14 may 2016-cı il tarixli "New York Times" qəzetində, "Sintetik insan geni yaradılacağı" iddiaları haqqında bir məqalə nəşr olundu. Andrew Pollack imzalı məqalədə, "İnsan xromosomlarındakı bütün DNT-nin istehsal edilə biləcəyi" barədə bir iddia var idi. Bu cavabımızda bəhs olunan iddianın məntiqsizliyini, elmi dəlillər qarşısındakı etibarsızlığını və heç yoxdan DNT istehsal oluna bilməyəcəyi həqiqətini izah edəcəyik.
Əslində məqaləni hazırlayanlar da bu həqiqətlərin fərqində idilər ki, "New York Times"dakı bu məqalədə, diqqətçəkici bəzi məqamlar vardır. Məsələn, layihəni təşkil edənlərdən Harvard Tibb Fakültəsinin genetika professoru Corc Church, “İnsan yaratmağa çalışmadıqlarını, ancaq hüceyrə içində DNT sintezetmə qabiliyyətini inkişaf etdirməyi məqsəd qoyduqlarını” ifadə edirdi. Eyni zamanda, 3 milyard baza cütündən əmələ gələn insan DNT-ni sıfırdan sintez etmənin qeyri-mümkün olduğunu hər kəs tərəfindən bilindiyi üçün gərək əvvəlcə “HGP2-İnsan genom sintezi layihəsi” deyə elan edilən layihənin adı, daha sonra “HGP-Yazımı: Hüceyrələrdə böyük sintetik genomların test edilməsi” ilə dəyişdirildi. Bütün bu dəyişikliklərə və şərhlərə baxmayaraq, məqalədə cümlə aralarına yerləşdirilmiş ifadələrlə guya, "artıq insan yaradıla biləcəyinə" dair bir təəssürat yaratmaq istəyirdilər. İndi DNT-nin, hələ başa düşmək istədiyimiz üstün bir yaradılış məhsulu olduğunu və yoxdan bir canlı yaratmanın qeyri-mümkünlüyünü birlikdə araşdıraq:
DNT kod sistemini nə qədər tanıyırıq?
Əvvəlcə bunu ifadə etmək lazımdır ki, DNT-dəki məlumat böyükdür və DNT, insan bədəninin bankı kimidir. Bu haqdakı tədqiqatlar ümumiyyətlə təxminlərdən ibarətdir və mövcud olan məlumat tədqiqatlara görə qiymətləndirilir. "NewYork Times"-da bəhs olunan və hələ başlanmamış bu iş də, hal-hazırda planlaşdırılma mərhələsindədir, yəni müzakirələrlə təxəyyül mərhələsindədir. Aparılan işlə əlaqədar "DNT 2.0" adlı genetika firmasından Dr. Jeremy Minshull da, planlaşdırma mərhələsindəki bu iş haqqında belə deyir:
“Nəyi inşa edəcəyimizə dair təxminlərimiz, nə inşa edə biləcəyimizdən çox geri qalıb”. (www.nytimes.com/2016/05/14/science/synthetic-human-genome.html)
İnsan oğlu DNT-ni əmələ gətirən 3 milyard koddan ibarət olan bənzərsiz məlumatı hələ təyinetmə mərhələsindədir. DNT üzərində aparılan işlərdə gözəl nəticələr əldə olunur, ancaq bunlar olduqca yetərsizdir.
Məsələn, bu gün Epigenom işləri ilə yanaşı, müəyyən DNT hissələrinin müəyyən genlərin aktiv vəziyyətə keçirilməsində rol oynadığı aşkar edilmişdir. Bütün kodları ilə, bütünlüklə DNT-nin yalnız genlərdən ibarət olmadığı, ancaq genlərə nəzarət edən ayrı bir kod sisteminə sahib olduğu aydın olmuşdur. “Epigenom” adı verilən bu idarəetmə sistemi sayəsində xüsusi vəzifələr üçün, müəyyən genlər aktiv vəziyyətə gətirilər və ya bağlanılar. Epigenomun varlığı, əvvəldən planlanmış və təyin olunmuş vəzifələrin hazırlıqlarını açıq-aşkar üzə çıxarır. DNT, bu şəkildə canlının müxtəlif vaxtlarda və şərtlərdə həyatını davam etdirə bilməsinə imkan verir. İnsanlarda yetkinlik dövrü ilə yanaşı çıxarılmağa başlanan cinsiyyət hormonları buna nümunə kimi verilə bilər. “Epigenetik” adı altında gedən işlər hal-hazırda, hələ də xüsusilə mikroorqanizmlər üzərində davam etdirilir.
Zülalları kodlaşdıran gen bölgələri isə bizim məlumat səviyyəmizdən çox uzaq kompleks yaradılışa işarə edir. Genlərə müdaxilə etmək ya da dəyişdirmək heç bir şəkildə mümkün deyil. Zülallar, hər biri mükəmməl şəkildə işləyən nano-fabriklər kimi qarşımıza çıxır. Molekulyar səviyyədəki bu fabriklərin genlərində, yazılı planlarına toxunmaq isə hüceyrə üçün faciə ilə nəticələnər.
Aşağıda təffərrüatlarını verəcəyimiz elmi işlərdə də, görünə biləcəyi qədəri ilə, genlərin kodları dəyişdirilmədən yalnız bütünlüklə əlavə olunub çıxarılmaları və ya yer dəyişdirilmələri ilə əldə edilən nəticələrlə təcrübə yığılır. Yəni fayda və zərərlər sınaqlarla məlum olur.
Məntiqsizliyi vurğulanmalı olan mövzu, bəhs olunan xəbərdə yer alan iddiada, DNT kodunun yenidən hətta, daha yaxşısının yazıla biləcəyi yöndə olmasıdır.
Kompüter kod yazımı və DNT kodları niyə bir tutula bilməz?
Kompüter proqramçılığındakı kod yazısı kimi, sıfırdan DNT kodları yazıla bilərmi? Bu sualın çox dəqiq bir cavabı var- “Xeyr!”
İndiki vaxtda “genetika mühəndisliyi” deyə bilinən, laboratoriyalarda düzəldilən, sadəcə bir canlının DNT-sinə başqa bir canlıdan alınan genləri nəql etmək, ya da, mövcud DNT-dəki baza cütlərinin yerlərini dəyişdirməkdən ibarətdir. Yoxsa, hər hansı bir məlumatı yoxdan yazmaq heç bir şəkildə mümkün deyildir.
Bilindiyi kimi, bir kompüterin əməliyyat sistemi, texniki komponentlərin necə işlədiyini nəzarət edən riyazi kodlar ehtiva edər. Bu, 1 və 0-lardan ibarət olan texniki bir dildir və elektrik cərəyanı, əlaqədar əmrlərə görə dövrələr arasında yol açar. Hüceyrə daxilində isə DNT olar və DNT də, hüceyrənin fəaliyyətini idarə edən kimyəvi bir kod sistemidir. Hansı zülalların hansı şərtlərdə nə qədər çıxarılacağına dair məlumat DNT-nin “gen” deyilən, zülalı kodlaşdıran bölgələrində yazılıdır. Bu gün, müxtəlif canlılarda genlərin yerlərini təyin etməyimizə baxmayaraq, bu kəşf hələ də davam edir. Xüsusilə mutasiyalarla zərər çəkən genlərin çatışmayan funksiyaları da məlumdur. Qısacası, insanoğlu, DNT-də təsvir edilən məlumatı hələ də öyrənməyə çalışır.
Aktual sintetik hüceyrə çıxarma işləri, genlərin surətini çıxarmaqdan ibarətdir.
Laboratoriyalarda mikroorqanizmlər üzərində aparılan aktual işlər, bir canlıdan DNT hissələrinin əldə edilib, PCR cihazında surətləri çıxardılıb, təkrar eyni ya da başqa bir mikroorqanizmin içinə nəql edilməsi ilə davam etdirilir. Bu texnikaya görə genlər sabit qalar, yəni kodlar, təbiətdəki işlək vəziyyətləri ilə, eynilə surətləri çıxarılar. Yoxsa, sıfırdan yeni bir DNT kodu yazılmaz.
Hal-hazırda bir mikrobun DNT-sinə bəzi genlər əlavə edərək, ona müxtəlif kimyəvilər istehsal etdirmək artıq mümkün olmuşdur. Bu texnika hələ də bəzi peyvəndlərin istehsalında istifadə olunur.
ABŞ-da "Exxon" adlı neft şirkəti 600 milyon dollar köməklik etdiyi Craig Venter İnstitutunda, bakteriyalarda təbii yanacaq istehsalı işlərini dəstəkləyir. Bu işlərdə, istəyə görə, kimyəvilərin çıxarıla bildiyi, DNT-sinin təkrar təşkil edildiyi minimal bir hüceyrə istehsalı məqsəd qoyulur. Bu çərçivədə, 2010-cu ildə, Dr. Craig Venter, ilk dəfə bir mikrobun DNT-sindəki xəstə gen üzərində bir iş gördüyünü izah etdi. Bu texnikaya görə Dr. Venter, bir bakteriyanın DNT-sinin surətini çıxardıqdan sonra başqa bir bakteriyaya yerləşdirdi. Hədəfdə olan bakteriya, bütün zülallarını və orqanoidləri nəql edilən, DNT-dəki təfərrüatlı təsvirlərə görə istehsal etdi. Bunun üçün, Dr. Venter, keçilərdə infeksiya yaradan bir bakteriyanı (Mikoplazma Mikoides) seçmişdi. DNT-ni digər bakteriyaya nəql etmədən əvvəl xəstəliyə səbəb olan patogenik 14 geni isə kəsib atdı, beləliklə hədəflənən yeni bakteriya zərərsizləşdirilmiş oldu. (Creation of a Bacterial Cell Controlled by a Chemically Synthesized Genoma, Daniel G. Gibson et al, Science 329, 52, 2 July 2010; DOI: 10.1126/science.1190719)
Dr. Craig Venter görülən işin məzmununu bu cür incələdi:
“Biz, genom nəqli metodunu inkişaf etdirdik, bu, M. Mycoides genomunu DNT molekulları kimi fərqli növə, M. Capricoluma nəql etməyə imkan yaratdı. Bu əməliyyatda, M. Capricolum geni atıldı, yalnız nəql edilən geni ehtiva edən bir hüceyrə əldə edildi. 2010-cu ildə M. Mycoides JCVI Syn1.0 hüceyrəsinin genomunun tamamilə kimyəvi olaraq sintez edildiyini və yerləşdirildiyini bildirmişdik. Bu genom, bir neçə filiqran və vektor ardıcıllığının əlavə olunması xaricində, təbiətdə olan M. Mycoides genomunun demək olar ki, tam bir surəti idi. (Design and synthesis of a minimal bacterial genoma, Clyde A. Hutchison III et/ət al/götür. Science 351, 25 March 2016; DOI: 10.1126/science. aad6253)
Görüldüyü kimi, hər nə qədər xəbərlərdə bu iş, “sintetik bakteriya istehsal edildi” şəklində yer alsa da, bu, heç yoxdan süni bir canlı yaratma mənasını vermirdi. Scripps Araşdırma İnstitutundan Prof. Dr. Gerald J. Joyce, yeni bir canlı yaradıldığı iddialarına cavab olaraq, ''təbii ki bu doğru deyil, əldə edilən mikroorqanizm mövcud bioloji həyat formasından qaynaqlanır'' dedi. Boston Universitetindən bio-mühəndis Jim Collins də, ''mənim narahatlığım, bəzi kəslərin süni həyat forması çıxarıldı nəticəsinə gələcəkləridir. Halbuki çıxartdıqları orqanizm, təbii olaraq sintez edilmiş bir genoma sahib olan orqanizmdir. Bu, "heç yoxdan bir canlı yaratmaq" ya da "yeni bir həyat forması yaratmaq mənasını verməz'' deyirdi. Craig Venterin bu işi haqqında, Caltechdən genetika professoru Dr. Baltimore isə, ''həyatı yaratmadı, onu yalnız təqlid etdi'' deyirdi. (NewYorkTimes, May 21, 2010, page A17, Synthetic Bacterial Genoma Takes Over a Cell, Researchers Report, http://nyti.ms/18O1A03)
Bu gün Venter İnstitutundakı işlər inkişaf edərək davam edir. Yenə Dr. Craig Venterin apardığı başqa bir tədqiqatın nəticələri də, 25 Mart 2016-cı il tarixli Science jurnalında nəşr olundu. Son olaraq əldə edilən hüceyrə (JCVI-syn3.0) 473 genə sahib olub, "laboratoriya şəraitində böyüdülən ən kiçik genoma sahib olan orqanizm" kimi təyin olunmuşdur.
Bu genlərdən 149-unun funksiyası haqqında məlumat olmamaqla yanaşı bakteriyanın yaşaya bilməsi üçün varlıqlarının zəruri olduğu aydın olmuş və məcburi istifadə edilmişlər. Bu, əlbəttə ki, insan oğlunun hələ genlərin funksiyalarını araşdırma mərhələsində olduğunun bir göstəricisidir. İnsan oğlu DNT-ni və əhatə etdiyi genləri mövcud vəziyyəti ilə istifadə etmək vəziyyətindədir.
Kodlaşdırdığı zülalların amin turşusu zəncirinə aid sıra, bu genlərdə yazılıdır, həmçinin zülalın 3 ölçülü vəziyyətini kodlaşdıran genlər də mövcuddur. Buna görə DNT üzərində aparılan işlər, yeni bir zülal əmələ gətirmək bir yana, ancaq bu mükəmməl məlumatın nə işə yaradığını başa düşüb, eynilə istifadə etməyə çalışmaqdan ibarətdir. Yeni kod yazma deyilən bir şey isə mümkün deyil. Bu haqda aparılan işlərə nümunə verərək mövzunu bir az da şərh edək:
Kənd təsərrüfatında və tibdə genetika mühəndisliyi
Genetika mühəndisləri, genlərin çoxaldılması, müxtəlif canlılardakı genlərin birləşdirilməsi və ya genlərin canlılar arasında köçürülməsi və buna bənzər işlər görərlər. Bütün bu işlərdə, həmişə mövcud olan məlumatdan faydalanarlar. Məsələn, genetik olaraq müdaxilə edilə biləcək bəzi bakteriyalar, ya da maya hüceyrələri istifadə edilərək məhsuldarlıq artırılar. Necə ki, ictimaiyyətdə GDO (Genetikası dəyişdirilmiş orqanizmlər) deyə bilinən icra olunmuş bu mikroorqanizmlər vasitəsilə, daha məhsuldar kənd təsərrüfatı məhsulları əldə etmək hal-hazırda mümkün olmuşdur. Vektor qismində təyin olunan bu mikroorqanizmlər, hədəfdə olan bitkinin DNT-sinə özlərinə yerləşdirilmiş genləri daşıyarlar.
Kənd təsərrüfatı xaricində, tibb sahəsində də, bu üsul istifadə edilir və bəhs edilən mikroorqanizmlərin içində diabed xəstələri üçün istifadə olunan insulin istehsal olunur.
Görüldüyü kimi, genetika işlərində sıfırdan hər hansı bir kod yazılmır, əvvəli olmayan hər hansı bir gen yoxdan əmələ gəlmir. Genetika mühəndisliyinin etdiyi, mövcud olan bir genin bir orqanizmdən digərinə nəql edilməsindən ibarətdir.
NƏTİCƏ: DNT tənzimləmə işləri yoxdan DNT yazısı mənasını vermir
Diqqət yetirilsə bəzi media orqanlarında, qəsdli şəkildə, "DNT yazısı" kimi ifadə edilən iş, əslində sadəcə canlıda mövcud olan zülallarla, mövcud olan genlərlə, DNT zəncirləri və ya hissələri ilə mümkün olur. Burada sıfırdan, mövcud olmayan bir material yaratmaq qeyri-mümkündür. "New York Times"-dakı məqalədə, haqqında bəhs olunan layihə də, digər DNT nizamlanması işlərindəki üsullara əsaslanacaqdır. Yoxsa, “sintetik” yəni insan əli ilə süni insan geni yaratmaq və bunu yoxdan yaratmaq mümkün deyil.
Genom işləri, insanlıq üçün olduqca əhəmiyyətli və faydalı nəticələr ehtiva edir. Məsələn, xəstəliklərə həssaslıqla əlaqəli ya da mutasiyaya düçar olmuş genlərin ayırd edildiyi bir gen əldə edilməsi, əlbəttə ki, sağlam, uzun bir ömür üçün faydalı olacaq. Ancaq bu, heç bir şəkildə heç vaxt yeni bir insan, ya da canlı yaratma mənasını verməyəcək. Yaratmaq yalnız molekulları və zülalları yaradan və hüceyrəyə can verən Uca Allaha aiddir.
QAYNAQ: http://www.nytimes.com/2016/05/14/science/synthetic-human-genome.html
