Системанын Душмандары

Эң жөнөкөй тил менен «башкаруусуз клетка көбөйүшү» деп аныктама берүүгө мүмкүн болгон рак оорусу кандай түрү болсо да башында кадимки, ден-соолугу жайындагы бир клеткадан пайда болот жана жок дегенде жаңы өрчүп жаткан кезде ал кадимки клетканын негизги өзгөчөлүктөрүнө ээ болот. Бирок бул клеткалар кээ бир жөндөмдөрүн жоготушат. Өзгөчө жакындарынан же бүт организмден келген жана клетка бөлүнүшүн жөнгө салуучу билдирүүлөргө (кабарларга) жооп берүү жөндөмдөрүн... Мындай бузулуу келип чыкканда клетка өзүнүн көбөйүшүн жана натыйжада кыртыштардын чоңойушун башкара албай калат. Ошондой эле, «токтоосуз бөлүнүү өзгөчөлүгү» генетикалык жаңы клеткаларга да өткөрүлгөндүктөн, денеде барган сайын жайылган шишиктер пайда болот жана ал клеткалар коңшу кыртыштарды басып алып башташат. Бузулган клеткалар башка клеткалардын азыктарын жеп, муктаждык болгон аминокислота азыктарын түгөтүшүп, шишип көлөмү чоңойуп, денедеги каналдарды тосуп калышат. Бир жерге чогулуп өпкө, мээ, боор, бөйрөк сыяктуу органдардын нормалдуу, ден-соолугу жайындагы клеткаларды ороп, органдын өз иштерин аткарашына тоскоол болгондуктан, өмүргө коркунуч туудура турган абалга келиши мүмкүн.

Нормалдуу клеткалар коңшу клеткалардан буйрук алганда гана көбөйүшөт. Мындай система толугу менен организмдин коопсуздугу үчүн. Бирок бул механизмди укпай калган рак клеткалары көбөйүү системаларынын үстүндөгү «башкарууга» баш ийбей коюшат. Бирок мындай рак түрү иммундук система үчүн эч маселе жаратпайт. Ашыкча чоңойуп жана саны көбөйүп кеткен рак клеткалары менен күчтүү бир организм, б.а. күчтүү бир иммундук система оңой гана күрөшө алат жана ооруну жеңе алат. Чыныгы көйгөй рак клеткалары бир фермент (pac-man ферменти) менен өз мембранасын тешип кан жана лимфа суюктуктарына чыгып, дененин айлануу системасына (ташуу тармагына) кирген соң алыстагы кыртыштарга, клеткаларга жетиши натыйжасында башталат.

A war between the cancer cell (pink) and lymphocytes (yellow)

Мунун натыйжасы чындап өтө жаман болот. Денедеги бир катар клеткалар ошол убакка чейин жакшынакай көрүп, угуп, дем алып, өмүр сүрүшүбүзгө шарт түзүп, толук кызматташтыкта иштеп келишсе, эми бир заматта коңшу клеткалардан алган «токто» деген буйрукка моюн сунбай, баш көтөрүшөт. Ал буйрукту угуудан баш тартып, тездик менен көбөйүүнү улантып, кээде организмдин толугу менен өлүмүнө жол ача турган бир бузуу процессин, улам батыраак бир ылдамдык менен жасашат.

Денебизди бир өлкөгө, иммундук системабызды болсо ал өлкөнүн өтө жөндөмдүү, күчтүү, толук жабдылган армиясына окшотсок, анда рак клеткаларын өлкөдөгү көтөрүлүшчүлөргө салыштырууга болот. Ал көтөрүлүшчүлөр күн өткөн сайын санын улам көбөйтүшүп, бүт түзүлүштү бузуу ишин улантышат. Бирок ал өлкөнүн армиясы оңойчулук менен жеңиле бербейт.

When required, the cell commits suicide in a disciplined manner.

Иммундук системанын алдыңкы фронттогу коргоочулары болгон макрофагдар кол салуучуга жолугаар замат аны курчашып, атайын өндүрүлгөн бир белок түрү менен рак клеткаларын жок кылышат. Мындан тышкары, системанын күчтүү жана мээлүү жоокерлери болгон Т-клеткалар менен алардын теңдешсиз куралы болгон антителолор клетка мембранасын тешип, дене менен лимфа суюктуктарына аралашып баштаган рак клеткаларын өлтүрүшөт. Рак өрчүп жаткан кезде да иммундук системанын мындай коргонуусу уланат. Ошентип оору аябай күчөгөн кезде да иммундук клеткалар рактын күчөшүн жайлатуучу таасир көрсөтүшөт.

Ар адамдын клеткасында кездешкен, рактын алдын алуучу жөнгө салуулардын бири болсо – бул клетканын өзүн-өзү өлтүрүү системасы (апоптоз). Апоптоз (apoptosis) клеткада ДНКнын жабыркашы, бир шишиктин пайда болушу же рактын алдын алуучу гендин (P53) таасиринин азайышы натыйжасында келип чыгышы мүмкүн. Мындай караганда терс бир кубулуштай көрүнгөн клетканын өзүн-өзү өлтүрүшү чындыгында ушул сыяктуу өтө маанилүү бузуктуктарга жолтоо болуп, кийинки урпакка өткөрүлүшүнүн алдын алгандыктан, жашоо үчүн өтө зор мааниге ээ. Ойлоп көрүңүз, бүт организмге багытталган потенциалдуу рак коркунучу бир клетканы жоготуудан, албетте, алда канча кооптуу. Өздөрүндө бүт денеге зыян тийгизе турган бир бузуктукту байкаган клеткаларыбыз өз өмүрүн кыйып адамды куткара турган бир процессти башташат.

Оорулуу клеткалар мындай өзүн-өзү өлтүрүү системасынан качып кутула алган кезде рак өмүргө коркунуч туудура турган абалга келет. Мындайда болсо башкаруусуз көбөйүүгө каршы экинчи бир коргонуу механизми ишке киришет. Ал механизмден да кутулса, аларды дагы бир баскыч күтүп алат; «кризис» периоду. Бул этапта мурдакы коопсуздук системасынан кутулган клеткалар массалык түрдө өлүшөт. Бирок алардын арасынан бир клетка кайра эле кризистен кутулуп чыга алат. Ал «козголоңчу» бир рак клеткасы болот, жана андай козголоңчу мүнөзүн мураска калтыра турган неберелери өтө көп санга өсөт. Эми оорулуу үчүн оор бир рак менен күрөшүү периоду башталат.

Рак клеткаларын мынчалык ийгиликтүү кылган себеп коңшу клеткалардан буйрук албастан, башкаруусуз, өз башынча көбөйө алышы ганабы? Мындай ийгиликтин артында башка себептер да бар:

Клеткалар үстүлөрүндө каерде болушу керек экенин көрсөткөн бир адрес системасын алып жүрүшөт. Денедеги бүт клеткалар тарабынан да окула алган мындай адрестөө системасы урматында эч бир клетка башкасынын ордун ээлеп албайт жана баары өз ордунда турат. Бул кыртыштардын бүтүндүгүн камсыздоочу бир система. Каерде болушу керек экенин билген, башка жерге кетип калбаган жана башка бирөөнүн анын ордун ээлешине жол бербеген клеткалар мунун натыйжасында дененин ден-соолукта болушуна да шарт түзүшөт. Себеби бир жерге кармана албаган же туура эмес бир жерге карманган клеткалар өзүн-өзү өлтүрүшөт. Бирок бул системада клеткалардын оруну жок калышы же туура эмес бир жерге карманышынын алды алынгандыктан, клеткалардын өзүн-өзүн өлтүрүүлөрүнө да жол берилбеген болот. Бирок бул оңой жумуш эмес. Бул үчүн бүт клеткалар өз орундарын жана башкаларынын орундарын таанышы, бир-биринин ордун ээлебеши керек экенин билиши зарыл. Муну болсо турган жерине карманышына көмөкчү болгон бир катар ортомчу молекулалар аркылуу билишет. Бирок кээде мындай ортомчу молекулалар жок болуп калган же иштебеген учурлар болот. Рак клеткалары пайдаланган учурлардын бири мына ушул. Тоскоол болуучу молекулалар жок учурларда рак клеткалары өтө ылдам тарайт. Мындан тышкары, рак клеткаларынын бир жерге темир таштоо мажбурлугу да болбойт. Бул эрежеге да баш ийбей, аны бузушат жана эч жерге карманбастан да жашай алышат.

1. A cell committing suicide 2. Healthy cell	3. Damaged cell 4. Cancerous cell
The process by which healthy cells transform into cancer cells. A normal cell as seen at the left either commits suicide or transforms into a cancer cell as it undergoes various genetic mutations.

Лейкоциттер денеде туруктуу бир жери жок бөтөнчө клетлар болуп саналат. Алар «металлопротеиназ» деп аталган өзгөчө бир фермент менен башка клетка мембраналарын жана кыртыштарын тешип тоскоолдуктарды жок кылышат. Ошондуктан дененин каалаган бөлүгүнө эч кыйналбастан бара алышат. Иммундук клеткалар бул ферментти душманга жетүү үчүн колдонушса, рак клеткалары ушул эле ферментти такыр башка максатта колдонушат. Алардын максаты ден-соолугу жайындагы клеткаларга чабуул жасоо жана басып алуу болуп саналат.

Рак клеткаларынын жөндөмдүүлүктөрү булар менен эле чектелбейт. Иммундук армияга каршы жасаган кээ бир куулуктары (амалкөйлүктөрү) да бар. Бирок бул жерде таланттуу бир театр чеберлеринен сөз болуп жатпагандыктан, бир клетканын андай куулуктарды кантип жасаарын сөзсүз ойлонуу керек. Ал акылдуу куулуктарга өтөөрдөн мурда буга чейин айткандарыбызга бир көз жүгүртөлү.

Иммундук армиябыздын баскыч баскыч, душманга каршы бир катар тосмолорду курушу кадыресе бир көрүнүшпү? Биз армия деп атаган бул түзүлүш электрондук микроскоп менен гана көрүүгө мүмкүн болгон клеткалардан турат. Өздөрүнүн аймагын коргоп кайтарып турушу, керек болгондо дененин ээси үчүн өз жандарын кыйышы, эч тайманбастан күрөшүүнү улантышы... Булардын бирөөсү дагы кокустан пайда болгон эмес. Эч талашсыз, бул жерде пландуу жана уюшкан бир иш-аракеттин бар экени апачык көрүнүп турат.

Бүт бул оор жумуштар өтө жакшы илим алган бир триллиондук адамдар тобуна аманат тапшырылганда, кандай болоор эле? Ушунчалык жогорку ийгиликке жете алышаар беле? Мынча көп адамды –катуу дисциплина эрежелерин коюп, жазалар берип болсо да- башкарууга болоор беле? Ал адамдардын бир канчасы эле өндүрүшү керек болгон секрециянын, б.а. антителонун формуласын унутуп калса, жалкоолук кылып жасабай койсо, өзүн-өзү өлтүрүшү керек болгон жерде андан баш тартса... Бул күрөш ийгилик менен аяктамак беле? Триллион адамдан турган бир армия эч башаламандык чыкпастан, күрөшүн катасыз уланта алмак беле? Бул согушту уюштура алган, мынчалык аскердик таалимди жасай ала турган канча эр жүрөк жана акылдуу башчы чыга алмак эле? Иммундук клеткаларыбыз болсо эч кандай башчыга муктаж эмес, системанын иштешинде да эч кандай кыйынчылык, башаламандык чыкпайт. Себеби бул системаны бүт майда-чүйдөлөрүнө чейин кемчиликсиз түзгөн жана системанын мүчөлөрүнө кыла турган иштерин илхам кылган – бул Аллах. Сажда Сүрөсүнүн 5-аятында «асмандан жерге чейин бүт иштерди Ал ороп тартипке салат...» деп кабар берилет. Жана, ошондуктан, иммундук (коргонуу) системанын мүчөлөрү болгон клеткалар бул согушту Аллахтын илхамы менен эч токтобостон жана кыйналбастан улантышат.

Рак Клеткаларынын Куулуктары (Амалкөйлүктөрү)

Муну унутпаш керек: рак клеткалары чындыгында дененин өзүнө тиешелүү клеткалар жана адамдын өзүнүн молекулярдык мөөрүн алып жүрүшөт. Ушул себептен рак клеткаларынын иммундук клеткалар тарабынан таанылышы оңой болбойт. Болгондо да, рак клеткалары, кандайча болоору дагы эле белгисиз болгон, бир ыкма менен антителолордун бир бөлүгүн өздөрүнө улап алышат.

Антителолор – белгилүү болгондой, душман клеткалардын иш-аракеттерин токтотуучу белоктор. Бирок белгисиз бир себептен рак клеткалары антителолордон тескери бир таасир алышат. Иш-аракеттери токтобой, тескерисинче көбөйөт, шишик батыраак жана күчтүүрөөк тарайт.

Рак клеткасынын бетине уланган антителолор рак клеткалары менен кандайдыр бир мааниде кызматташтык кылышат. Башка антителолор бетине антитело уланган рак клеткаларына эч тийишпейт. Натыйжада рак клеткасы кандайдыр бир мааниде өзүн камуфляж кылган (түрүн өзгөртүп жашырган) болот.

A breast cancer cell and at the top a dermal cancer cell	Cancer cells do not act alone. There are many cells that communicate and collaborate with them.

Антителолордун душман менен болгон кызматташтыгы андан да чоң масштабдарга жетиши мүмкүн. Кээде башка антителолор менен биригип, «жасалма токтоткуч Т-клеткаларын» пайда кылышат. Ал жасалма Т-клеткалар көп антителолорго «коркунуч жок» деген сигнал берет. Бирок кээде мындан да жаманы болот жана жасалма токтоткуч Т-клеткасы ордуна, «жасалма жардамчы Т-клеткасын» пайда кылышат. Эми болсо буйрук алда канча көп сандагы антителого жетет. Рак клеткаларынын эч кыйналбастан көбөйүшүнө мындан да жагымдуу шарт болбойт.

Мындан тышкары, рак клеткалары кээде «тузак антигендерди» таратып, өздөрүн иммундук системанын чабуулдарынан коргошот. Ал шишиктер үстүңкү бетинен ушунчалык көп санда антиген тараткандыктан, кан ал антигендерге толуп ташат. Чындыгында болсо ал антигендер жасалма болот жана денеге түздөн-түз эч зыян тийгизишпейт. Бирок антителолор муну билбегендиктен, душман деп ойлоп ал антигендерге каршы ошол замат күрөшүп башташат.

Бүт мындай башаламандык ичинде чыныгы жана коркунучтуу рак клеткалары болсо эч ким тийишпестен, байкалбастан душманынын колунан кутула алышат.

Акылдуу Бир Душман: СПИД

An AIDS virus (orange) attempting to enter a T cell by piercing the cell membrane.

Биринчи бөлүмдөрдө вирустардан сөз кылып, жашообузда алардын канчалык чоң роль ойнооруна токтолгон элек. Ошол вирустардын дээрлик эң коркунучтуусу, адамзатты эң көп алек кылганы жана балким дагы көп жылдар бою алек кыла турганы – бул «ВИЧ» (HIV) вирусу. Себеби бул микро жандык, башка вирустардан айырмаланып, иммундук системаны толугу менен иштен чыгарат. Иммундук системасы иштебеген бир адам болсо жашай албайт.

Адамдын иммундук системасын жок кылып, ар кандай ооруларга кабылышына, бүт денесинде оңдолгус жараттардын пайда болушуна жана натыйжада өлүмүнө себеп болгон ВИЧ изилдөөчүлөрдү көп жылдар бою алек кылып, аягында үмүтсүздүккө түшүрдү. Bilim Teknik (Илим Техника) журналынын 1993-ж. август айындагы санында бул жөнүндө төмөнкүлөр айтылган.

Көбүрөөк нерсе билген сайын, ишенимдүүлүгүбүз бүт нерседен азайууда.» Бул сүйлөм жумалык илимий журнал Science'тын СПИДди изилдеген дүйнөнүн эң белгилүү 150 изилдөөчүсү арасында жүргүзгөн бир анкетанын орток жообун түзүүдө. Чындап эле эми эч ким көп жылдардан бери айтылып келген гипотезалар жөнүндө так (ишенимдүү) жыйынтык айта албай калды. Кечээки күнгө чейин эле тууралыгы эч талаш жаратпаган кээ бир көз-караштардын түп-тамырынан туура эмес экени аныкталып, бир тарапка ташталууда. Аягында ушундай бир даражага жетти: эми артка кайтып, бир кездерде күлүп гана коюлган, эч ким маани бербеген СПИД жана анын фактору ВИЧ жөнүндөгү эски теориялар да бир-бирден, кайра башынан каралып, жарамдуулугу талкууланып башталды.11

Арадан өткөн убакыт бул жагдайды өзгөртпөй, андан да бекемдеди. Бүгүнкү күндө дагы эле жоопсуз калган көп суроолор турат, ошону менен бирге, жаңы ачылыштар суроолордун санын көбөйттү. Жана СПИД дагы эле адамзат үчүн табышмак бойдон калууда.

ВИЧ жөнүндө белгилүү болгон эң негизги нерселердин бири – бул вирустун бүт денедеги клеткаларга эмес, кээ бирлерине гана кириши. Алардын арасында болсо иммундук системанын эң натыйжалуу мүчөсү болгон жардамчы Т-клеткаларды негизги максат катары алышы. Бул негизи өтө маанилүү нерсе. Кире ала турган сансыз клетка түрлөрү турганда, ишине эң көп жарай турган иммундук системанын клеткаларын тандашы адам денеси үчүн чоң бир кыйроонун башталышы болот.

Иммундук системанын күрөө тамыры болгон Т-клеткалар каратылган соң, артта мээсинен ажыраган, душманды тааный албаган бир армия калат. Негизи бул өтө маанилүү бир согуш тактикасы болуп саналат. Себеби байланыш жана кабар алуу системасынан ажыраган бир армия күчүнүн баарын жоготкон болуп эсептелет.

Болгондо да, дене чыгарган антителолор да СПИД вирусуна зыян тийгизе алышпайт. СПИДи бар оорулууларда антитело өндүрүшү улана берет, бирок өлтүргүч Т-клеткалар жок болгондуктан таасирлери абдан төмөндөйт.

In the picture above you can see a healthy lymph node	This picture shows a lymph node damaged by the AIDS virus.

Жообу белгисиз болгон суроолордун бири мына ушул: ВИЧ эң негизги чабуул жасашы керек болгон максатты кайдан билет? Себеби денеге киргенде иммундук системанын мээсинин Т-клеткалары экенин түшүнгөнгө чейин эле иммундук система тарабынан жок кылынат. Адам денесине мурдатан кирип маалымат алуу мүмкүнчүлүгү да жок, демек мындай тактика жүргүзүшү керек экенин кайдан үйрөнгөн?

Бул вирустун таң калыштуу касиеттеринин биринчи этабы гана.

Экинчи этапта максат катары тандаган клеткаларга уланышы керек болот. Бул ал үчүн көп деле оор бир жумуш эмес. Себеби ал клеткаларга ачкычтын кулпуга туура келиши сыяктуу уланат.

Before moving on to the other cell type to be infected, small pieces of the HIV virus (blue) multiply in the defence cells. Although the defence cells are able to deal with the HIV virus initially, the HIV virus eventually takes over. The reason for this phenomenon remains unclear.

Үчүнчү этапта ВИЧ вирусу аны жашата турган кереметтүү бир катар процесстерден өтөт.

ВИЧ – бир ретровирус гана. Б.а. түзүлүшүндө генетикалык материал катары РНК гана болот, ДНКсы жок. Бул ретровирус өмүрүн улантышы үчүн ДНКга муктаж, жана аны алуу үчүн өтө кызыктуу бир ыкманы колдонот. Конок болгон клетканын нуклеиндик кислоталарын колдонуп, өзүндөгү (артты көздөй деген мааниге келген) тескери транскриптаз (reverse transcriptase) ферменти менен РНКсын ДНКга айлантат. Андан соң ал ДНКны өзү ичинде турган клетканын ядросундагы ДНКга жайгаштырат. Натыйжада вирустун гендик (тукум куучулук) материалы Т-клеткасынын гендик материалы болуп калат. Б.а. клетка көбөйгөн сайын андагы вирустар да көбөйөт. Эми клетка вирус үчүн иштеген бир завод сыяктуу иштеп баштайт. Бирок бул кубулуштун каарманы болгон ВИЧтин максаты – жалгыз клетканы эле басып алуу эмес. Ал буга тойбой, бүт денени өзүнө караткысы келет.

(Left) A healthy T cell. A T cell that has been destroyed by the enemy (the AIDS virus) and now possesses a round and softened profile.	(Right) These images are magnified more than 3000 times.

Бул болсо төртүнчү этап: кандайдыр бир жол менен ал жана беркилер (клетка көбөйүп жатканда, өзүн да көбөйткөндүктөн, эми көптөгөн ВИЧ вирустары пайда болгон болот) ичинде турган клеткадан чыгып, санын көбөйтүү үчүн жаңы клеткаларды басып алууну көздөшөт. Бирок бул үчүн алардан атайын иш-аракет талап кылынбайт. Себеби окуялардын андан ары жүрүшү дал алар каалагандай болот: басып алынган Т-клетканын мембранасы белгилүү убакыттан соң басымга чыдай албай тешилет жана натыйжада жаңы вирустар клетканын сыртына чыгып аларды «коноктой» турган башка клеткаларды табышат. Ошентип вирус өзүнүн санын көбөйтүп, ал эми Т-клеткасын болсо өлтүрөт.

Бул этапка чейин зор ийгилик менен келген ВИЧ эми денени өзүнө караткан болот. Жок дегенде, адамзат аны жеңе турган бир дары тапканга чейин... Эми вирус кааласа уйкуга кирип, көп жылдар бою денеде унчукпай жашайт же болбосо чоң чабуулду ошол замат баштайт.

1. Normal cell 2. Chromatin	3. Bleb 4. Condensed Chromatin	5. Cell Beginning Apoptosis 6. Nuclear Fragments	7. Neighbouring Cell 8. Cell Fragments
Although they are not infected, the T cells of AIDS patients die by passing through all the stages of apoptosis. Mounting an immune response against an intruder virus, helper T cells multiply. These T cells die in a few days after they have fulfilled their function. However, many healthy T cells of AIDS patients commit suicide before attempting to struggle with the infection. First the cell shrinks and pulls away from its neighbours (top right). Then blebs appear on the surface (making the cell appear to boil), and the chromatin (nuclear DNA complexed with proteins) condenses at the edges of the nucleus. Soon the nucleus, and then the cell itself, breaks up, and the cell fragments are quickly ingested by other cells in the vicinity.

Эмне Үчүн Чара Табыла Алган Жок?

ВИЧ денеге кирген соң күнүнө он миллиарддай вирус өндүрөт. Бир күн деген кыска убакыттагы мындай ылдам өндүрүш процесси, албетте, учурдагы технологиянын да күчү жетпеген бир көрүнүш. Болгондо да өндүрүлгөн жөнөкөй бир нерсе эмес. Бул – чоң адам денесин бүтүндөй өлүмгө алпара алганга жөндөмдүү, кемчиликсиз бир план менен клетканы өзүнө караткан жана өз копияларын өндүрткөн бир микроорганизм.

Мындан тышкары, ВИЧтин жөндөмдөрү муну менен эле чектелбейт. Бул вирус кармалып калбаш үчүн өзүн ар кандай калыптарга салат. Натыйжада ага каршы колдонулган бүт дарылардын эч таасири болбойт. Медицина учурда вируска бир учурда көптөгөн түрдүү дары менен чабуул коюп, мындай чыдамкайлыкты бир аз болсо да жеңе алды. Бирок маселе тамырынан чечилбей, оорулуулардын өмүрү гана бир азга узарды.

Коркунучту сезген бир вирустун өзүн жаңылашы чындыгында өтө таң калыштуу. Илимпоздор мындай тактикага чарасыз калышты.

ВИЧтин таң калыштуу тактикалары булар менен эле чектелбейт. Кандагы жардамчы Т-клеткалар бир сыдырманын тиштери сыяктуу бир-бирине тийип сүзүшөт. Ошондуктан ВИЧ кандагы антителолорго тийбеш үчүн бир Т-клеткасынан экинчисине аттап жылат. Бул жерде айтылып жаткан вирус – бир микробчолук чоңдуктагы ДНКсы да жок, ал тургай, жандык деп атаганга да болбой турган бир нерсе. Бул нерсенин адамдын денесин мынчалык жакшы таанып, аны жеңе турган системаларды түзүшү, аларды ката кетирбестен кемчиликсиз ишке ашырышы жана колдонулган бүт куралдардан өзүн коргоп тынымсыз өзгөрүшү чындыгында өтө таң калтырат. Бул адамзаттын көзгө көрүнбөгөн бир вирустун алдында канчалык чарасыз болуп калгандыгынын маанилүү бир мисалы.