Mədyən qövmünə də qardaşları Şueybi göndərdik. O dedi: “Ey qövmüm! Allaha ibadət edin. Sizin Ondan başqa ibadətə layiq olan məbudunuz yoxdur. Ölçünü və çəkini əskiltməyin. Mən sizi bolluq içində görürəm və qorxuram ki, başınıza hər şeyi bürüyən günün əzabı gələ. Ey qövmüm! Ölçüyə və çəkiyə ədalətlə tam riayət edin, insanların mallarını əksik verməyin və yer üzündə fəsad yaymaqla pis işlər görməyin! Əgər möminsinizsə, bilin ki, Allahın saxladığı nemətlər sizin üçün daha xeyirlidir. Mən sizin üstünüzdə gözətçi deyiləm” (Hud surəsi, 84-86)
Ancaq əsasən cahil cəmiyyətlərdə insanlar, sahib olduqları çirkin əxlaqdan ötrü bu xəbərdarlıqları qulaq asmamış və bu səbəbdən də həm dünyada bir çətinlik ilə qarşılaşmışdırlar, həm də axirətdə bu hərəkətlərinə görə mütləq cavab verəcəklər. Cahil cəmiyyətdə bu xarakteri daşıyan insanlar mənfəət əldə etmək üçün lazım gəldikdə sadə rəftarlar göstərməkdən də çəkinmirlər. Cahilliyin bu yanlış məntiqini piştaxta arxasında işləyən bir qisim insanlarda da görmək mümkündür. Cahil cəmiyyətə ayaq uydurmuş olan bu kəslər, müştərilərinə bir əşya sata bilmək üçün hər cür yolu sınayarlar. Yaraşmadığı çox açıq şəkildə görünən bir geyimin yaraşdığını sübut etmək üçün hər cür yalanlar danışar, uzun-uzadı dil tökərlər.
Bu tip kəslərin cəmiyyətdə ən çox hörmət göstərdikləri kəslər isə zəngin insanlardır. Onların hər cür işini görməyi öz aləmlərində böyük bir fürsət kimi görərlər.
Cahil cəmiyyətin böyük bir hissəsi kimi, bu insanların da bir qismi İslam dinini tanıyır və Allahın qoyduğu əmr və qadağaları olduqca yaxşı bilirlər. Ancaq buna baxmayaraq sırf dünya həyatından mənfəət əldə etmək məqsədiylə bu əmr və qadağaların bir çoxuna tabe olmazlar.
Bununla yanaşı pul qazanmaq üçün olduqca həris bir xarakter göstərən, heç bir fədakarlıqdan çəkinməyən bu insanlar, özlərini yaradan və sahib olduqları hər şeyi onlara verən Allahın əmrlərini yerinə yetirmə mövzusunda olduqca qapalı və istəksiz davranırlar. Allah bu karakterdəki insanları və həmçinin də bütün insanları dünyaya bu qədər bağlanıb axirəti unutmamaları mövzusunda bir çox ayəsi ilə xəbərdar etmişdir:
Ey iman gətirənlər! Nə mallarınız, nə də övladlarınız sizi Allahın zikrindən yayındırmasın!. Bunu edənlər ziyana uğrayanlardır. (Munafiqun surəsi, 9)
De: “Əgər atalarınız, övladlarınız, qardaşlarınız, zövcələriniz, yaxın qohumlarınız, qazandığınız mallar, iflasa uğramasından qorxduğunuz alış-verişiniz və bəyəndiyiniz evlər sizə Allahdan, Onun Elçisindən və Onun yolunda cihaddan daha əzizdirsə, Allah Öz əmri ilə gəlincəyə qədər gözləyin. Allah fasiqləri doğru yola yönəltməz”. (Tövbə surəsi, 24)
Məhz möminlərin fərqi və Allah qatındakı üstünlükləri də buradadır. Onlar da lazım gəldikdə günlərinin böyük hissəsini işləyərək, pul qazanmaq məqsədiylə keçirə bilərlər. Ancaq onlar yaxşı bir qazanc əldə etməyi, Allahın rizasını qazana bilmək, Onun məmnun olacağı işlərdə xərcləmək məqsədiylə istəyərlər. Həmçinin gördükləri iş nə olursa olsun, heç vaxt Allahı zikr etməyi və axirəti düşünməyi unutmazlar. Allahın əmrinin tələbinə görə insanlara əsla haqsızlıq və ədalətsizlik etməz, heç kimin haqqını yeməzlər. Allah bu gözəl əxlaqlı insanları Quranda belə tanıtmışdır:
O kəslər ki, nə ticarət, nə də alış-veriş onları Allahı zikr etməkdən, dosdoğru namaz qılmaqdan və zəkat verməkdən yayındırmır. Onlar qəlblərin və gözlərin çevriləcəyi bir gündən qorxurlar. (Nur surəsi, 37)
