Son olaraq Jurnalistlər və Yazarlar Vəqfinə bağlı Mədəniyyətlərarası Dialoq Platformasının təşkil etdiyi "Ortaq Ata Hz. İbrahimin İşıqlığında Dinlər və Barış Beynəlxalq Simpoziumu (Harran Görüşməsi)"in ikincisi, Mardində 13 May 2004 günü keçirildi. Simpoziuma 11 dini öndər ilə Almaniya, ABŞ, İsveç, İngiltərə, İtaliya, Fransa və Türkiyədən bir çox alim qatıldı və mövzu bütün detalları ilə müzakirə edildi.
Dörd iclas şəklində reallaşan simpoziumda, "Hz. İbrahimin ismaricində barış", "İbrahimi ənənədə barış", "Üç səmavi dində barış qəhrəmanları" və "Sabahın dünyasında Hz. İbrahimin mesajının yeri" kimi əsas başlıqlar altında "Dinlər Arası Dialoq"un necə inkişaf etdirilə biləcəyi üzərində danışıldı.
Bu kimi dialoq işlərinin yanında, cəmiyyətdə bəzi seqmentlər bu cəhdlərə qarşı bəzi çəkincələr daşımaqda, bu yanaşmanın bəzi qorxuları ola biləcəyini düşünməkdədirlər. "Dinlər arası dialoq" doğrumu səhvmi? Bu problemin ən gözəl cavabı şübhəsiz müqəddəs kitabımız Qurani Kərimdə və Peyğəmbər Əfəndimiz (s.ə.v)in tətbiqlərindədir.
İslamın Əhli Kitaba Dünyagörüşü
Quranda Yəhudilər və Xristianlar Əhli Kitab olaraq adlandırılırlar. Bunun səbəbi hər iki dinin mənsublarının da, Allahın vəhy etdiyi İlahi kitablara tabe olmalarıdır. Yəhudilərin və Xristianların kitabları araşdırıldığında, bəzi təhrif olmuş qisimlər olmaqla yanaşı, haqq dinə aid bəzi hökmlərin və gözəl əxlaq nəsihətlərinin mühafizə edilmiş olduğu da görüləcək. Səmimi olaraq iman edən Yəhudilər və Xristianlar -hər nə qədər inanmalarında və ibadətlərində zaman içində bəzi pozulmalar yaşansa da- özündə Allahın varlığına və birliyinə iman edən, mələklərə, peyğəmbərlərə və hesab gününə inanan və din əxlaqına yaşanması lazım olduğunu düşünən kəslərdir. Bu həqiqət, müsəlmanların onlara yanaşmasında da əhəmiyyətli bir ölçüdür. Quran əxlaqının gərəyi, müsəlmanların Əhli Kitaba qarşı ədalətli və mərhəmətli bir tutum izləmələridir. Necə ki sevimli Peyğəmbərimiz (s.ə.v) də müsəlmanlara, bütün insanlar arasında hər vaxt ədalətlə hökm etmələri lazım olduğunu bildirmişdir:
İnsanlar arasında ədalət edilməsi böyük bir sədəqədir. (Buxari, V, 2504)
Allah bir ayədə Özünə və axirət gününə iman edərək saleh əməllərdə olan Yəhudilər və Xristianların, bu yaxşı əxlaqlarının qarşılığını ən gözəl şəkildə alacaqlarını belə xəbər vermişdir:
İman gətirənlərdən (müsəlmanlardan), musavi (yəhudi), isəvi (xristian) və sabiilərdən Allaha, axirət gününə inanıb yaxşı iş görənlərin mükafatları Rəbbinin yanındadır (Qiyamət günü) onların nə bir qorxusu olar, nə də onlar bir qəm-qüssə görərlər.. (Bəqərə surəsi, 62)
Bu ayənin mənası açıq-aşkardır. Müsəlman, Yəhudi və ya Xristian olsun, Allaha və axirət gününə iman edən və saleh əməllərdə olanlar müjdələmişdirlər. Əsas mövzu möminlərin qurtuluşa və sağlamlığa qovuşacaqları xəbər verilir. Maidə Surəsinin 48-ci ayəsində isə, insanlar üçün "fərqli bir şəriət və yol-üsul qılındığı", məsuliyyətlərinin isə "xeyrlərdə yarışmaq" olduğu ifadə edilmişdir. Bu da istər Yəhudi, istər Xristian, istərsə Müsəlman olsun səmimi olaraq Allaha və axirət gününə iman edən bütün inananların gözəlliklə davranmaları və Allah rizası üçün xeyrlərdə yarışmaları lazım olduğunu göstərmişdir. Bu vəziyyətdə müsəlmanların, özləri kimi Allaha iman edən, saleh əməldə olan və gözəl əxlaq göstərən kəslərə qatı və ya xoşgörüşsüz davranmaları mümkün deyil. Necə ki, İslam tarixi də bunu sübut edir.
Quranda Peyğəmbərimiz (s.ə.v)a Hz. İbrahimin "Hənif Dininə" uyğun gəlməsi bildirilmişdir
Quranda Hz. İbrahimin dininin "hənif" bir din olduğu bildirilmişdir. Hənif sözü, "Allahın əmrinə təslim olub, Allahın dinindən heç bir mövzuda dönməyən, ixlaslı adam" mənasındadır. Bir ayədə Allah Hz. Məhəmməd (s.ə.v)ə, Hz. İbrahimin hənif dininə uyğun gəlməsini belə bildirmişdir:
Sonra sənə: “Batildən haqqa dönərək müşriklərdən olmayan İbrahimin dininə tabe ol!” – deyə vəhy etdik. (Nəhl surəsi, 123)
Hz. İbrahimdən sonra gələn oğulları, nəvələri və onun soyundan olan digər saleh möminlər, Allahın Hz. İbrahimə vəhy etdiyi haqq dinə uyğun gəlmişlər. Bu həqiqət Quran ayələrində bu şəkildə bildirilmişdir:
Özünü səfehliyə qoyanlardan başqa kim İbrahimin dinindən üz çevirər? Həqiqətən, Biz onu dünyada seçdik. Şübhə yoxdur ki, o, axirətdə də əməlisaleh olanlardandır. Rəbbi İbrahimə : “(Əmrimə) təslim ol!” – dedikdə, o: “Aləmlərin Rəbbinə təslim oldum (müsəlman oldum)!” – deyə cavab vermişdi. İbrahim və Yəqub bunu öz oğlanlarına vəsiyyət edib: “Ey oğlanlarım, həqiqətən, Allah sizin üçün din seçdi, siz də ancaq müsəlman olaraq ölməlisiniz!” Yoxsa Yəqubun ölümü yetişdikdə siz onun yanında idiniz?! O: “Məndən sonra nəyə ibadət edəcəksiniz?” – deyə oğlanlarından soruşduğu zaman, onlar: “Sənin Allahına və ataların – İbrahimin, İsmailin və İshaqın Allahı olan tək Allaha təslim olacağıq (Ona ibadət edəcəyik)!”- dedilər.(Bəqərə surəsi, 130-133)
Görldüyünüz kimi Hz. İbrahimin "hənif" dini, Yəhudilər, Xristianlar və Müsəlmanlar arasında ortaq bir sözdür. Hz. İbrahimə iman, ona olan sevgi və hörmət Yəhudilər və Xristianlar üçün olduğu kimi Müsəlmanlar üçün də son dərəcə əhəmiyyətlidir.
Hz. Məhəmməd (s.ə.v)in Kitab Əhlinə qarşı nümunə tutumu
Müsəlmanların Kitab Əhlinə qarşı tutumlarında, hər mövzuda olduğu kimi, ən gözəl nümunə Peyğəmbər Əfəndimiz (s.ə.v)dır. Hz. Məhəmməd (s.ə.v), Yəhudilərə və Xristianlara qarşı hər zaman son dərəcə ədalətli və mərhəmətli davranmış, İlahi dinlərin mənsubları ilə müsəlmanlar arasında sevgi və uzlaşmağa söykənən bir mühit yaradılmasını əmr etmişdir. Peyğəmbərimiz (s.ə.v) dövründə və sonrasında, Xristian və Yəhudilərin öz dinlərini istədikləri şəkildə yaşamalarına icazə verəcək və avtonom camaatlar olaraq varlıqlarını davam etdirə bilmələrini təmin edəcək razılaşmalar edilmiş və zəmanətlər verilmişdir. İslamiyyətin ilk illərində Məkkəli müşriklərin əziyyət və təzyiqlərinə məruz qalan müsəlmanların bir qisimi, Peyğəmbər Əfəndimiz (s.ə.v)in öyüdü ilə, Efiopiyadakı Xristian Kral Necaşiyə sığınmışlar. Peyğəmbərimiz (s.ə.v)lə birlikdə Mədinəyə köç edən möminlər isə, Mədinədə yaşayan Yəhudilərlə, sonrakı bütün nəsillərə nümunə olacaq bir yerdə həyat modeli inkişaf etdirmişlər.
İslamın yayılış dövründə də, Ərəbistandakı Yəhudi və Xristian birliklərinə göstərilən dözümlülük, müsəlmanların Kitab Əhlinə qarşı xoşgörüş və ədalətinin əhəmiyyətli bir nümunəsi olaraq tarixə keçmişdir.
Buna bir nümunə olaraq, sevimli Peyğəmbərimiz Hz. Məhəmməd (s.ə.v)in, Xristian olan İbn Harris b. Ka'b və qövmünə yazdırdığı razılaşma mətnində: "Şərqdə və Qərbdə yaşayan bütün Xristianların dinləri, kilsələri, canları, ismətləri və malları Allahın, Peyğəmbərin və bütün möminlərin himayəsindədir. Xristianlıq dini üzrə yaşayanlardan heç kim istəmədən İslamı qəbula etmədə çətinlik və məcbur edilməyəcək. Xristianlardan biri hər hansı bir cinayətə və ya haqsızlığa məruz qalsa müsəlmanlar ona kömək etmək məcburiyyətindədirlər" maddələrini yazdırdıqdan sonra: Kitab əhlinin zülm edənləri istisna olmaqla, onlarla ən gözəl tərzdə mücadilə edin! Və belə deyin: “Biz həm özümüzə nazil olana, həm də sizə nazil olana inanırıq. Bizim də Allahımız, sizin də Allahınız birdir. Biz yalnız ona təslim olanlarıq!” (Ənkəbut surəsi, 46) ayəsini oxumasıdır. (İbn Hişam, Əbu Məhəmməd Abdulmelik, əs-Siretü'n-Nebeviyye, Daru't-Türasi'l-Arabiyle, Beyrut, 1396/1971, II/141-150; Yrd. Dos. Dr. Orxan Atalay, şərq-Qərb Qaynaqlarında Birlikdə Həyata, Jurnalistlər və Yazarlar Vəqfi Nəşrləri, İstanbul, 1999, s. 95)
Hz. Məhəmməd (s.ə.v), Evs və Hazrec qəbilələri ilə edilən Mədinə razılaşmasına Yəhudilərin də qatılmasına icazə vermiş və beləcə Yəhudilərin də Müsəlmanların arasında, ayrı bir dini qrup olaraq varlıqlarını davam etdirmələrini təmin etmişdir.
Hz. Məhəmməd (s.ə.v), Rəbbimizin əmr etdiyi əxlaqın bir gərəyi olaraq, Kitab Əhlinə qarşı yalnız anlayış və mərhəmət göstərməklə qalmamış, İslam idarəsi altındakı Yəhudi və Xristianların qorunub gözlənilməsi lazım olduğunu da səhabəyə öyrətmişdir. Şəxsən Peyğəmbər Əfəndimiz (s.ə.v) tərəfindən Edruh, Makna, Hayber, Necran və Akabeli Kitab Əhlinə verilən bəraətlar, müsəlmanların Kitab Əhlinin can və mal təhlükəsizliyini zəmanət altına aldıqlarını və onlara inanc və ibadət azadlığı göstərməkdədir. Peyğəmbərimiz (s.ə.v)ın Necranlılar ilə etdiyi müqavilədə iştirak edən bu maddələr də diqqət çəkicidir:
Necranlıların və maiyetindekilerin canları, malları, dinləri, varları və yoxları, ailələri, kilsələri və sahib olduqları hər şey Allahın və Allahın peyğəmbərinin zəmanəti altına alınacaq.
-Heç bir psikopos ya da keşiş kilsəsindən ya da monastırından edilməyəcək və heç bir keşiş keşişlik həyatını tərk etməyə məcbur edilməyəcək. Onlara heç bir əzab ya da alçaltma edilməyəcək və torpaqları ordumuz tərəfindən işğal edilməyəcək.
Ədalət istəyən ədalət tapacaq, nə zalım nə də zülm olacaq. (Majid Khoduri, İslamda Döyüş və Barış, Fənər Nəşrləri, İstanbul, 1998, s. 209-210
Bütün bunların yanında Rəsulullahın Kitab Əhlinin toy yeməklərinə qatıldığına, xəstələrini ziyarət etdiyinə və onlara ikramda olduguna dair rəvayətlər var. Hətta Necran Xristianları onu ziyarətlərində Hz. Məhəmməd (s.ə.v) onlara əbasını sərmiş və oturmalarını söyləmişdir. Peyğəmbərimiz (s.ə.v)in vəfatının ardından da, Müsəlmanların Kitab Əhlinə göstərdikləri gözəl əxlaqın təməli, Hz. Məhəmməd (s.ə.v)in həyatı boyunca bu birliklərə qarşı göstərdiyi xoşmünasibətə dözməkdədir.
Necə Bir Dialoq
Quran ayələrində bildirilən əmr və tövsiyələr istiqamətində, peyğəmbərlərin, elçilərin və inananların özləri xaricində inanclara sahib olan insanlarla da müəyyən bir səviyyədə əlaqəyə girdikləri görülür.
Bu əlaqələrin şəklinin necə lazım olduğunu Allah Quranda bildirmişdir. Bu əlaqələrin, bir başqa deyişlə dialoqun ölçüsü, qarşıdakı insanın inancı, Müsəlmanlara dünyagörüşü və davranışları ilə də əlaqəlidir. Məsələn inanmayan insanlarla müsəlmanların əlaqələrinin necə olması lazım olduğu ilə, Yəhudi və Xristianlarla necə olması lazım olduğu bir-birindən fərqlidir. Allah Quranda elçilərini insanları xəbərdar etmək, onları haqq dinə dəvət etmək üçün göndərdiyini bildirmişdir. Bütün inananlar da təbliğ etməklə məsuldurlar. Bu əmr istiqamətində, Allaha inanmayan və ya şirk qoşan kəslərlə, Allahın varlığını və birliyini, axirəti izah etmək və təbliğ etmək, öyüd vermək üçün müəyyən bir dialoq içində olunması lazımlıdır. Quranda, özlərinə göndərilmiş elçiləri yalanlamalarına baxmayaraq, peyğəmbərlərin qövmlərinə etdikləri təbliğ belə xəbər verilir:
Tayfasının başçıları ona! “Biz səni açıq-aydın azmış görürük!, - deyə cavab verdilər. O dedi: “Mən heç azmamışam, lakin mən aləmlərin Rəbbi tərəfindən göndərilmiş bir peyğəmbərəm! Mən sizə Rəbbimin əmrlərini təbliğ edir və öyüd-nəsihət verirəm. Allahdan (gələn vəhy ilə) sizin bilmədiklərinizi bilirəm! Yoxsa sizi qorxutmaq, sizin də qorxmanız və (bunun nəticəsində) rəhm oluna bilinməniz üçün içərinizdən olan bir adam (peyğəmbər) vasitəsilə Rəbbinizdən sizə xəbərdarlıq gəlməsinə təəccüb edirsiniz?” (Əraf surəsi, 60-63)
Müsəlmanların Yəhudi və Xristianlarla ictimai əlaqələrinin vacibliliyinin necə lazım olduğu da Quranda bildirilmişdir. Quranda iştirak edən hökmlər, müsəlmanlar ilə Əhli Kitab arasında nikah nəticəsi qohumluq bağlarının qurula biləcəyini, iki tərəfin bir-birlərinin yemək dəvətlərinə razılıq edə biləcəklərini göstərər ki, bunlar isti insani əlaqələr və dinc bir ortaq həyat qurulmasını təmin edəcək əsaslardır. Müsəlmanların bu əsaslar üzərində Xristianlara və Yəhudilərə hörmət və nəzakət ilə yaxınlaşmaları və onlara Quranda bildirilən "ortaq bir sözdə birləşmə" çağırışını ən gözəl şəkildə çatdırmaq lazımdır. Bunun da müəyyən bir dialoq çərçivəsində olması lazım olduğu açıqdır. Allah, Quranda müsəlmanların Kitab Əhlinə bu çağırışını bu şəkildə bildirmişdir:
Söylə: “Ey kitab əhli, sizinlə bizim aramızda eyni olan (fərqi olmayan) bir kəlməyə tərəf gəlin! “Allahdan başqasına ibadət etməyək. Ona şərik qoşmayaq və Allahı qoyub bir-birimizi özümüzə Rəbb qəbul etməyək!” (İmran surəsi, 64)
Ortaq Məqsəd İstiqamətində Bir yerə Gəlmək
Bu gün, dünya üzərində böyük bir fikri mübarizənin davam etdiyi və dünyanın iki qütbə bölündüyü birhəqiqətdir. Ancaq bu iki qütbün tərəfləri Müsəlmanlar və ya Yəhudilər-Xristianlar deyil. Bu iki qütbün bir tərəfində, Allahın varlığına və birliyinə iman edənlər digər tərəfində isə inkarçılar; digər bir deyişlə bir tərəfində İlahi dinlərə inananlar digər tərəfində də bu dinlərə qarşı olan ideologiyaları müdafiə edənlər iştirak edir. Dini və əxlaqi dəyərləri hədəf alan güc mərkəzlərinin, əllərindəki geniş imkanları birləşdirdikləri və dindar insanlara qarşı ittifaq şəklində hərəkət etdikləri yaşanan bir həqiqətdir. Bu ittifaqı fikri mənada təsirsiz şəklə gətirmək, dinsiz materialist təlqinlərin mənfi, dağıdıcı nəticələrini ortadan qaldırmaq, gözəl əxlaqın, xoşbəxtliyin, dincliyin, təhlükəsizliyin, rifahın hakim olduğu cəmiyyətləri meydana gətirmək üçün yeganə bir yol vardır:
Yer üzündəki vicdan sahibi insanların, səmimi olaraq iman edən Xristianların, dindar Yəhudilərin və Müsəlmanların bu ortaq məqsəd istiqamətində bir yerə gəlməsi.
Bu səbəbdən dinlər arasında qurulacaq olan dialoq, Xristianların, Müsəlmanların və Yəhudilərin ədalət və barış axtarışlarının, insanlığa faydalı olma istəklərinin təbii bir nəticəsidir. Üç dinin mənsublarının arasındakı dialoq, yalnız yığıncaqlarla və konfranslarla məhdud qalacaq bir əlaqə deyil, ortaq dəyərləri müdafiə edən, eyni məqsəd üçün mübarizə edən, ortaq problemlərə köklü həllər gətirməyi hədəfləyən inanclı insanların birliyidir, və bu birlik, Hz. İsanın yer üzünə ikinci dəfə gəlişini gözlədiyimiz bu müqəddəs dövrdə dünyanı işıqlığa və dincliyə qovuşduracaq ən əhəmiyyətli vəsilələrdən biri olacaq.
