Mustafa Kamal Atatürk müsəlman dövlətlərinə və Türk İslam Birliyinin qurulmasına çox əhəmiyyət vermiş və bu birliyin qurulması üçün bir sıra mühüm cəhdlər göstərmişdir

1881

08 Dekabr, 2013

9 May 1920-ci ildə Böyük Millət Məclisi adından Mustafa Kamal Paşa imzasıyla bütün islam dünyasına xitab olaraq Hakimiyyəti Milliyədə dərc olunan bir bəyannamədə, ingilislərin islam birliyini pozmağa, xalqı, hökuməti və şeyxülislamı Milli Mübarizə əleyhinə çevirməyə çalışdıqları qeyd edilərək ingilis siyasətinin bu yönünə diqqət çəkilmiş və sönən islam günəşinin tamamilə qürub etməməsi və yenidən islam dünyası üzərində parlaması üçün Yavuz Sultan Səlimin: "Biz, müsəlman könüllərin birliyini təmin etmək üçün özümüzü fəda etmiş bir millətik" cümləsi qeyd edilmişdir.

(Hakimiyyəti Milliyə, 1. İl, Nr 29, 13 May 1336-1920; FO:371/5035, E-6781, 10 June 1920., İslam birliyi və Mustafa Kamal, Prof. Dr. Mətn/mətin Hülagü, Timaş Nəşrləri, İstanbul, 2008)

Sebilürreşad Jurnalında iştirak edən və Qazi Mustafa Kamal imzasıyla nümayiş olunan bir başqa bəyannamədə, islam aləminə müraciət edərək onların maddi və mənəvi köməklərinə, şəfqət və mərhəmət duyğularına, islam aləminin mürüvvətinə, müqəddəs əlaqələrin çox bərəkətli və bol təccəlliyatına müraciət edib.

(Gazi Mustafa Kamal, "Bəyannamə", Sebilürreşad, 22-ci cild, Ədəd 565-566, Ay 10, İl 1339, səh. 157-158. (İslam Birliyi və Mustafa Kamal, Prof. Dr. Mətn Hülagü, Timaş Nəşrləri, İstanbul, 2008, səh. 48-4)

Mustafa Kamal 9 Oktyabr 1919-cu ildə Hələb və Şamda Suriya xalqına xitab olaraq bir bəyannamə nümayiş etmişdir. Bu bəyannaməsində: “...məqsədlərinin ölkəni və islamı yox olma təhlükəsindən kənarlaşdırmaq olduğunu, Allahın izni ilə inananların düşmənə qarşı döyüşməyə qərar verdiklərini, Konya və Bursadan düşmənin çıxarıldığını, haqqa güvənən mücahidlərin tezliklə ərəb qardaşlarının ziyarətinə gələcəklərini, düşməni rədd edəcəklərini və artıq dində qardaş olaraq yaşamağın vacibliyini” ifadə etmişdir.

(F. O: 371/4233/156717. 16 November 1919. İslam Birliyi və Mustafa Kamal, Prof. Dr. Mətn Hülagü, Timaş Nəşrləri, İstanbul, 2008, səh. 69-70)

Səudiyyə Ərəbistanın kralı Əbdüləziz ibn Suudin oğlu Əmr Faysal və Mustafa Kamal tərəfindən imzalanan türk və ərəb hökumətləri arasındakı gizli andlaşmadan bəzi maddələr

Maddə I: Razılaşmada iştirak edən tərəflər, Türk Milləti və zadəgan Ərəb Milləti, hal-hazırda islam dünyasındakı bölünmələri təəssüflə təsbit edir, bu bölünmələri yox etməyi özlərinə vacib bir vəzifə hesab edirlər, bir-birinə dini, əxlaqi və ictimai baxımdan bağlanmış iki millətin əməkdaşlıq içində olmasını təmin edirlər. İki millət qarşılıqlı olaraq yardımlaşmalı, dini və torpağı birləşmiş qüvvələrlə müdafiə etməlidir.

Maddə II: Hal-hazırda ərəblərin müstəqilliyi, türklərin azadlığı və vəhdəti təhlükədədir. Kənar müdaxilələr öz aralarında İraqı, Fələstini, Suriya və ətrafını, Anadolunun əhəmiyyətli bir hissəsini bölüşdürmək arzusundadırlar. Paris Sülh Konfransının bizim haqqımızda bir qərar verməsinin sabahısı günü, dini və torpağı müdafiə etmək üçün cihad elan etməyi qərarlaşdırdıq. Bu hədəfə çatmaq üçün, razılaşmada iştirak edən tərəflər aşağıdakı maddələr barəsində həm fikirdirlər:

Maddə III: Tərəflər, Türk və Ərəb İmperatorluğunun paylaşılmasını və kənar qüvvələr tərəfindən işğal edilməsini qəbul edə bilməzlər.

Maddə VI: Cihada başlamaq və türklərin birliyini təmin etmək üçün Şərif Həzrətləri, bütün ərəb ölkələrində, müvafiq bir dillə, xarici qüvvələrin islam torpaqlarına düşməncə rəftarını ifadə edən bir fərman nəşr edəcək. Cihada başlamaq üçün şərif, ərəb qəbilələrinin bütün liderlərini və şeyxlərini bir yerə toplayaraq andlaşma və əhdlər imzalayacaq. Şərif, verilən bir işarə ilə dərhal cihadda iştirak etməyə hazır olan Anadoludakı milli birliklərə bənzər milli ordular quracaq.

Maddə VIII: Şərif, bu mətnin əslini yalnız Hicaz ərəblərinə və qəbilə rəislərinə bildirməklə kifayətlənməyəcək, eyni zamanda İmam Yəhyaya, Səid İdrisə, Trablus, Cəzair, Fas, Bingazi, Tunis və Hindistan müsəlmanlarına xəbər verəcək və onların da hərəkatda iştirak etməsi üçün əlindən gələn səyi əsirgəməyəcək. Şərif, bu hədəfə çatmaq üçün lazımlı bütün tədbirləri görməyə söz verir.

Mustafa Kamal Şərif Faysal
İmza imza

(Eyni vəsiqə; Fransızca mətni üçün bax; F. O. 371/4233.119322, İslam Birliyi və Mustafa Kamal, Prof. Dr. Mətn Hülagü, Timaş Nəşrləri, İstanbul, 2008, səh. 76-77)

Digər tərəfdən 1 Mart 1921-ci ildə Türkiyə ilə Əfqanıstan arasında Moskvada bir dostluq razılaşması imzalanmışdır. Andlaşma mətninə görə müstəqil Türkiyə Əfqanıstanın müstəqilliyini tanımış, tərəflər bütün şərq millətlərinin, xüsusilə Xivə və Buxara xalqının qəti azadlıq və müstəqilliklərini qəbul etmiş, hər hansı imperialist bir hücum qarşısında bu hücumu tərəfdar şəxsən özlərinə edilmiş kimi qəbul etməyi və buna bütün gücləri ilə etiraz etməyi mənimsəmişdirlər, tərəflərdən hər biri düşmən olan bir dövlətlə razılaşma imzalamadan və başqa dövlətlərlə andlaşma etmədən əvvəl digər tərəfə məlumat verməyi bildirmişdir.

(Hakimiyyəti Milliyə, 1. İl, nr 41, 28 İyun 1336, səh. 3; Sonyel, eyni əsər, 2-ci cild, səh. 58-59. İslam Birliyi və Mustafa Kamal, Prof. Dr. Mətn/mətin Hülagü, Timaş Nəşrləri, İstanbul, 2008, səh. 87)

10 Yanvar 1922-ci ildə Əfqan bayrağının Ankaradakı Səfirlik binasına sancılmasına görə təşkil edilən mərasimdə, Mustafa Kamal Atatürk, Türkiyə ilə Əfqanıstan arasında olduğu kimi, Türkiyə ilə bütün islam dünyası arasında da güclü əlaqələr olduğunu hər iki ölkənin ortaq işlərinin dünya siyasətində bir tarazlıq yaratmaq baxımından əhəmiyyətli olduğunu bildirmiş və bunu əlavə etmişdir: "Hər islam rəhbərliyini Əfqanıstan kimi azad və müstəqil görməkdən qürur duyacağıq. Şərqdə təzyiq altında yaşayanlar, Türkiyə, Əfqanıstan ... arasındakı ittifaqa baxıb sevinəcəklər”

(Hakimiyyəti Milliyə, 1. İl, nr 41, 28 İyun 1336, səh. 3; Sonyel, eyni əsər, 2-ci cild, səh. 230-231 İslam Birliyi və Mustafa Kamal, Prof. Dr. Mətn/mətin Hülagü, Timaş Nəşrləri, İstanbul, 2008, səh. 8)

Mustafa Kamal Atatürk

Türk-İslam birliyi