Системада Кызматкер Клеткалар

Эгер бир душман денебиздин бүт тоскоолдуктарынан өтүп, денебизге кире алса, бул коргонуу (иммундук) армиясы жеңилди деген мааниге келбейт. Тескерисинче, чыныгы согуш эми башталган болот жана чыныгы күчтүү аскерлер эми ишке киришишет. Аларды биринчи тосуп алган аскерлер болсо денебизди тынымсыз кыдырып жүргөн жана айлананы тынымсыз көзөмөлдөгөн жегич клеткалар, фагоциттер болот.

Булар – дененин ичине чейин кирген кааланбаган микробдорду жутуучу жана керек болгондо иммундук системага сигнал берүүчү «өзгөчө тазалагыч клеткалар».

Денебизге кирген өтө кичинекей бөлүкчөлөр жана суюктук абалындагы жат заттар иммундук системанын кээ бир клеткалары тарабынан алынып, майдаланып, сиңирилет жана жок кылууга аракет кылынат. Бул кубулуш «фагоцитоз» (клетка жутуучулук) деп аталат.

Фагоцитоз иммунитеттин эң негизги мүчөлөрүнүн бири. Себеби инфекцияга каршы бат жана көбүнчө толук коргоону камсыз кылат.

Фагоцит клеткаларын «дененин полициялары» десек, аларды 2 топто карасак болот.

1- Кыдыруучу полиция командалары: Булар канда айланышат жана керек болгондо кыртыштардын арасында кызмат кылышат. Бүт денени кыдыруучу бул клетка командалары ошол эле учурда таштанды тазалагыч кызматты да аткарышат.

2- Туруктуу полиция командалары: Ар кайсы кыртыштардын араларындагы боштуктарга жайгашып, кыймылдабастан, микроорганизмдерди турган жеринде фагоцит кылуучу туруктуу (бир орунда туруучу) макрофагдар.

Phagocytosis in progress. The macrophage (yellow) while digesting the bacteria (blue).

Эгер денеге кирген антиген (жат микроорганизм) колдогу жегич клеткалар түгөтө ала турганчалык аз болсо, эч коңгуроо кагылбастан жок кылынат. Бирок денеге кирген микробдор өтө көп санда болсо, кээде клеткалар аларга күчү жетпей, баарын сиңире албай калат жана көлөмдөрү чоңойот. Натыйжада антигендер тарабынан бузулгандыктан, жарылышып, бир суюктук (инфекция) абалында сыртка чыгышат. Бул согушта жеңилүү деген мааниге келбейт. Себеби жегич клеткалар микробдорду болгону тосуп алган болушат, алдыда өтө оор дагы тоскоолдук бар. Мындай инфекциянын пайда болушу жилик чучугунан, лимфа бездеринен, баарынан мурда богок безинен жөнөтүлгөн лимфоциттерди ишке киргизет. Экинчи бир сокку катары жаңы коргонуу клеткалары бүт нерсеге, клетка калдыктарына, антигендерге, ал тургай, эски лейкоциттерге да чабуул койушат. Булар чыныгы жегич клеткалар болгон макрофагдар.

Биринчи Жардам Күчтөрү: Макрофагдар

Макрофагдар согуш кызыганда ишке киришишет. Макрофагдардын өзүнө тиешелүү, өзгөчө бир иштөө стили бар. Антителолор сыяктуу жекеме-жеке иштешпейт. Б.а. алар сыяктуу бир максатты көздөгөн бомба сымал бир системалары жок. Макрофагдар чачма бир мылтык же бир учурда көп максатты көздөгөн бир бомба сыяктуу бир убакта көп душманды жок кыла алышат.

To the top, you can see macrophages while trying to ingest foreign materials.

Башка коргонуу клеткалары сыяктуу, жилик чучугунан чыккан макрофагдар өтө узун өмүрлүү болушат. Айлар бою, ал тургай, жылдар бою жашай алышат. Макрофагдар көлөмү кичинекей болгону менен (10-15 микрометр), адам өмүрү үчүн өтө чоң мааниге ээ. Чоң молекулаларды фагоцитоз (жутуу) аркылуу клетканын ичине алып сиңирүү өзгөчөлүгүнө ээ.

Жута алуу касиеттери урматында иммундук системанын таштанды тазалагыч мүчөлөрү сыяктуу кызмат аткарышат. Организмде кездешкен жана тазаланышы керек болгон заттарды, микроорганизмдерди, антиген-антитело комплекстерин жана антиген курамындагы башка заттарды жок кылышат. Бул процесстер натыйжасында антиген сыпатындагы заттар сиңирилгендиктен, организм үчүн коркунучтуу болбой калышат.

Жалпы Коңгуроо

Бир өлкө согушка киргенде өлкө масштабында мобилизация жарыяланат. Бүт табигый ресурстар менен каражаттардын баары биринчи кезекте согуш чыгымдарына сарпталат. Экономика толугу менен бул өзгөчө кырдаалга карата жөнгө салынып, өлкө жалпылай аракет кылып баштайт. Дененин иммундук армиясы бүт мүчөлөрү менен катыша турган бир согушта да сөзсүз бир мобилизация жарыяланышы керек. Кантип дейсизби?

Эгер душман чабуул койгон макрофагдардын күчү жете тургандан көбүрөөк болсо өзгөчө бир зат бөлүп чыгарылат. Бул заттын аты «пироген», жана бир мааниде коңгуроонун кагылышын билдирет.

Пироген көп жолду басып өтүп мээге жетет жана мээнин температураны көтөрүүчү борборуна сигнал берет. Пироген баштаган реакцияга дагы көп заттар да катышат. Бул сигналдан соң мээ денеде коңгуроо чалып, адамдын температурасы көтөрүлөт. Температурасы көтөрүлгөн оорулуу алсырап, эс алгысы келип калат. Натыйжада иммундук армия муктаж болгон энергия башка жактарга сарпталбай калат.

The macrophage while ingesting the bacteria step by step. The macrophage extends forward to capture the bacteria.	The bacteria are captured and trapped within the extensions of the macrophage membrane.	The bacteria, which are trapped in the macrophage membrane, are absorbed one by one.

Бул жерде кемчиликсиз бир план бар. Болгондо да, керектүү нерселердин баары бул план иштеши үчүн кемчиликсиз жаратылган; макрофагдар, пироген менен башка заттар, мээнин температураны көтөрүүчү борбору, дененин температура көтөрүүчү механизмдери...

Булардын бирөөсү эле кем болсо система иштебейт. Ошондуктан мындай системаны эч качан эволюция натыйжасында акырындап (баскыч баскыч) өнүгүп отуруп пайда болгон деп айтууга болбойт.

The macrophage (A) trying to reach out to the bacteria (C) and entrap it with an extension called pseudopodia (B).

Андай болсо бул планды ким жасаган?

Дененин температурасынын көтөрүлүшү керек экенин, ошондо гана иммундук армия муктаж болгон энергиянын башка жактарга сарпталбашын билген ким?

Макрофагдарбы?

Макрофагдар көзгө да көрүнбөгөн кичинекей клеткалар жана ойлонуу жөндөмдөрү да жок. Курулган системага моюн сунган жана өз кызматын кемчиликсиз жасаган жандыктар гана.

Мээби?

Жок. Мээнин да бир нерсени жаратуу, пайда кылуу күчү жок. Башка системалардагы сыяктуу бул системада да мээ буйрук берүүчү эмес, буйрукка моюн сунуучу жана баш ийүүчү абалда болот. Эң негизгиси, макрофагдарда өндүрүлгөн пироген так мээнин температураны көтөрүүчү механизмине таасир тийгизе тургандай жаратылган. Ошондуктан макрофаг, пироген, мээнин температура көтөрүүчү борбору менен мээ бир убакта, бирдей жаратылган болушу керек.

Адамбы?

Жок. Адам али өз денесинде мынчалык кемчиликсиз бир системанын иштеп жатканын да биле электе, бул система аны сөзсүз өлүм менен аяктай турган абалдан сактайт. Болгондо да, адамга «өз денеңдин ичинде температураны көтөрө турган, душмандар менен согуша турган бир армия иштеп чык жана ал армия бүт денеңде жыйырма төрт саат кызмат кылсын» деп айтылса дагы, адамдын колунан эч нерсе келбейт.

Бүгүнкү күндө адамзат колундагы ушунчалык технологиясы менен –буга окшош бир системаны жасоо мындай турсун- иштеп жаткан системанын майда-бараттарын түшүнүүгө да алсыз болууда.

Адамдын бүт өзгөчөлүктөрү менен бирге жаратылганы ачык бир чындык. Жаратуучубуз Аллахка жана Ал курган системаларга –кааласа да, каалабаса да- моюн сунган. Бүт жандык жана нерселер моюн сунган сыяктуу. Бир аятта Раббибиз мындайча билдирет:

...Жок, асмандардагы жана жердегилердин баары Аныкы, баары Ага чын көңүлдөн моюн сунушкан. (Бакара Сүрөсү, 116)

Маалымат Которуу

Макрофагдардын дагы бир таң калаарлык кызматы болсо – бул лимфоциттерге, б.а. иммундук системанын чыныгы баатырлары болгон В жана Т-клеткаларына душман жөнүндөгү маалыматтарды бериши. Берүүчү клеткалар антигенди алган соң лимфа жолу менен жүрүп лимфа бездерине (лимфалык кыртышка) барышат.

Бул өтө маанилүү нерсе. Себеби бир клетканын душманга тиешелүү бир маалыматты алган соң ал маалыматты керектүү жерлерге жеткириши бир акыл жана аң-сезимдин натыйжасында гана болушу мүмкүн. Макрофаг клеткасы бул маалыматты лимфоциттердин анализ кылаарын жана иммундук системанын жалпы стратегиясын билиши керек. Макрофаг клеткасынын бир бүтүн абалда иштеген системанын –башка клеткалар сыяктуу- моюн сунган бир мүчөсү экени апачык көрүнүп турат.

Чыныгы Баатырлар: Лимфоциттер

Lymphocytes at war (yellow), fighting with cancer cells.

Лимфоциттер – иммундук системанын эң негизги клеткалары. Денедеги оор согуш өзгөчө лимфоциттердин күчтүү аракеттери натыйжасында жеңиш менен аяктайт. Ар этабы кереметтүү даражада кызык жана таң калыштуу болгон бул клеткалардын өмүр баянынын өзү эле эволюция теориясынын чириктигин көрсөтүүгө жетиштүү.

Кызыл канда, көп санда ак канда да кездешүүчү бул эр жүрөк жоокерлер жилик чучугунда, лимфа жана шилекей бездеринде, көк боордо, бадам сымак безде (алкым безинде) жана муундарда болушат. Бирок лимфоциттердин негизги жайгашкан жана өндүрүлгөн жери – бул жилик чучугу.

Жилик чучугунда лимфоциттин пайда болушу биологиянын эң табышмактуу кубулуштарынын бири. Ал жерде көк клеткалар (stem cell) бир канча биологиялык этаптан тездик менен өтүп, жапжаңы бир түзүлүшкө, б.а. лимфоциттерге айланышат. Гендик инженерияда ушунчалык зор өнүгүүлөр болсо да, эң жөнөкөй микроб түрлөрүнүн да ага окшогон түрлөргө айланышынын мүмкүн эместигин эске алганыбызда, жилик чучугундагы бул кубулуштун табышмактуулугу андан да артат. Илим алигече толук чечмелей албаган бул табышмак денебиз үчүн өтө жөнөкөй бир процесс. Ушул себептен эволюцияны жактаган көп илимпоздор мындай айлануу процессинин сырын кокустук, табигый тандалуу же мутация жомоктору менен түшүндүрүүнүн мүмкүн эместигин моюнга алышкан. Мисалы, жөнөкөй бир клеткадан лимфоцит сыяктуу, дээрлик согуштун бүт жүгүн аркалаган татаал бир клетканын эволюция аркылуу пайда боло албашын профессор, илимдин доктору Али Демирсой мындайча мойнуна алган:

Акыркы убактарда гипотеза кылынган татаал клеткалар эч качан примитивдик (жөнөкөй) клеткалардан эволюциялык процесс менен өнүгүп пайда болгон эмес.7

Бул чындыкты азыркы илимпоздор негизи өтө жакшы билишет. Бирок бул чындыкты кабыл алганда бир Жаратуучунун бар экенин да сөзсүз кабыл алууга мажбур болушаары анык. Муну болсо көпчүлүгү каалабайт.

Дүйнөгө таанымал биохимик Майкл Дж. Бехе эволюционисттердин Аллахтын бар экенин жокко чыгаруу үчүн кээ бир чындыктарды көрмөксөн болушаары жөнүндө мындай дейт:

Мындан тышкары жана тилекке каршы, көп айтылган сын-пикирлер жаратууну (Аллахтын жаратканын) жактагандардын колуна көзүр (козырь) берүүдөн коркуп илим жамааты тарабынан көрмөксөн болунду. Илимди коргоо атына табигый тандалууга каршы айтылган күчтүү илимий сын-пикирлердин четке түртүлүшү өтө шылдыңдагандык.8

Көрмөксөн болунган чындыктардын бири болгон мындай табышмактуу айлануу процесси натыйжасында пайда болгон лимфоциттердин иммундук системадагы ролу да өтө кызыктуу. Лимфоциттер күнүнө бир канча жолу бүт дене клеткаларын текшерип, оорулуу клеткабы же эмеспи деп карап чыгышат. Оорулуу же улгайган клетканы көрүшсө, аларды жок кылышат. Денебизде болжол менен 100 триллион клетка бар жана лимфоциттер мунун 1%ын гана түзүшөт.

Эми бир өлкөнү элестетип көрүңүз жана ал өлкөнүн элинин саны өтө көп болсун; 100 триллиондой. Саламаттыкты сактоо кызматкерлеринин, б.а. лимфоциттердин саны болсо 1 триллион. Дүйнөдөгү калктын санын орточо 7 миллиард десек, сиз элестеткен өлкөңүздө жашаган адамдардын саны дүйнө калкынын санынан болжол менен 14 миллион 285 миң эсеге көп болот. Мынчалык көп адамдын ден-соолугун бир-бирден, болгондо да бир күндө бир канча жолудан текшерип турууга болобу?

Devriye gezen bir savunma hücresi: lenfosit

Мүмкүн эмес дейсиз, бирок бул процесс денеңизде күн сайын жасалып турат; лимфоциттер бүт денеңизди күнүнө бир канча жолу кыдырып ден-соолук текшерүүсүнөн өткөрүп турушат.

Мынчалык чоң бир жандыктар тобунун өтө уюшуп иш алып барышы кокустуктардын натыйжасы болушу мүмкүнбү?

Бир триллион лимфоцит клеткасынын ар биринин мынчалык оор жана жоопкерчиликтүү кызматты аркалашынын себеби кокустуктарбы?

Албетте, жок!

Бир триллион лимфоциттин ар бирин жараткан жана ал лимфоциттерге адамды коргоо жоопкерчилигин берген – бул Ааламдардын Рабби Аллах.

Лимфоциттердин СПИД, рак, кутуруу, кургак учук (туберкулез), ангина жана ревматизм сыяктуу негизги ооруларга каршы өтө маанилүү ролдору бар. Албетте, бул лимфоциттердин башка ооруларда ролу жок деген мааниге келбейт. Суук тийүү деген оору дагы – бул лимфоциттердин жөндөмдүүлүгү урматында өтө кооптуу болгон суук тийүү вирустарын денеге киргизбөө күрөшү.

1. T-cell nucleus 2. T-cell space 3. Perforin molecules 4. Interior of killer T-cell	5. Interior of targeted cell 6. Targeted cell membrane 7. T-cell membrane
In immune individuals, killer T cells attack and destroy cells bearing a foreign antigen, such as virus-infected or cancerous cells. These T cells have storage vacuoles that contain a chemical called perforin because it perforates cell membranes. During the killing process, the vacuoles in a T cell fuse with the cell membrane and release units of the protein perforin. These units combine to form pores in the target membrane. Thereafter, fluid and salts enter so that the target cell eventually bursts.

Адам денеси антителолорду колдонуп көп душмандарды жеңе алат. Ушул себептен «лимфоциттер ансыз да антитело өндүрүп согушка өтө маанилүү бир салым кошушат, эмне үчүн согушка түздөн-түз кийлигишсин» деген ой келиши мүмкүн. Бирок микробдордун арасында ушунчалык күчтүүлөрү болгондуктан, ал микробдорду өлтүрө алуу үчүн өтө күчтүү химиялык уулар талап кылынат. Кээ бир лимфоциттер ушундай химиялык ууларды колдонушуп, согушка түздөн-түз катышышат.

Иммундук система андай душмандарды кантип токтотот?

Эң биринчиден уу чыгара турган химиктер менен бир лаборатория керек болот. Себеби талап кылынган зат кокустан пайда боло албай турган өзгөчө бир түзүлүшкө ээ. Адам денесинин мындай душманга жолугаарын билген, тагыраагы адам андан насаат алышы үчүн мындай душманды жараткан Аллах лимфоциттерге ал ууну синтездөө жөндөмүн да берген.

Ал химиялык затты өндүрө алса эле маселе чечилеби?

Жок, себеби ал зат канда эркин айлана албайт. Себеби, андай болсо өз клеткаларыбызды да өлтүрүп салат.

Андай болсо, ал ууну өз клеткаларыбызга зыян тийгизбестен кантип колдонууга болот? Бул суроонун жообу да лимфоциттердин кемчиликсиз жаратылышында жашырылган. Уулар лимфоциттердин клетка мембранасындагы чөйчөкчөлөргө жайгаштырылган. Бул химиялык куралды колдонууда да ыңгайлуулук жаратат. Лимфоцит душман клеткага тийгенде гана бул ууну ага киргизип, душманды өлтүрөт.

Лимфоциттер В жана Т-клеткалар болуп экиге бөлүнүшөт.

Дененин КУРАЛ-ЖАРАК ЗАВОДДОРУ: В-КЛЕТКАЛАР

Жилик чучугунда өндүрүлгөн кээ бир лимфоциттер жакшылап жетилип ишке жарактуу абалга жеткен соң, ал жерден чыгып, кан аркылуу лимфа кыртыштарына алып барылат. Мындай лимфоциттер В-клеткалар деп аталат.

В-клеткалар – дененин курал-жарак заводдору, жана душманды атуу үчүн антитело аттуу белокторду өндүрүшөт.

В-Клетка Болуу Жолу

A B cell during division

Клеткалар В-клетка боло алуу үчүн өтө татаал жана оор бир жолдон өтүшөт. Б.а. адам ден-соолугун коргой ала турган жоокер болуу алгач кыйын бир сынактан ийгиликтүү өтүүнү талап кылат.

Башталыштагы В-клеткалар алгач антитело молекуласын пайда кыла турган ген бөлүктөрүн кайрадан калыптандырышат. Калыптандыруу бүтөөр замат ал гендер копияланат. Бул жерде кичинекей бир клетканын калыптандыруу, копиялоо сыяктуу иштерди кантип жасашы өтө маанилүү. Себеби калыптандырылган жана копияланган нерсе – бул маалымат. Маалыматты чогултуу жана жыйноо ишин болсо акылы бар бирөө гана жасай алат. Калыптандыруудан алынуучу жыйынтык да өтө маанилүү. Себеби ал маалыматтар алдыда антителону өндүрүүдө колдонулат.

В-клеткалардын өзгөрүшү тездик менен уланат. Клеткалар кайдан келгени белгисиз болгон бир буйрук менен «альфа» жана «бета» деп аталган жана клетка мембранасын ороочу белокторду өндүрүшөт. Кийинки этапта антигендер менен биригишине шарт түзө турган кээ бир молекулаларды пайда кылуу үчүн бир катар комплекстүү процесстер аларды күтүп турат. Бүт мындай комплекстүү процесстер натыйжасында клеткалар душманды тийгенде тааный турган жана миллиондогон түрдүү курал-жарактарды өндүрө алган бир заводго айланышат.

Пайда Болгон В-Клеткалардын Баары Жашай Алабы?

Иммундук системаны тереңирээк караган сайын кереметтер көбөйөт. В-клеткалар жогоруда да айтылгандай, антитело өндүрүшөт. Антителолор – бул душман клеткаларына гана зыян тийгизүү үчүн өндүрүлгөн куралдар. Бирок, пайда болгон В-клеткасы өндүргөн куралдар максатынан жаңылып дос клеткаларды атып баштаса эмне болот?

Бул этапта В-клеткасынын ичине башка клеткалар тарабынан бир сигнал жөнөтүлөт. Ал сигнал негизи клеткага берилген бир «өзүңдү-өзүң өлтүр» буйругу болот. Клетканын ядросундагы кээ бир ферменттер ишке киришип, клетканын ДНКсын талкалайт. Кемчиликсиз иштеген бир авто-контроль механизми денени коргойт. Натыйжада душманга зыян тийгизүүчү антителолорду өндүргөн В-клеткалар гана жашай алышат.

Башында бир ядро менен аз сандагы цитоплазмадан гана турган В-клеткалар антигенге жолуккан соң керемет өзгөрүшөт. Кайра кайра бөлүнүп цитоплазмаларында антитело жасай турган миңдеген монтаж пунктун жана ошондой эле, өндүрүлгөн ал антителолорду пакеттеп клетканын сыртына чыгарууда колдонуу максатында кеңири масштабдуу бир канал системасын түзүшөт. Бүт мындай процесстердин натыйжасында В-клеткалар он миллиондон ашык антитело молекуласын клетканын сыртына чыгара ала турган кубаттуулукка жетет.

Душманга жолукканда 10 миллион курал өндүрө ала турган бир заводго айлануучу бир клетка! Ал клетканын миллиондогон душманынын ар бири үчүн атайын, өзүнчө бир курал өндүрө алаарын да эстесек, кереметтин масштабын андан да жакшыраак түшүнөбүз.

Кээ бир В-клеткалар болсо «эске тутуучу клетка» болуп калышат. Алар денени коргоого башталаар замат катышышпайт, бирок келечектеги ыктымал бир согушта ылдам натыйжа алуу үчүн мурдакы кол салуучулардын молекулярдык маалыматтарын сакташат. Бул эске тутуу өтө күчтүү болот. Дене ошол эле душманга экинчи жолу жолукканда, бул жолу ылайыктуу куралды өндүрүү ишине тездик менен өтүлөт. Натыйжада коргонуу ылдамыраак жана натыйжалуураак болот.

Бул жерде кааласак, каалабасак, оюбузга мындай суроо келет: «өзүн эң өнүккөн бир жандыкмын деп ойлогон адамзаттын эс-тутуму кантип кичинекей бир клеткадан да начар болушу мүмкүн?»

Алигече кадимки бир адам эс-тутумунун кантип пайда болгонун жана кантип иштешин да түшүндүрө албаган эволюционисттер мындай эс-тутумду эволюция менен түшүндүрүүгө эч батынышпайт.

A B cell covered with bacteria.

Миллиметрдин жүздөн бириндей чоңдуктагы бир үзүм эт эгер бир бирдик эле маалыматка ээ болуп, ал маалыматты адам кызыкчылыгына эң туура колдонсо, мунун өзү эле бир керемет болот. Бирок сөз болуп жаткан жагдай мындан алда канча татаал. Клетка адам кызыкчылыгы үчүн миллиондогон маалыматты сактап, аларды адамдын акылы жетпеген комбинацияларда туура колдонууда. Жана адам ал клеткалардын акылы урматында аман калып, жашоосун улантууда.

Эске тутуучу клеткалар – адамдын ден-соолугун коргоо үчүн жаратылган өзгөчө клеткалар. Аллах аларды өзгөчө күчтүү бир эске тутуу жөндөмү менен жабдыган. Болбосо, бир клетканын өз башы менен бир стратегия иштеп чыгып, ал стратегияга ылайык өзүнө маалымат сактоо жоопкерчилигин жүктөө мүмкүнчүлүгү жок. Болгондо да, стратегия иштеп чыгайын деп ойлонгудай клетканын мындай муктаждыктан кабары да жок. Мындан тышкары, эске тутуучу клеткалардын күчтүү эс-тутуму жөнүндө жооп күткөн дагы бир өзгөчө маанилүү суроо бар. Кадимки бир адамда секунда сайын сегиз миллион клетка өлүп турат. Өлгөн клеткалардын ордун жаңы клеткалар ээлейт. Ошентип зат алмашуу (метаболизм) тынымсыз өзүн жаңылап турат.

Бирок эске тутуучу клеткалардын өмүрү башка клеткалардан алда канча узун. Мындай касиети урматында эстериндеги маалымат менен көп жылдар бою адамдарды оорулардан коргошот.

Бирок ошентсе да, ал клеткалар өлүмсүз эмес, жана көп жылдардан кийин болсо да, аягында өлүшөт. Мына ушул жерде өтө таң калыштуу бир көрүнүш болот: эске тутуучу клеткалар өздөрүндөгү маалыматты өлөөрдөн мурда кийинки «урпакка» өткөрүп беришет. Мына ушундай эске тутуучу клеткалар урматында бир адам бала кезинде чалдыккан бир ооруга (свинка, кызамык ж.б.) чоңойгондо экинчи жолу чалдыкпайт.

Бир клетка ал маалыматты мураска калтырышы керек экенин кайдан биле алат?

Албетте, бул суроонун жообу – клетканын өз акылы эмес, аны Жараткан тарабынан ага берилген жөндөм.

В-Клеткалар Душманды Кантип Тааныйт?

Эми бүт тараптан согушка даяр болгон В-клеткалар денени коргоп баштаардан мурда дененин өз клеткаларын душмандардан айырмалаганды да үйрөнүшөт.

Бул үчүн алардан көп деле аракет талап кылынбайт. Себеби ал клеткалар менен алар өндүргөн антителолор душманды эч ортомчусуз, түз эле алардын формасынан тааный алышат. Алардын бетиндеги бир рецептор программаланган антигенге жолугуп, анын бир канча кичинекей аймагына уланат. Натыйжада анын жат экени түшүнүктүү болот. Мындай өзгөчөлүгү урматында В-клеткалар бактерия сыяктуу антигендерди оңой гана тааный алышат.

В-Клеткалардын Кызматы Эмне?

В-клеткалар тынымсыз микроб издеген бир кароол сыяктуу. Кандайдыр бир кол салуучуга жолукканда, тездик менен бөлүнүп антитело өндүрүп башташат. Ал антителолор В-клетка рецепторлору сыяктуу микробдорго уланышат. Антителолор тарабынан жат деген тамга басылган душман клеткалар фагоциттер менен Т-клеткаларынын айоосуз күрөшү натыйжасында денеден алыстатылат. Б.а. В-клеткалар өндүргөн миллиондогон антителолору урматында душманды таасирсиз кылып, аны өлтүргүч клеткалар үчүн белгилеп коюшат. Бул жерде жат клеткаларды таасирсиз кылуу жана белгилөөдөй эле маанилүү дагы бир кубулуш бар. Ал болсо кантип аз сандагы ген менен мынчалык көп антитело өндүрүлө алат деген суроо менен байланыштуу.

«Антителолор» аттуу бөлүмдө да терең каралгандай, антителолорду жасоо үчүн В-клеткалар адам денесиндеги гендерди колдонушат. Бирок адам денесиндеги гендердин саны өндүрүлгөн антителолордун санынан аз. Бирок бул клеткаларга эч оорчулук жаратпайт. Бүт мындай кыйынчылыктарга карабастан, жетиштүү санда антитело өндүрө алышат.9 В-клеткалар бар болгон гендер менен комбинацияларга кирүү аркылуу өндүрүш жасашат. Бир клетканын өз акылы менен андай комбинацияларды жасашы мүмкүн эмес. Андай комбинацияларды жасоо жөндөмү Аллахтын каалоосу менен ал аң-сезимсиз клеткаларга берилген.

Себеби Куранда кабар берилгендей, «... Ал бир иштин болушун чечсе, ага «БОЛ» деп гана айтат, ал ошол замат болуп калат.» (Бакара Сүрөсү, 117)

Аллахтан башка асмандардагы жана жердеги башка эч бир жандыктын күчү триллиондогон клетканын бир өзгөчөлүгүн да жөнгө салганга жетпейт. Денеге кирген душманды таасирсиз кылуу үчүн эң ылайыктуу куралды өндүрүү Аллахтын каалоосу менен гана болуп жатат.

A1. Antigen A A2. Antibody A B1. Antigen B B2. Antibody B 1. Bacteria 2. Antigen	3. Antibody A is manufactured in order to fit antigen A 4. Antibody B is manufactured in order to fit antigen B 5. The anti Antigen A Antibody in the blood 6. The anti Antigen B Antibody in the blood 11. Antibody A binds to antigen A on the surface of the bacteria and renders it ineffective. 12. Antibody B would not fit antigen A 13. Antibodies with different antigens cannot be effective against bacteria. 14. Antibody A would not fit antigen B
Bacteria and viruses carry chemicals on their surfaces called antigens. Some lymphocytes produce antibodies to bind themselves to antigens, thus enabling the white cell to easily ingest the bacteria. Antibodies have distinct features and they only bind to antigens for which they are produced. As illustrated in the above picture, a triangular antigen perfectly fits to an antibody, which has a triangular cut. (top left). Yet the same antibody (bottom) does not fit to a round antigen.

Эр Жүрөк Жоокерлер: Т-Клеткалар

1. Lymphoid progenitor cell 2. Lymphoblast 3. Monoblast 4. In lymph tissue 5. Lymphocyte	6. Promonocyte 7. In blood 8. B cell lymphocyte 9. T cell lymphocyte 10. Monocyte
The white cells made in the lymph system tissue develop into lymphocytes (B cells and T cells) or monocytes. Lymphocytes are key players in immune responses. Mmonocytes can transform into large phagocytic (engulfing) cells called macrophages.

Кээ бир лимфоциттер жилик чучугунда өндүрүлгөн соң богок безин көздөй сапарга чыгышат. Ал жерде көбөйүп, жетилген лимфоциттер Т-клеткалар деп аталат. Ал клеткалар өлтүргүч, токтоткуч жана жардамчы Т-клеткалар болуп эки түрдө жетилишет. Болжол менен үч жумага созулган бир окуу процессинен өткөн Т-клеткалар андан соң көк боорго, лимфа бездерине жана ичегилердеги кыртыштарга көчүп, кызмат убактысын күтүшөт.

Оор Тандоолор Башталат

Т-клеткалар В-клеткаларга салыштырмалуу алда канча татаал бир жолдон өтүп өз кызматын баштай турган абалга келишет. В-клеткалар сыяктуу алар да башында жөнөкөй клетка болушат. Ал жөнөкөй клеткалар Т-клеткага айлануу үчүн өтө татаал тандоолордон өтүшөт.

Биринчи тандоодо клетканын душманды таанып же тааный албашы текшерилет. Клеткалар душманды беттериндеги "MHC" (Major Histocompatibility Complex), б.а. антигенди бир катар химиялык процесстен өткөрүп Т-клеткаларга берүүчү молекуланын жардамы менен таанышат.

Натыйжада душманды тааный алган клеткалар жашай алышат, башкаларга болсо эч айоо жок, заматта өлтүрүлүшөт. Бирок душманды өтө жакшы тааный алуу Т-клеткалардын жашап калышы үчүн жетиштүү болбойт. Бул клеткалар денеге зыян тийгизбей турган заттарды жана дененин өзүнө тиешелүү кыртыштарын да жакшы таанышы керек. Антпесе, чындыгында керексиз болгон бир согуш башталып, ал болсо денеге зыян тийгизет.

Т-Клеткасынын Аман Калуу Согушу

Т-клеткалар үчүн сынак али бүтө элек болот. Т-клеткасына талапкерлердин кээ бирлери башка клеткалардан алган сигналдар натыйжасында өз өмүрлөрүн кыйышат.

Клеткалардын программалуу өлүшүнө, өмүрүн улантышына же чоңойуп өзгөрүшүнө себеп болгон сигналдар жөнүндө өтө аз маалымат бар. Бул азырынча иммундук системанын –илим тарабынан- чечиле албаган сырларынын бири. Денебизде ушул сыяктуу көптөгөн клеткалар бир жерлерден сигнал алып, ал сигналга жараша кызматын башташат. Бүт мындай сигналдарды бир-бирине жөнөткөн клеткалар сигнал жөнөтүшү керек экенин кайдан биле алат? Махлон Б. Хогланд Root's of Life аттуу китебинде бул жөнүндө мындай дейт.

A cell destroying itself (middle). This programmed self-destruction is for the replacement of tissues or the elimination of damaged cells.

Клеткалар чоңойууну качан токтотушу керек экенин кайдан билишет? Калыптанышына салым кошкон органдардын керектүү чоңдукка жеткенин аларга айткан эмне?... Бөлүнүүнү токтотуучу сигналдын кандай касиети бар? Мунун жообун билбейбиз, бирок изилдөөнү улантып жатабыз. 10

Чындап эле клеткалар арасы сигналдашуунун сыры толук чечиле элек.

Баштапкы клеткадан бөлүнүп, бирдей өзгөчөлүктөгү эки жаңы клетканын пайда болушу күтүлөт. Бирок клеткалардан бирөөсүнүн ичинде эмне экени белгисиз болгон бир ачкыч буралып, клетка бир заматта башкача болуп баштайт. Бул жаңы клетка адам денеси үчүн согуша турган Т-клеткасы. Бул жерде төмөнкүдөй суроо туулат. Бир клетка эмне үчүн өзүн-өзү өзгөртүп, такыр башка бир клеткага айлануу жолун тандайт?

Бул – илим али жообун таба элек бир суроо. Илим клетка өзүн кантип өзгөртөт деген суроого жооп бериши мүмкүн. Бирок клетканын эмне үчүн жоокер бир клетка болууну каалаганын эч качан түшүндүрө албайт. Клетканы керек болгондо денени коргой турган бир клеткага айлантуучу программанын ким тарабынан жазылганын түшүндүрө албайт.

Бүт бул суроолордун жообун Аллахтын бар экенин билип-түшүнгөндөр гана толук аңдай алышат.

Т-Клетканын Түрлөрү:

Бул клеткалар системанын башчылары сыяктуу. Согуштун биринчи этабында макрофагдар менен антиген тутуучу башка клеткалар ичине камаган жат клетканын өзгөчөлүктөрүн аныкташат. Андан соң керектүү сигналды алышканда, өлтүргүч Т жана В-клеткаларды согушка үндөшөт. В-клеткалар бул чакырыктын натыйжасында антитело аттуу куралды өндүрүп башташат.

Жардамчы Т-клеткалар башка клеткаларды үндөө үчүн лимфокин аттуу бир молекула чыгарышат. Ал молекула башка клеткаларда бир «ачкыч бурап», согуш коңгуроосун баштатат.

Жардамчы Т-клетканын башка бир клетканы ишке киргизе турган касиеттеги молекуланы өндүрүшү өтө маанилүү жагдай.

Эң башта, мындай молекуланын чыгарылышы белгилүү бир согуш стратегиясынын натыйжасы. Ал стратегияны клеткалардын өз акылы менен ойлоп табышы, же ал стратегиянын кокустуктар натыйжасында пайда болушу мүмкүн эмес.

	A T cell (left) can get orders to kill from a dendritic cell (bottom left, background) or a macrophage (bottom right).

Стратегияны иштеп чыгуу менен эле жумуш бүтүп калбайт. Клетка башка клеткада өндүрүш «ачкычын» бурай турган молекуланы туура синтездеши керек. Ал үчүн болсо ошол клетканын химиялык түзүлүшүн толук билиши зарыл. Бул молекуланы өндүрүүдө бир катанын кетирилиши иммундук системанын толук иштебей калышы деген мааниге келет. Себеби бир-бири менен байланыша албаган бир армия коргоно албай, жок кылынат.

Бир эле ушул молекуланын болушу эволюция теориясынын канчалык чындыкка сыйбас бир көз-караш экенин көрсөтүүгө жетиштүү. Себеби система иштеши үчүн бул молекула эң башынан бери бар болушу шарт. Эгер жардамчы Т-клеткалар бул молекуланы колдонуп, башка клеткаларды согушка чакырбаса, адам денеси вирустарга моюн сунат.

How Do Helper-T cells start action?
1. Microscopic pieces 2. Microbe 3. Antigen complex 4. Antigen containing cell	5. Helper-T (CD4) cell 6. Antigen Receptor 7. CD4
The picture illustrates how a cell breaks a microbe apart and presents it to the T cell. As the picture at the right indicates, the T cell will be activated only if its antigen receptor fits to the presented antigen, if the CD4 molecule adheres to the antigen complex, and if some other molecules (right) combine with each other. These safety mechanisms prevent a mature T cell from moounting an immune attack against its host.

Өлтүргүч Т-Клеткалар

Өлтүргүч Т-клеткалар иммундук системанын эң натыйжалуу мүчөлөрүнөн. Жогоруда вирустардын антитело аттуу белоктор (протеин) тарабынан таасирсиз кылынганын караган элек. Бирок вирус бир клетканын ичине киргенде антителолор кээде ал вируска жете албай калышат. Мына ушундай абалдарда өлтүргүч Т-клеткалар вирус тарабынан басып алынган оорулуу клетканы өлтүрүшөт.

Өлтүргүч Т-клеткалардын оорулуу клеткаларды кантип өлтүрөөрү изилденгенде, улуу бир акыл менен жаратуу чеберчилиги көрүлөт.

Өлтүргүч Т-клеткалар эң биринчиден ичинде душман жашынган клеткалар менен кадимки клеткаларды бир-биринен айырмалашы зарыл. Бул кыйынчылыкты табиятынан аларга берилген система (MHC молекулалары) урматында жеңишет. Басып алынган клетканы тапканда болсо химиялык бир зат чыгарышат. Ал секреция клетканын мембранасына жабышып, катар тизилип бир тешик пайда кылат. Натыйжада тешиктерге толгон клеткадан суюктук чыгып баштайт жана клетка өлөт.

Өлтүргүч Т-клеткалар бул химиялык куралды кичинекей бөлүкчөлөр (гранулалар) ичинде кампалайт. Ушундайча химиялык курал дайыма колдонууга даяр бойдон турат. Клетканын өз куралын өзү өндүрүшү жана керек болгондо колдонуу үчүн сакташы илимпоздорду өтө таң калтырган. Бирок клетканын химиялык куралды колдонушундагы керемет болсо эстен тандыра турган даражада таң калтырат.

Ал микро чөйчөкчөлөр өздөрү ичинде турган клеткага бир душман жакындаар замат –душман келген тарапка- клетканын четин көздөй жылышат. Андан соң клетка мембранасына тийип, аралашат жана сыртты көздөй ачылып ичиндеги затты чыгарып жиберишет.

Табигый Өлтүргүч Клеткалар: "NK" (Natural Killers)

Жилик чучугунда өндүрүлгөн бул лимфоциттер жилик чучугунун сыртында, көк боордо, лимфа бездеринде жана богок безинде болушат. Эң негизги функциясы шишик клеткаларын жана вирус алып жүргөн клеткаларды өлтүрүү болуп саналат.

Кээ-кээде басып алуучу вирустар өтө тымызын ыкмаларды колдонушат. Дене клеткаларынын ичине кээде ушунчалык жакшы жашырынгандыктан, антителолор да, Т-клеткалар да душманды байкабай калышат. Себеби сыртынан бүт баары жайындадай көрүнөт. Мына ушундай жагдайларда иммундук система, ошого карабастан, бир анормалдуулук бар экенин сезет. "NK" клеткалар ошол аймакка кан аркылуу жөнөшөт. Өлтүргүч лимфоциттер клетканын айланасын ороп, клетканы түртүп, кысып башташат. Бул этапта душманды ичинде алып жүргөн клеткага уулуу бир зат берилип, клетка өлтүрүлөт.

A T cell (round shaped) surrounded by a cancer cell (with its cytoplasm scattered and fibre diffused). (left)	Killer-T cells (the small ones), which have surrounded a cancerous cell (the large one).

Бул клеткалардын душманды кантип таанышаары иммундук системада азырынча жоопсуз калган суроолордун бири. Себеби беттеринде максат клеткаларды таанууда кызмат кылуучу рецепторлордун бар же жок экени али белгисиз. Ошондуктан душманды таанууда колдонгон механизмдери толук белгилүү боло элек.

Адамзат колундагы ушунча технологиясы менен туруп, бул клеткалардын душманды таанууда колдонгон системасынын майда-бараттарын чече алган жок. Балким технологияда келечекте бул системаны чечмелей алат чыгаар жана бул тема бир сыр болбой калаар. Бирок бул иштеп жаткан системанын кемчиликсиздигин, канчалык терең пландалып жаратылганын далилдеген бир далил болот.

Кан Клеткалары

Blood cells

- Тромбоциттер: Кандын коюлуп, жарага айланышы көбүнчө көп сөз кылынбаган, катардагы бир окуядай сезилиши мүмкүн. Бирок муну кылуучу кемчиликсиз система болбогондо, кичинекей жаракаттар да адам жашоосуна коркунуч туудуруп, же өлүмгө алып бара турган бир коркунучка айланмак. Бул маанилүү кызматты аркалаган клеткалар жилик чучугунда пайда болуучу клеткалардын бири болгон тромбоциттер болот. Мындан тышкары, аллергиялык реакцияларда кызмат кылуучу серотонин аттуу затты камтышат.

- Эозинофил: Фагоцитоз жөндөмүнө ээ болгон бул кан клеткалары денеге кирген жат клеткаларды жутуп жок кылышат (фагоцит кылышат).

- Базофил: Канда өтө аз, бирок тери, көк боор жана ичеги муун кыртыштарында көбүрөөк кездешүүчү чоң, катуу жана бир ядролуу бир кан клеткасы.

- Нейтрофилдер: Антибактериалдык касиетке ээ болгон бул кан клеткалары организмди жат заттарга каршы коргоодо кызмат кылышат. Ошондой эле, фагоцитоз касиеттери менен да иммундук системага салым кошушат.

Антиген Сунуучу Клеткалар: "APC" (Antigen Presenting Cells)

1. Basophil 2. Thrombocyte 3. Eosinophil	4. Neutrophil 5. Lymphocytes
Above are the pictures of blood cells.

Бул клеткалардын кызматы – бул антигенди (душманды) Т-клеткаларга сунуу (берүү). Бул клетканын мындай кызматты аркалашы жөнүндө сөзсүз ойлонуу керек. Себеби клетка маанилүү бир жоопкерчиликти өз мойнуна алууда. Т-клеткалардын денени коргошун билет жана душманды таанып, кармаган душманды маалымат катары Т-клеткаларга берет.

Клетка мындай кызматты эмне үчүн жасайт? Эволюция теориясы боюнча бул клетка өз өмүрүн гана ойлогон бир жандык болушу керек. Бирок ал эч кандай кызыкчылыгы болбосо да, бир системага кызмат кылат.

Андан да кызыгы – бул APC клеткасынын Т-клетканын кандай муктаждыгы бар экенин билиши. Ал маалыматка ылайык душман клетканы талкалап, аминокислота тизмегин гана Т-клеткага берет. Бул жерден көрүнүп тургандай, APC клеткасы Т-клетканын аминокислота тизмегинен маалымат алаарын да билет.

Бирок бул жерде дагы бир жолу эске салып кетүү туура болот; «билүү», «эсептөө», «ойлонуу», «кызмат кылуу» сыяктуу этиштерден сөз кылдык. Албетте, буларды жасоо үчүн сөзсүз акыл керек. Аң-сезими, эрки жок бир жандыктын буларды жасашы мүмкүн эмес. Бирок бул жерде сөз болуп жаткан жандыктар – кичинекей клеткалар; биз билген кичинекей аң-сезими жок клеткалар. Андай болсо клеткаларга мындай аң-сезимди, жөндөмдү, кереметтүү системаны ким берген?

Бул суроонун жообу апачык: көрүнүп тургандай, APC клеткасы да, Т-клетка да жана денедеги башка бүт клеткалар да бир-бирине ылайыктуу, бир система ичинде кызмат кыла турган абалда Аллах тарабынан жаратылышкан. Бир аятта Раббибиз мындай дейт:

Асмандар менен жердегилердин баары Аныкы. Күмөнсүз, Аллах эч нерсеге муктаж эмес (Гани), мактоого ылайыктуу. (Хаж Сүрөсү, 64)

1. Peptide fragment of antigen 2. Peptide-presenting site 3. Antigen-presenting cell (macrophage)

Examples of APCs are macrophages. They do this by taking the foreign material into a cavity in their cytoplasm - the part of the cell outside the nucleus - and adding digestive chemicals to them. These chemicals break the bacteria into fragments of the proteins from which they are made, fragments that are now harmless, but which can also be utilized.