İman gözü ilə elmi dəyərləndirə bilmək

• De ki: O Allah, birdir. (İxlas surəsi, 1)
• Allah, Saməddir (hər şey Ona möhtacdır, daimdir, heç bir şeyə ehtiyacı olmayandır). (İxlas surəsi, 2)
• O, doğmamışdır və doğulmamışdır. (İxlas surəsi, 3)
• Və heç bir şey Onun bərabəri deyildir. (İxlas surəsi, 4)

Quran bütün əsrlərə baxan böyük möcüzədir. Günümüzdə də, bir çox problemin əsasını tam olaraq tərif etmiş və doğrusunu ən gözəl şəkildə açıqlamışdır. Ötən son iki əsrdə insan bəzi yanlış fəlsəfələrin təsirinə girmiş və bundan təsirlənən ideologiyalar insanları böyük bəlalara salmışdır. İxlas surəsində bəşəriyyəti işıqlandıran bu ayələr insan oğlunun düşdüyü vəziyyətdən çıxmağın çox gözəl yol göstəricisidir.

Yaşadığımız bu gözəl kainat, gözəl dünyamız, içində bir-birindən gözəl bitkilərin, meyvələrin, heyvanların olduğu məkanımız və canlılardakı hər bir detal içimizdə böyük heyranlığa yol açır. Bu fərəhimiz bütün bunları yaradan Allahadır. Halbuki dialektik materializm və onun təbiətə tətbiq olunmuş halı olan təkamül nəzəriyyəsi insanlardakı bu heyranlığı bağlayırlar.

Bütün bu ecazkar quruluşların qüsurlarının sadə toqquşması və təsadüf əsəri kimi göstərməyə çalışırlar. Əlbəttə ki, ən sadə ağlı qiymətləndirmə, vicdanla baxılan baxış heç bir möcüzə quruluşun təsadüfən olmayacağını deyir. Dolayısı ilə bütün bəşəriyyətin vicdanı, ruhu, şüur altı bu açıq həqiqəti bilir və qəbul edir. Nə var ki, sözünü etdiyimiz fəlsəfələr son 150 ildə xüsusilə iddialarını elm adı ilə edirlər. Çox açıq olan yanlış iddialarını bu yolla maskalayırlar.

Həqiqi elmi kəşflər, texniki yollarla əldə etdiyimiz məlumatlar ilə səhv fərziyyələri bir-birinə qarışdıraraq insanların gözündə bir növ illüziyaya səbəb olurlar. Bu iki hal, yəni həqiqi elmi faktlar ilə inkarçı iddialar arası ayrılanda isə bütün həqiqətlər daha aydın şəkildə görünür. Buna görə gəlin birlikdə xüsusilə son əldə etdiyimiz texniki məlumatlar ilə necə heyranlıq doğuran nemətlərlə təchiz edilənə şahid olaq və bütün bu möcüzələrin təsadüflər əsəri olmayacağını dəqiq şəkildə görək.

Yüzlərlə maddədən yalnız ikisini tədqiq etdikdə belə, bunun mümkün olmadığını dərhal görə bilərik.

1. Canlılığın təməlində çatışma yox birlik olmaq vardır

Ən kiçik həyat vahidi olan hüceyrəyə baxaq. Bu mütəşəkkil quruluşun içində olanlar həqiqətən bənzərsizdir. Hüceyrənin hansı tərəfinə baxsaq, mütləq kollektiv yardım və əl-ələ vermənin olduğunu görürük.

Nümunə olaraq zülalları ələ alaq və hər hansı bir zülalın olması üçün nələr lazımdır maddələr halında qısaca düşünək:

Bir proteinin:

DNT-də məlumatının kodlanmasına,

• Bu məlumatın başlanğıc və bitmə bölgələrini göstərən bölgələrə [1],
• Bu məlumatın bağlanıb, hüceyrədəki ehtiyaclara görə istehsalın başlamasını təmin edən transkript faktorlarına və bunların DNT-dəki bağlanma bölgələri olan pirometr bölgələrə [2],
• DNT-dən oxumanın edilməsini təmin edən ferment və proteinlərə [3],
• Bu oxuma nəticəsində əldə edilən mRNT adlı şablon quruluşa,
• Bu quruluşdan istehsal edən ribosomlara, ki bunlar da proteinlərdən yaranır,
• Ribosomun doğru zaman və şərtlərdə istehsala başlamasını təmin edən başlanğıc faktorlarına ki, bunlar da proteindir,
• Ribosomun protein zəncirini böyütməsini təmin edən faktorlara,
• Ribosomun işi bitəndə dövrəyə girən sonlandırma faktorlarına [4],
• Ribosomun ehtiyac duyduğu amino asitlərə,
• Bu amino asitləri ribosoma daşıyan tRNT-lərə,
• Amino asitləri tRNT-lərə bağlayan fermentlərə [5],
• Bu amino asitlərin miqdarına hüceyrə içində nəzarət edən quruluşlara və əksikliyində ya istehsal edən sistemlərə ki, bunlar da proteinlərdən yaranır ya da hüceyrə xaricindən hüceyrə içinə daşınmasını təmin edən qapı proteinlərinə ki, bunların da hüceyrə zarına daşınmasında və yerləşdirilməsində proteinlərə ehtiyac vardır [6],
• İstehsal olunan proteinlərin vəzifələrini yerinə yetirə bilmələri üçün 3D formalarına qatlanmasına yardımçı olan şaperon proteinlərinə ehtiyac duyulur.
• Proteinlərin gedəcəyi bölgədə vəzifələrini yerinə yetirə bilmələri üçün əlavə dəyişikliklər edən fermentlərə ki, bu zamana qədər 1150-dən çox nümunəsi təsbit edilmişdir. [7]
• Bir çox protein vəzifələrini metalların da olduğu əlavə quruluşlarla edir. Bu quruluşların forması və metalların proteinlərə daşınması üçün də yenə proteinlərə ehtiyac vardır. [8]
• Hər proteinin vəzifə yerini müəyyən edən etiketlərə ehtiyacı vardır ki, bunlar hüceyrədə müdhiş poçt sistemi və ünvanlanma sistemi olduğunu göstərir. [9]
• Bunlarla bərabər bu etiketləri başa düşüb, doğru yerlərinə aparan poçtalyon kimi işləyən proteinlərə,
• Getdiyi yerlərdə onu qarşılayan və əlavə şəkil dəyişdirmələrə səbəb olan proteinlərə, [10]
• Vəzifəsini yerinə yetirəcəyi yerə çatdığı üçün atılmalı olan etiket quruluşu kəsən və uzaqlaşdıran fermentlərə, [11]
• Doğru yerə yerləşdirən proteinlərə.
• Yol boyunca bəzi zaman hüceyrədəki mənfi şərtlərdən təsirlənməsini əngəlləyən paketləyənlərə,
• Bu paketləyənləri əldən-ələ çatdıran proteinlərə,
• İstehsal edilən proteinin miqdarının kifayət olub-olmadığına nəzarət edən sistemlərə,
• İstehsal edilən proteinin zamanla xarab olub-olmadığına nəzarət edən quruluşlara,
• Xarab olma varsa və bu təmir edilə biləcək çərçivələr içində isə təmir edən proteinlərə ehtiyac duyulur
• Bəzi proteinlər də ribosomdan istehsal edildikdən dərhal sonra proteinlərə nəzarət edərlər. Xarab olmuş proteinləri ətraflıca saran bu proteinlər addım-addım təkrarən doğru hallarına qatlayarlar. [13]
• Əgər proteindəki xarab olmanın qarşısı alına bilmirsə bu tip proteinin hüceyrə üçün zərərli olacağı nəticəsinə gələn və məhv etmə müddətinə başlayan sistemlər lazımdır.
• Bu tip ziyanlı zülalların əvvəlcə etiketlənilməlidir ki, bunun üçün etiketləmə edən sistemlərə və bu etiketli zülalları məhv edəcək üyütmə maşınlarına ehtiyac vardır ki, bunlar da yenə zülallardan ibarətdir. [14]
• Bütün bu zamanlarda istifadə olunan kiçik batareya hökmündə olan enerji paketçikləri (ATF, GTF) olmadan da bunların heç biri həyata keçməz.

Bu məqalədə çox kiçik hissəsini verdiyimiz bütün bu şərtlərin olduğu bir hüceyrədə ancaq zülal sistemi düzgün işləyir. Və hüceyrə həyatına ancaq davam edə bilir. Bu quruluşlardakı qüsurlar da hüceyrənin dönməsinə deyil, xəstəliklərə, xərçəngə və ölümlərə səbəb olur.

Göründüyü kimi, bir-birindən çox fərqli quruluşlar əl-ələ verirlər və hüceyrənin mənfəətinə bir nəticə üçün fədakarlıqla, sanki, müdrik və böyük texniki məharətlə çalışırlar. Bir proteinin istehsal edilməyə başlandığı o ilk andan məhv prosesinə yəni son ana qədər çoxlu sayda fərqli quruluşa çox sayda müxtəlif texniki xüsusiyyətə malik struktura ehtiyac vardır.

Bu gördüyümüz texniki həqiqətlərə “zidd olanların ziddiyyətidir” demək, əlbəttə ki, son dərəcə yanlışdır. Burada yekunlaşdırdığımız prosesin əvvəlindən sonuna heç bir mərhələsində belə bir vəziyyətdən söz gedə bilməz. Özləri şüursuz atomlardan ibarət olan bu formaların nail olduqları əlbəttə ki, heyranedicidir.

Bütün bu detallar gücün yalnız Allaha aid olduğunu dərk etməyimiz üçündür. Rəbbimizin gücünün hər şeyə yetdiyini görürük. Bir çox insan həyatını davam etdirə bilməsi üçün mütləq lazım olan bu möhtəşəmliklərin fərqində də deyil. İman edənlərin fərqi bu təfərrüatlar üzərində düşünmələri və Allahın sənətini görərək ona baş əymələridir.

O, göydən yerə qədər olan bütün işləri idarə edir. Sonra da bu işlər sizin saydığınız illərdən min ilə bərabər olan bir gündə Ona doğru yüksəlir. (Səcdə surəsi, 5)

1. Təkamül nəzəriyyəsi təsadüfü həyatın kökünə salmağa çalışır. Ancaq həyatla bağlı detalları tədqiq etdikdə heç bir yerində təsadüfə yer olmadığını, əksinə, mükəmməl idarə olduğunu görürük. Bəs niyə?

• Bütün məlumatımız xüsusi bir DNT zəncirində kodlaşdırılmışdır. Bu zəncir isə ola biləcək səhvlərə qarşı ehtiyat ilə birgə (qardaş zəncir) yaradılmışdır.
• DNT məlumat reproduksiya prosesini həyata keçirən DNT polimeraz fermenti etdiyi hər hərfi nəzarət edir. Xətalı çoxaltma vardırsa bunu düzəldər. [15]
• DNT-də yaranan səhvlər qardaş zəncirə baxılaraq düzəldilir. Bu qardaş zəncirin yoxluğunda isə bütün gen quruluşları ən başdan mükəmməl də olsa zamanla tamamilə pozulmasına səbəb olur. [16]
• DNT-dəki səhvlərə həssas fermentlərə və robot molekullara ehtiyacı var. Bu qəribə quruluşlar hər biri xüsusi xəta növünü müəyyən edir və bunu düzəltməyə çalışır. DNT-ni başıboş pozulmağa qoymur. Məsələn, fotoliyaz fermenti bakteriyalarda gündə 300-400-ə qədər “tim ikigenli” deyilən qüsurları aradan qaldırır. Çatışmazlığında da o bakteriya geri dönməz, ölər.
• DNT-dəki sınıqlar xüsusi maddələrlə təmir edilir. [17]
• Heç bir genin istehsalı başıboş olmaz. Mütləq zülalların miqdarına görə istehsal olar. Azdırsa çoxaldılar. Çoxdursa da bir şəkildə hüceyrə sayı azaldılar.
• Xidmət edən fermentlər ehtiyac olmadığı hallarda təsirsiz hala gətirilməlidir. Mütləq bu cür nəzarət strukturları ilə təchiz edilməlidir. Məsələn, bəzi fermentlər fosfat bağlananda fəal olur, fosfat aradan qaldırılanda da təkrar fəallığını itirir. Fosfatın əlavə olunması və qaldırılması da başqa fermentlərlə hüceyrənin o indiki ehtiyaclarına görə aparılır. Bu tip nəzarət sisteminin olmadığı ferment xəstəliklərə bəzi hallarda da xərçəng xəstəliklərinə yol açır. [18]-[19]
• Hüceyrə daxilinə giriş və çıxış üçün mütləq çox sayda fərqli tipdə qapıya ən başdan ehtiyac var. Bu qapılar nəzarətsiz şəkildə deyil, mütləq idarəli şəkildə çalışmalıdırlar.
• Əgər bu qapılar azdırsa saylarını artıran sistemlərə, çoxdursa onları hüceyrə zərlərindən uzaqlaşdıran sistemlərə ehtiyac duyulur.
• Hüceyrə içində kritik maddələri saxlayan sistemlərə də ehtiyac vardır. Bu mütləq nəzarət altında olmalıdır. Məsələn, dəmir ionlarının çox olduğu hüceyrə mayesi o hüceyrədə çox sayda sərbəst radikala və bunun nəticəsində DNT-də mutasiyalara, yağlarda və zülallarda pozulmalara səbəb olur. Bu tip çox olduğu hallarda onları saxlayan xüsusi formalar lazımdır. [20]
• Yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi, DNT öncə resept hökmündə olan mRNT, ondan da ribosomlarda zülallar istehsal olunur. Gen səviyyəsində və zülal səviyyəsində nəzarətin yanında mRNT səviyyəsində də nəzarət lazımdır. Bunu da nəzarətsiz qoymaq olmaz. Məsələn, hüceyrə içinə alınan manqan ionlarından məsul olan mRNT-ni düşünək. Artıq hüceyrədə daha çox sayda manqan iona ehtiyac yoxdursa və miqdarı çoxdursa, hüceyrə qapısında yer alan manqan qapıları qablaşdırılaraq hüceyrə içinə alınar. Gen səviyyəsində əlaqəli gen fəaliyyətsiz hala gətirilir. Ancaq hüceyrədə hələ də qapı istehsal edilməsini təmin edən mRNT şablonları var. Bunlar da başıboş nəzarətsiz qoyulmaz və miRNT və siRNT kimi quruluşlara görə məhvini təmin edən sistem dövrəyə girər. Burada da nəzarətsizliyə yer yoxdur.
• Hüceyrə qılafında çalışan qapılar dəyişən şərtlərdə incə nizam tələb edir. Məsələn, bəzisi qapı zülalları fosfatlanaraq elektrik xüsusiyyətləri artırılar. Məsələn, öyrənmədə bu belə olur. Bu da nəzarətsiz olmaz.
• Yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi, hüceyrədəki zülallar yaxşı qorunulan şəraitdə də olsalar, zaman keçdikcə xarab olurlar. Xarab olmuş halları hüceyrələrdə müxtəlif xəstəliklərə yol açır. Bunun da qarşısının alınması üçün bu tip zülallar nəzərə çarpır və yıxılacağı yerdə yıxılırlar. Maraqlıdır ki, bu tip zülallara təsir edən ubikuitin adlı zülallara toxunulmaz. Yalnız xırda zülal hüceyrə üyütmə maşınında kiçik hissələrə ayrılır. Bu qədər incə fərq hüceyrədə çox xüsusi diqqət olduğunu göstərmir? Həqiqətən də buna təsadüfən olur demək, vicdanlı davranışdır mı? Bənzərini planlaşdırmadığımız sistemin özlərindən xəbərsiz təbiət qanunları və təsadüfən olduğunu iddia etmək, səmimi fikir deyil. [21]
• Yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi bütün amin turşularının, zülalların, metalların, enerji verən molekulların həssas sərhədlərdə olmalı olduğu otağımız var. Mütləq bütün bu quruluşların azaldığı və artması halları təqib edən sistemlərə ehtiyac var. Bu həssas sərhədləri təqib etmək üçün həssas sensor molekullar və lazımi tədbirləri görəcək sistemlər olmalıdır. Belə bir nəzarət sistemi olmayan hüceyrə ölər. [22]-[23]

Həqiqətən, Allah göyləri və yeri tərpənməsinlər deyə, tutub saxlayır. Əgər tərpənsələr, Ondan başqa onları heç kəs tutub saxlaya bilməz. Həqiqətən də, O, Həlimdir, Bağışlayandır. (Fatir surəsi, 41)

Hüceyrədəki hər detala baxdıqda gördük ki, müdhiş sənət, ağıl, bilik, bacarıq, diqqət, nəzarət, əl-ələ vermək, sanki planlaşdırma edən quruluşlar ilə təchiz ediliblər. Ancaq bütün bu formaların özü isə şüursuz, aciz, özündən xəbərsiz atomlardan yaranmışdır. Onlardakı bu üstün cəhətlər onlar üzərində təzahür edən Xaliqimizi bizə tanıdır. Onun bizə nə qədər şəfqətli olduğunu dərk edirik, nə qədər xüsusi yaradılış ilə var olduğumuzu görərik. Hüceyrənin hər nöqtəsi ulduz kimi Allahın varlığını göstərir. Təsadüfə yer qoymaz. Bütün bu formaların özü əsasən acizdir. Ancaq İxlas surəsində Allahın buyurduğu kimi Allah Saməddir. Varlıqlar aləmi tamamilə Ona möhtacdır. Onun köməyi olmayanda isə hər şey yoxluğa üz tutur. Bir-birindən çox fərqli işlərin çox həssas tarazlıqlarla bir-birinə bağlı olduğunu gördük. Bu həssas əlaqə hər şeyi görən, bilən, hər şeyin ən incə detalına qədər nəzarəti altında saxlayan Allah ilə vardır. Yaradanımız İxlas surəsində buyurulduğu kimi Birdir.

Elm Allah tərəfindən Quranda fərz qılınmışdır:

O kəslər ki, ayaq üstə olanda da, oturanda da, uzananda da Allahı yad edir, göylərin və yerin yaradılması haqqında düşünür və deyirlər: “Ey Rəbbimiz! Sən bunları əbəs yerə xəlq etməmisən. Sən pak və müqəddəssən. Bizi Odun əzabından qoru! (Ali İmran surəsi, 191)

Müsəlmanlar bu yeni əsrdə İslamın gözəl şərhi ilə bütün insanlığa nümunə olacaqlar. Bu təfərrüatları öyrənərək içimizdə Allaha qarşı heyranlıq dolu coşğun sevgi və qorxu olar. Allah ilə həyat çox gözəldir.

Mənbə və təfərrüatlı qeydlər:

[1] D. Voet and J. G. Voet, “Biochemistry,” 4th Edition, 2011, səhifə, 367.

Proteinlər amin turşulardan yaranır. Amin turşularının hər biri 3 hərfli kodon adlı DNT-dəki şifrlərlə kodlaşdırılmışdır. 3 hərf ilə cəmi 64 növ müxtəlif söz yazıla bilər. Bu hərflərin 3-ü mRNT-də UAA, UAG, UGA-dır. Bunlar proteində sona gəlindiyini bildirir. AUG kodonu metionin adlı amin turşusu kodlayır. Bu da proteinlərin ilk turşusudur. Digər turşular qalan 60 şifrə ilə kodlaşdırır. Bu çox ağıllı sistemdir. Çünki şifrələmə prosesi həm beləliklə ehtiyatlıdır, həm də turşuları başqa işarə sırası kimi də istifadə edilmişlər. Hər şifrələmə sistemi ağıl, zəka tələb edir. Heç bir şey təsadüfən olmaz. Mütləq şüur tələb edir. Əlbəttə ki, hər bir hüceyrəmizdə olan möhtəşəm məlumat sistemi də təsadüflər əsəri deyildir.

[2] Rédei, George P., ed. Encyclopedia of genetics, genomics, proteomics, and informatics. Vol. 1. Springer, 2008., səhifə 1564

[3] Alberts, B., et al. “The cell cycle.” Molecular Biology of the Cell. 5th Edition. Garland Science, New York, NY (2008): səhifə 263-328

Buna yardımçı olan bir çox fərqli tipdə proteinin varlığı lazımdır. Məsələn, topoizomeraz fermenti DNT açılarkən ortaya çıxan gərginliyi azaltmaq üçün DNT zəncirini tək və ya cüt zəncirdən qırar və DNT-nin başqa regionundan birləşdirər. Bu sayədə yaranan gərginliyi azaldır. Bir başqa maraqlı quruluş polimeraz fermentinin DNT-yə bağlı qalmasını təmin edir. Bəzi zülallar vurulan zəncirləri istisna tutmaqda istifadə edilir. Bu iki qrup protein sayəsində artırmağı edən polimeraz fermentinin çalışacağı bir sahə olar.

[4] D. Voet and J. G. Voet, “Biochemistry,” 4th Edition, 2011, səhifə 1375.

Məsələn, bakteriyalarda 3 ədəd başlanğıc amilinə, 3 ədəd uzatma amilinə və 4 dənə də xitam amilinə ehtiyac var.

[5] D. Voet and J. G. Voet, “Biochemistry,” 4th Edition, 2011, səhifə 1349

[6] Nelson, David L., Albert Lester Lehninger, and Michael M. Cox. Lehninger principles of biochemistry. Macmillan, 2008. səhifə 851-900.

Onlarca ferment özləri də başqa maddələrin məhsulları olan maddələri istifadə edərək 20-yə qədər amin turşusunun istehsalından cavabdehdir. Bundan başqa hüceyrədəki enerji səviyyəsi və amin turşularının miqdarına görə bu fermentlərin işləri rəy bildirmə mexanizmləri ilə çox həssas şəkildə nəzarət altında saxlanılır.

[7] Walsh, Christopher T., Sylvie Garneau‐Tsodikova, and Gregory J. Gatto. “Protein posttranslational modifications: the chemistry of proteome diversifications.” Angewandte Chemie International Edition 44.45 (2005): 7342-7372.

Ribosom sonrası mərhələdə turşularda dəyişiklik edən 1150 ferment sayının müəyyən edilməsi 2005-ci ildəki məqalədə edilmişdir.

[8] Rosenzweig, Amy C. “Metallochaperones: bind and deliver.” Chemistry & biology 9.6 (2002): 673-677.

2002-ci ildəki bu dəyərləndirmə məqaləsində zülalların təxminən üçdə birinin metalları saxladığını ortaya qoyur. Məsələn, tənəffüsdə, fotosintezdə, sinir, zəhərli maddələrə qarşı müdafiə kimi son dərəcə həyati proseslərdə aparıcı vəzifələri vardır. Metalların zülala əlaqədə olunması üçün onlara xüsusi bölmələr yer alır. Bundan başqa metalları bu bölmələrə çatdırmaqdan məsul olan fermentlər də lazımdır.

[9] http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/medicine/laureates/1999/press.html

[10] Alberts, B., et al. “The cell cycle.” Molecular Biology of the Cell. 5th Edition. Garland Science, New York, NY (2008): səhifə 713-717.

Hətta mitoxondri kimi kompleks quruluşlara gedən proteinlər doğru yerlərinə köçmələri üçün iç-içə keçmiş poçt sistemləri ilə kodlaşdırırlar. İlk kod mitoxondriyə istiqamətləndirilməsində, digər kod da orqanda tam olaraq harada vəzifə alacağına yönəlik işarə daşıyır. Bundan başqa proteinlər dar hüceyrə qapılarından keçə bilmələri üçün əvvəl başqa zülallarla tam olaraq dözməsi əngəllənir. Məsələn, mitoxondri qapısından keçəcək olan bir proteinin qapıdan keçməsi üçün bu şərtlərə sahib olmalıdır. Bundan başqa qapıdan keçməsi üçün qapıda motor vəzifəsi görən proteini çəkən bir protein kompleksinə də ehtiyac duyulur. Bundan sonra da içəri keçən protein vəzifəsini görməsi üçün, onu uyğun şəkildə qatlayan digər şaperon proteinə tələbat vardır.

[11] Alberts, B., et al. “The cell cycle.” Molecular Biology of the Cell. 5th Edition. Garland Science, New York, NY (2008): səhifə 701-704.

[12] Alberts, B., et al. “The cell cycle.” Molecular Biology of the Cell. 5th Edition. Garland Science, New York, NY (2008): səhifə 388.

Məsələn, İstilik şok roteinləri (HSP) hüceyrə temperaturunun yüksəldiyi hallarda istehsalları çox artar və zülalların yenidən qatlanmasına kömək edirlər (məsələn, 37 dərəcədən 42 dərəcəyə çıxan hüceyrədə)

[13] Alberts, B., et al. “The cell cycle.” Molecular Biology of the Cell. 5th Edition. Garland Science, New York, NY (2008): səhifə 390.

[14] D. Voet and J. G. Voet, “Biochemistry,” 4th Edition, 2011 səhifə 1409-1423.

Xarab olmalı olan proteinlər ubiquitin adlı protein ilə E1, E2, E3 adlı üç ferment köməyi ilə nəzərə çarpır. Çox sayda ubiquitin molekulu ehtiva edən zülal, hüceyrə üçün yox edilməli olan quruluş mənasına gəlir. Bu işarələnmiş quruluş, proteasome adlı özü də zülallardan ibarət olan üyütmə maşınında kiçik hissələrinə ayrılır.

[15] Alberts, B., et al. “The cell cycle.” Molecular Biology of the Cell. 5th Edition. Garland Science, New York, NY (2008): səhifə 268-271.

[16] D. Voet and J. G. Voet, “Biochemistry,” 4th Edition, 2011, səhifə 1214.

Məsələn, gündə 10.000-ə qədər şəkər nuklein bağı heç bir şey olmasa belə açılır. Yəni, gündə 10.000 hərf DNT-dən qopar. Bundan başqa, xüsusilə DNT-dəki bəzi azot hərfləri oksidlənir. Yenə hərflərə heç bir ferment olmamasına baxmayaraq, metil qrupları birləşdirilir. Yenə heç bir şey olmasa belə, gündə 120 dənə tim hərfi DNT-də öndə yer almayan Urasil adlı başqa bir molekula çevrilir.

[17] D. Voet and J. G. Voet, “Biochemistry,” 4th Edition, 2011, səhifə 1223.

Hüceyrədəki oksigenli tənəffüs bəzi kimyəvi aktiv məhsulların yaranmasına səbəb olur. Bu reaktiv maddələr DNT-də qırılmalara səbəb olurlar. Bölünən hüceyrələrin 5-10%-ində hər hansı bir zaman anında xromosomlardan birinin mütləq qırıq olduğu müəyyən edilmişdir. Bu qırıqları edən xüsusi sensor proteinlər olur. Bu sensor protein digər proteinlərə xəbər verərək qırıqlı quruluşun təmir edilməsini təmin edir.

[18] Alberts, B., et al. “The cell cycle.” Molecular Biology of the Cell. 5th Edition. Garland Science, New York, NY (2008): səhifə 175-176.

[19] Alberts, B., et al. “The cell cycle.” Molecular Biology of the Cell. 5th Edition. Garland Science, New York, NY (2008)

Allah hüceyrələrdə şiş təzyiqlərinə qarşı genlər yaratmışdır ki, bu genlər hüceyrələrin nəzarətsiz şəkildə çoxalıb xərçəngə tutulmağımıza mane olur. Bu əməliyyatlar zamanı çox sayda protein bir-birinin ardınca biri digərini şərtləndirir. Bunlardan biri olan TGFβ adlı siqnal yolundakı mutasiyalar bu proteinlərin bəzilərinin fəallığını itirməsinə və mədəaltı vəzi və ya digər orqanlarda xərçəng əmələ gəlməsinə səbəb olur.

Ya da hüceyrə dövranı (cell-cycle) nəzarətindən məsul olan Rb proteinlərini düşünək. Bu protein hüceyrənin bölünmə dövrəsinə girməsinə mane olur. Xərçəng xəstəlikli hüceyrələrdə ya bu protein heç olmur, ya da bu proteinə də nəzarət edən digər proteinlərdə qüsurlar xərçəngə səbəb olurlar. Rb proteinin fəaliyyətinin itirməsinin bir yolu da quruluşuna fosfat qatılmasıdır. Ancaq bu proses son dərəcə nəzarət altında və doğru zamanda aparılmalıdır. Çünki fəallığını itirən Rb-li bir hüceyrə xərçəngə səbəb olacaqdır. Rb protein fosforlama prosesi Cyclin D - Cdk4 kompleksi ilə aparılır. Ancaq bu kompleksin də ən başdan nəzarət sisteminin mövcudluğu şərtdir. Çünki bu kompleks Rb-ni fosfatlayaraq fəallığını itirməsinə gətirib çıxaracaq və nəticədə xərçəngə səbəb olacaqdır. Bu maddələrin miqdarı da əhəmiyyətlidir. Miqdarının nəzarəti də lazımdır. Məsələn, döş xərçəngində Cyclin D - Cdk4 proteinləri çox istehsal olunur ki, bu da hüceyrənin getdikcə daha çox parçalanmasına səbəb olur. Bundan əlavə, zülalların yəni Cyclin D - Cdk4 zülalları səhv zamanlarda işləməməlidir. Məsələn, hüceyrə əsəbi vəziyyət altında ikən. Belə ki, bu cür hallarda istehsal olunan p16 proteini Cyclin D - Cdk4 protein kompleksinin Rb proteininə bağlanmasına mane olur. Bu sayədə Rb proteini forforlana bilməz. Bunun nəticəsində Rb proteini fəal halda qalır. Beləliklə, vəzifəsi olan hüceyrənin bölünməsi mərhələsinə müdaxilə edər. Beləliklə hücrə bölünəməz. Doğrusu bu alınan qərarların kritik və burada anladılan addımların da anlamasının da çətin olduğu açıqdır. Bu tip diqqət gərəkdirən düzənləmənin təsadüfən olmayacağı açıq deyil? Bununla p16 geninin idarəsinin itirildiyi durumlar da xərçəng xəstəliyi baş verir.

Bu tip zəncirvari şəkildə biri digərini şərtləndirən sistemin genlərində meydana gələn mutasiyalar hüceyrələrdə xərçəngə səbəb olur, təkamülə deyil.

[20] Andrews, Simon C., Andrea K. Robinson, and Francisco Rodríguez-Quiñones. “Bacterial iron homeostasis.” FEMS microbiology reviews 27.2-3 (2003): 215-237.

Dəmir ionları Fenton reaksiyaları yolu ilə sərbəst radikallar əmələ gəlməsinə səbəb olur. Sərbəst radikallar da hüceyrəyə zərər verir. Bunun üçün hüceyrədəki artıq dəmir ionları anbarda saxlanılır. Məsələn, ferritin adlı anbar proteində 2000-3000 arasında dəmir ionu anbarda saxlanılır. Bütün bu anbar proteinlərinə baxmayaraq, hüceyrədə bəhs etdiyimiz reaksiyalar yolu ilə sərbəst radikallar yaranır. Bunlar da başqa qoruyucu maddələrlə (SOD kimi) təsirsiz hala gətirilirlər. Bu qoruyucu maddələrin varlığı da sağlam hüceyrə üçün əsas şərtdir.

[21] D. Voet and J. G. Voet, “Biochemistry,” 4th Edition, 2011. səhifə 1409-1423.

[22] Andrews, Simon C., Andrea K. Robinson, and Francisco Rodríguez-Quiñones. “Bacterial iron homeostasis.” FEMS microbiology reviews 27.2-3 (2003): 215-237.

Məsələn, bu məqalədə mikrobda Fur adlı zülalın dəmir bağlı olduğu halda 35-ə qədər zülala nə şəkildə təsir etdiyindən nümunələr verir. Fur proteini Fe2+ ionu bağlananda (dəmirin atomun iki elektron itirmiş halı) tam da etməli olduğu işi görür. Dəmirin Fura bağlanması hüceyrədə düz dəmir ionu olduğu mənasına gəlir. Tam da bu vəziyyətdə Fur dəmiri saxlamağa yarayan Bfr genini aktiv hala gətirir. (Bfr bacterioferritin adlı dəmir, yığmaqdan cavabdehdir) Beləliklə, mühitdə olan artıq dəmir toplanacağı proteinlər istehsal olunur. Eyni Fur proteini eyni zamanda dəmiri hüceyrə içinə almağa yarayan qapı zülallarının istehsalından məsul genləri bloklayır. Əlbəttə ki, bu mükəmməl sənətdir. Yanına qol qoymadığımız bənzərini etmədiyimiz bir sənət.

[23] Rowbury, Robin J. “Extracellular Sensors and Extracellular Induction Components in Stress Tolerance Induction.” Bacterial Physiology. Springer Berlin Heidelberg, 2008. 263-292.

Mühitin fiziki şərtlərini qəbul etmədə çox maraqlı xüsusiyyətlər istifadə edilir. Məsələn, bəzi bakteriyalarda turşuluq səviyyəsini ölçən 8 fərqli turşuluq səviyyəsində fəal olan sensor molekullar aşkar edildi.