Bir həşərat saniyədə 1000 dəfə qanad çırpmağı necə bacarır?
Öz boyundan yüz qat hündürlüyə necə tullana bilir?
Aşağı-yuxarı hərəkət edən qanadlarla necə irəli və düz uça bilir?
Rəbbimizin sonsuz elmini nümayiş etdirən milçək Quranda adı çəkilən canlılardan biridir.
Uca Allah “Həcc” surəsinin 73-cü ayəsində bu mövzu haqqında belə bəhs edir:
"Ey insanlar! Bir məsəl çəkildi, ona qulaq asın! Şübhəsiz ki, Allahdan qeyri ibadət etdiyiniz bütlər heç bir milçək də yarada bilməzlər – lap hamısı bunun üçün bir yerə yığışsa belə! Əgər milçək onlardan bir şey götürüb aparsa, onu milçəkdən geri ala bilməzlər. İstəyən də aciz, istənilən də!" (“Həcc” surəsi, 73)
Canlılarda təcəlli edən bir çox xüsusiyyət hazırki dövrdə Allahın insanların əmrinə verdiyi informasiya və texnologiya ilə araşdırılmasına baxmayaraq, hələ də sahib olduqları möcüzəvi yönləri aşkar olunmayıb. Allahın yaratdığı hər şeydə olduğu kimi, milçəkdə də imanlı insanın Allaha olan dərin hörmətini və bağlılığını bir daha təfəkkür edə biləcəyi üstün elm vardır. Alimlərin milçək və kiçik həşəratların uçuş sistemlərinə dair apardığı araşdırmaların bir qismi aşağıda sadalanmışdır. Bunlardan belə nəticə çıxır ki, uca Allahdan başqa heç bir varlıq və ya güc bir milçək belə yarada bilməz.
İynəcə, çəyirtkə, kəpənək və milçək kimi bir çox həşəratın uçmasına kömək edən əzələlər hər hərəkəti nəzarətdə saxlayan sinirlərin göndərdiyi xəbərdaredici siqnallar nəticəsində qüvvətlə yığılır. Bir çəyirtkədə hər sinirin göndərdiyi siqnal uçuşu təmin edən əzələnin yığılmasına səbəb olur. "Qaldırıcılar və endiricilər" adlandırılan iki cüt qarşı əzələ qrupu bir-birlərinə əks yönlərdə işləyib qanadların yuxarı və aşağı hərəkət etməsini təmin edir.Əgər bir çəyirtkə saniyədə 12-15 dəfə qanad çırpırsa, kiçik həşəratlar uça bilmək üçün daha çox qanad çırpmaq məcburiyyətindədirlər. Məsələn, bal arıları, eşşək arıları və milçəklər saniyədə 200-400 dəfə qanad çırparkən bu rəqəm ağcaqanad və boyu 1 mm-ə çatan parazitlərdə 1000 dəfəyə çatır. İnsan gözünün belə görmədiyi bir sürətlə hərəkət etdirilən qanadlar belə bir gücə sahib ola bilmək üçün xüsusi quruluşda yaradılmışlar.
Bir sinir saniyədə ən çox 200 siqnal göndərə bilir.Elə isə kiçik həşərat saniyədə necə 1000 dəfə qanad çırpa bilir?Aparılan araşdırmalarla bu həşəratlarda sinirlərdən gələn siqnallarla qanad çırpma sayı arasında uyğunluq olmadığı müəyyən edilmişdir. Saniyədə 200 dəfə qanad çırpan milçəklər çəyirtkələrdən fərqli bir sinir və əzələ quruluşuna sahibdirlər. Hər 10 dəfə qanad çırpmaq üçün sinirdən yalnız "1" siqnal gəlir. Bundan başqa, "lifli əzələlər" adlandırılan bu əzələlər çəyirtkənin əzələsindən tamamilə fərqlənir. Xəbərdaredici sinir siqnalları əzələlərin yalnız uçuşa hazırlanmasını təşkil edir və əzələlər müəyyən bir gərginliyə çatdıqda öz-özlərinə yığılırlar. Hər həşəratın bədənində ayrı-ayrı yaradılan bu xüsusi sistemlərdə kiçik nizamsızlıq belə yoxdur. Sinirlər heç vaxt səhv siqnallar göndərmir və həşəratın əzələləri də aldığı bu siqnalları dəqiqliklə qiymətləndirir.
Milçək və arılar kimi bəzi həşərat növlərində uçuşu təmin edən əzələlər qanad oturacağına belə bağlı deyil. Qanadlar milçəyə bir növ rəzə funksiyası yerinə yetirən oynaqlarla bağlanır, qanadları yuxarı hərəkət etdirən əzələlər də sinənin alt və üst səthlərinə bağlı olur.Bu əzələlər yığılanda sinənin səthi düzləşib qanadın oturacağını aşağı çəkir, kənardan sinənin yan səthi də bir dəstək funksiyası daşıyaraq qanadların yüksəlməsini təmin edir. Aşağıya doğru hərəkəti təmin edən əzələlər birbaşa qanadlara bağlı olmur, sinə boyunca uzununa işləyir. Bu əzələlər yığılanda da sinə əks istiqamətdə geri çəkilir və beləcə, qanadlar aşağı düşür.
Qanad oynağı mükəmməl bir gərilmə xüsusiyyətinə sahib olan "resilin" adlı xüsusi zülaldan meydana gəlir.Həm təbii, həm də süni kauçukdan daha üstün xüsusiyyətləri olan bu maddəni laboratoriyalarda kimyaçı mühəndislər istehsal etməyə çalışırlar. Resilin gərilmə və bükülmə yolu ilə enerji yığa bilən, bununla yanaşı, üzərinə təsir edən qüvvə qaldırıldıqda bu enerjini tamamilə geri alan bir maddədir. Bu yöndən baxdıqda resilinin məhsuldarlığı 96 faizə çatır.Qanadın yuxarı qaldırılması əsnasında sərf olunan enerjinin təxminən 85 faizi toplanır, uçuşdan sonra qaldırma və itələmə gücünü təmin edən qanadın aşağı hərəkətində isə bu enerji yenidən istifadə edilir.Sinə divarları və əzələlər də bu enerji yığımına şərait yaradan xüsusi bir quruluşda yaradılmışlar. Ancaq əsl enerji resilindən düzəlmiş oynaqlarda yığılır. Bir həşəratın uça bilməsi üçün bədənini belə fövqəladə mexanizmlə təchiz edə bilməsi, əlbəttə ki, qeyri-mümkündür. Bu xüsusi maddə Allahın sonsuz ağlı və qüdrəti ilə həşəratların bədənlərində var edilir.
Düz uçmaq üçün qanadların yalnız yuxarı və aşağı hərəkət etməsi kifayət deyil. Həşəratlar qanadların qaldırma və itələmə gücünü təmin etmək üçün hər qanad çalma əsnasında hərəkət bucaqlarını da dəyişdirməlidir. Həşərat növlərindən asılı olaraq qanadların müəyyən bir dönmə elastikliyi vardır. Bu elastikliyi də uçuş üçün lazımi enerjini çıxaran "birbaşa uçuş əzələləri" təmin edir. Belə ki, həşəratlar havada yüksələrkən qanad oynaqlarının arasındakı bu əzələlər daha da yığılır və qanad bucağını artırır. Yüksək sürətli fotoaparat texnikası istifadə edilərək aparılan araşdırmalarda qanadların uçuş əsnasında elliptik bir orbit izlədiyi və qanad bucağının hər qanad dövrəsində sistemli şəkildə dəyişdiyi müşahidə edilmişdir. Belə ki, bu dəyişkənliyə bilavasitə əzələlərin dəyişən hərəkətləri və qanadların gövdə ilə əlaqəsi səbəb olur.
Bütün bunlarla yanaşı, çox kiçik gövdəli həşərat növlərinin uçuş əsnasında qarşılaşdıqları ən böyük problem hava axını nəticəsində ortaya çıxan müqavimətin bu həşəratların üzərində heç də az hesab edilməyəcək ölçüyə çatmasıdır. Bundan başqa, qanadların ətrafında olan məhdudlaşdırıcı təbəqə havanın qanadlara yapışmasına və qanadın məhsuldarlığının azalmasına səbəb olur. Bu səbəbdən, "Forcipomya" kimi qanadlarının eni 1mm-i keçməyən milçəklər havanın müqavimətini qırmaq üçün qanadlarını saniyədə 1000 dəfə çırpmalıdırlar. Alimlər nəzəri olaraq bu sürətin belə həşəratın uçmasına kifayət etməyəcəyini və həşəratların əlavə sistemdən faydalandıqlarını düşünürlər.
Bir növ parazit olan "Enersia" kimi kiçik həşəratlar "çırpma və silkələmə" kimi adlandırılan üsuldan istifadə edirlər. Bu üsulda qanadlar ən üst nöqtəyə çatanda bir-birinə dəyir və sonra da açılırlar. Açılarkən qanadların bərk bir damar daşıyan ön hava axını da əvvəl qanadların ətrafında bir girdab meydana gətirir və qanadların qaldırma qüvvəsinə kömək edirlər.
Çəyirtkə də daxil olmaqla, bir çox həşərat uçuş əsnasında istiqaməti və gedəcəkləri yeri təyin etmək üçün üfüq xətti kimi vizual məlumatlardan faydalanır. Milçəklər yer təyin etmək üçün fövqəladə quruluşda yaradılmışlar. Bu həşəratların yalnız bir cüt qanadı vardır.
Arxa tərəfdə isə "halter" adlanan toppuz formasında bir qanad olur. Qaldırma qüvvəsi meydana gətirmədiyinə baxmayaraq, bunlar ön qanadlarla birlikdə titrəyirlər. Uçuş istiqaməti dəyişəndə isə bu çıxıntılar həşəratın istiqamətindən dönməsinin qarşısını alırlar.
Burada verilən bütün məlumatlar yalnız üç-dörd həşərat növünün uçuş üsulu üzərində aparılan tədqiqat nəticəsində əldə edilmişdir. Dünyadakı həşərat növlərinin 10 milyonlarla olduğu düşünüldüyündə bu həşəratların milyardlarla xüsusiyyəti insanın Allahın sonsuz qüdrətinə olan heyranlığının artmasına səbəb olur.
Birə geni ilə damar xəstəliklərinin həlli
Meyvə milçəyindən resilin genini ayırmağı bacaran alimlər bu geni “escherichia coli” hüceyrələrinin köməyi ilə çoxaldaraq resilin zülalı almağa nail oldular.
Avstraliya Xalqlar Birliyi Elm və Fənn Araşdırma Təşkilatı tərəfindən aparılan araşdırmalarda ''resilin'' zülalını çoxaldan həşərat genini ayırmağı bacaran tədqiqatçılar asanlıqla damar xəstəliklərinin müalicəsində istifadə edilən çox güclü bir polimer əldə etdilər.
1960-cı illərdə başlayan və çöl çəyirtkəsi ilə iynəcə həşəratları üzərində aparılan araşdırmaların nəticəsi elmə bu əhəmiyyətli addımı atdıran vacib faktor oldu.Xüsusilə, birələrə fövqaladə sıçrama qabiliyyəti verən resilin həşəratlara da heyrətamiz hərəkət qabiliyyəti qazandırır. Bu gen sayəsində həşəratlar öz boylarından yüzlərlə qat hündürlüyə tullana bilir və saniyədə 200 dəfə qanad çala bilirlər.
Resilindən əldə edilən zülal təzyiqin bərpa edilməsi baxımından çox keyfiyyətli rezin məhsullarından daha yaxşıdır. Süni resilin zülalı üçün aparılan təcrübələr də zülalın bu xüsusiyyətlərini qoruduğunu göstərir.
Həşərat genlərindən əldə edilən polimerin tibbdən sənayeyə qədər müxtəlif sahələrdə istifadə edilə biləcəyi açıqlanmışdır. Ancaq bu istifadə sahələrindən ən mühümü insanların arteriya xəstəliyinin müalicəsi olacaq. Resilinin insan damarlarındakı elastin zülalına bənzədiyinə diqqət çəkən alimlər onun damarlarda elastiklik yarada biləcəyinə ümid edirlər.
İngilis professoru Roger Greenhalgh resilin araşdırmasının hələ yeni mərhələdə olduğuna diqqət çəkərək "Gələcəkdə həşəratlardan əldə edilən bəzi xüsusiyyətləri insanlara nəql etməyi bacarsaq, bu, həqiqətən böyük bir inkişaf olacaq'' deyir.
