«Onlar bir alış-veriş, yaxud bir əyləncə gördükləri zaman səni ayaq üstə qoyub ona tərəf cumdular. De: «Allah dərgahında olan savab əyləncədən də, ticarətdən də xeyirlidir. Allah ruzi verənlərin ən yaxşısıdır!» (Cümə surəsi, 11)
Bu ayədə dinlə öz dünyəvi mənfəətləri arasında seçim edən insanlardan bəhs edilir. Əsasən cahil cəmiyyətin din əxlaqına uyğun şəkildə yaşamaqdan yayınmasının bir neçə ortaq səbəbi var. Ayədə bunlardan ən mühüm iki səbəbə - ticarət və əyləncəyə diqqət çəkilir.
Ticarətə diqqət çəkilməsinin səbəbi maddi mənfəət məsələsinin insanların ən zəif cəhətlərindən biri olmasıdır. Belə ki, çox vaxt insanların bir qismi öz maddi mənfəətləri naminə dinin bir çox hökmlərinə məhəl vermirlər. Bu, bəzən namaz, oruc kimi ibadətlərdə, bəzən əxlaqi davranışlarda, bəzən də dinin başqa bir hökmündə özünü göstərir. İnsanların var-dövlətin artırılması ilə bağlı belə həris davranış nümayiş etdirməsinin səbəbi maddi zənginliyin bütün mövcud problemləri həll edəcək sehirli qüvvəyə malik olması inancıdır. İnsanlar əldə edə bilmədikləri və həsrətini çəkdikləri hər bir imkana bu zənginlik sayəsində qovuşa biləcəklərinə inanırlar. Bunların arasında səadət, daxili rahatlıq, əminlik, hətta ölümsüzlük vardır. Belə adamlar elə zənn edirlər ki, zənginlik onların hətta ölümlərini də gecikdirəcək və onları dünyada əbədi edəcəkdir. Bu səbəbdən də, cahil düşüncəyə sahib olan insanlar özlərinin bütün vaxt və imkanlarını səfərbər edərək, böyük ehtiras və həvəslə ticarətə qurşanırlar. Lakin onlar heç bir zaman həmin məqsədlərinə zənginliklə çata bilməzlər. Belə ki, bu günə qədər heç bir insanın mal-mülkü onun ölümünün və ya qocalmasının qarşısını ala bilməyib. Çünki bir insana fayda və ya xeyir vermək gücünə malik olan yeganə qüvvə mülkün həqiqi sahibi olan Allahdır. Bundan əlavə, zənginliklə əldə edilməsi arzulanandaxili rahatlığın, təhlükəsizliyin və xoşbəxtliyin yeganə şərti vicdanlı həyat sürməkdir. Vicdana uyğun olan yeganə həyat tərzi isə Quranda göstərilən modeldir.
Ayədə dinin hökmlərinə etinasız yanaşmağın səbəbi kimi diqqət çəkilən ikinci məqam isə əyləncədir. Əylənmək də insanlar üçün böyük bir ehtirasdır.
Bir insanın xoşbəxt, nəşəli, dinamik olması yaxşı xüsusiyyətdir. Lakin burada bəhs edilən məqam Allah’dan uzaq, cahilcə bir əyləncə anlayışıdır. Belə ruh halında olan bir insanın həqiqi xoşbətliyi hiss etməsi mümkün deyil.
Əyləncənin bu qədər böyük bir ehtiras olmasının səbəbi də insanların buna qurtuluş və bəzi həqiqətlərdən xilas olmaq vasitəsi kimi baxmalarıdır. Bu adamlar vicdan əzabının onların ruhuna verdiyi sıxıntı və əzabı ölkə-ölkə gəzərək və ya çoxlu insanlarla tanış olaraq öz üzərlərindən ata biləcəklərinə inanırlar.
Halbuki insanların dini hökmlərə etinasız yanaşaraq ticarət və əyləncə ilə çatmaq istədikləri hədəflər yalnız din əxlaqına uyğun şəkildə yaşayacaqları zaman əldə edə biləcəkləri hədəflərdir: «O kəslər ki, Allahı zikr etməklə ürəkləri rahat olduğu halda iman gətirmişlər. Bilin ki, qəlblər yalnız Allahı zikr etməklə aram tapar.» (Rəd surəsi, 28)
Həmçinin, ayədə xatırladılan çox mühüm bir mövzu da vardır: Allahın dərgahında əldə edilən hər şey əyləncə və ticarətdən daha xeyirlidir. Dünyanın ən gözəl evləri, avtomobilləri, mənzərələri, geyimləri, sənət əsərləri və ya ləl-cəvahiratları cənnətdə olan zənginliklə müqayisədə olduqca qiymətsiz və bəsitdir. Dünyanın əyləncəsi isə hər zaman az, yarımçıq və qüsurludur. Əyləncənin, ruh yüksəkliyinin və səadətin həqiqi yeri isə Allahın ziyafət yeri kimi təsvir etdiyi cənnətdir.
Bu səbəbdən də, müsəlmanlar dinin hər hansı bir hökmünü ticarət və əyləncəyə görə heç vaxt qulaqardına vurmaz və onları təxirə salmazlar. Allah möminlərin bu xüsusiyyətini Quranda belə bildirir:
«O kəslər ki, nə ticarət, nə alış-veriş onları Allahı zikr etməkdən, namaz qılmaqdan və zəkat verməkdən yayındırmaz. Onlar qəlblərin və gözlərin haldan-hala düşəcəyi bir gündən qorxarlar.» (Nur surəsi, 37)
