Evírím (Evírím) teg`limatı tarafınan hiç te açıklana almagan başka bír tíma ise, küz hem kolaknıñ östön sizímleü sıyfatları. Küz bílen beylí tímaga küçer aldınnan, kıska gına niçík ittíríp kürüíbízní añlatıp ütik. Bírer cisímnen kilüçí nurlar küzdegí rítinaga kirísínçe töşer. Bu nurlar mondagı küzenekler tarafınnan ílíktrik signallarga eylendírílír hem miníñ artkı ölöşöndegí “kürü merkezí” diyílgen kíçkíne gíne bír noktaga iríştírílír. Bu ílíktrik signallar bírniçe protsísstan soñ, midegí bu merkezde kürü bularak temamlanır. Xezír bulardan soñ uylanıyk:
Mi yâktılıkka yâbık. Yâg`ni miníñ íçí kap-karañgı, yâktılık mi bulgan cirge xetlí kírmi. Kürü merkezí diyílgen urın kap-karañgı, yâktılıknıñ hiç iríşmegen, belki de hiç kürílmegen kader karañgı bír urın. Emma, síz bu kap-karañgılıkta yâktı, nurlı dönyanı tamaşa kılasız.
Östevíne, bu şul kader açık hem sıyfatlı bír küríníş ki, xetta XXI nçí yöz tíxnologiyâsí de, hertörlí mömkinçílíkleríne karamastan, bu açıklılıkka iríşe almagan. Ürnegí, xezír ukıganıgız kitapka, kitapnı totuçı kullarıgızga karagız, soñınnan başıgıznı küteríp tire-yanıgızga karagız. Xezír kürílgen açıklılıktagı hem sıyfattagı bu küríníşní başka bírer cirde kürdígíz mí? Bu kader açık küríníşní sízge dönyadagı tílívizorlar citíştírü buyınça bírínçí bulgan şirket tarafınnan çıgarılgan iñ eybet íkran da bire almayâçak. 100 yıl buyınça míñnerçe möhendis (1) bu açıklıkka iríşírge tırışa. Monıñ öçön fabrikalar, deü korılmalar tözíle, ízlenüler ütkeríle, plannar hem proíktlar ezírlene. Tagın bír tílívizor íkranına karagız hem tagın xezír kulıgızda totkanıgız bu kitapka. Arada böyök açıklık hem sıyfat ayırması buluın küreçeksíz. Östevíne, tílívizor íkranı sízge ikí ülçemlí küríníş kürsetír, e síz öç ülçemlí, tirenlíklí bír manzara küresíz.
Ozak íllar buyınça un míñnerçe möhendis öç ülçemlí tílívizor yâsarga, küzníñ kürü sıyfatına iríşírge tırıştı. Eyí, öç ülçemlí tílívizor sistíması yâsıy aldılar, emma anı da küzlík kimiçe öç ülçemlí itíp kürkü mömkin tügíl, bu yasalma öç ülçemlílík. Artkı taraf tagın da bolgançık, algı taraf ise kegazden díkoratsiyâ kíbík tora. Hiçbír zaman küzníñ kürgení kíbík açık hem sıyfatlı küríníş formalaşmıy. Kamírada da, tílívizorda da mecbüri revíşte küríníş yûgaltuı barlıkka kile.
Míne evírímçíler, bu sıyfattagı hem açıklıktagı küríníşní buldırgan míxanizmnıñ oçraklı revíşte formalaşkanın yâklıylar. Xezír kímdír sízge bülmegízde toruçı tílívizor oçraklı sebepler niticesínde barlıkka kildí, atomnar bír araga kildí hem bu kürsetüçí cihaznı barlıkka kitíre dise ni uylarsız? Míñnerçe kíşí bír araga kilíp yâsıy almagannı, zihínsíz atomnar niçík yâsasın?
Küz kürgenínnen tagın da gadirek buluçı bír küríníşní buldırgan cihaznıñ oçraklı barlıkka kile almavı kön kíbík açık. Şundıy uk xel kolak öçön de yâraklı. Tışkı kolak tiredegí tavışlarnı kolak kabırçıgı yârdemínde tuplap urta kolakka iríştírír, urta kolak alıngan tavış vibratsiyâlerín köçlendíríp íçkí kolakka iltíp citkírír, íçkí kolak bu vibratsiyâlerní ílíktrik dulkınnarga (signallarga) eylendíríp mige ciberír. Kürüde bulganı kíbík, işítü protsíssı da midegí “işítü merkezínde” tormoşka aşar.
Küzdegí xel kolak öçön de yâraklı, yâg`ni mi yâktılık bílen bírge tavış öçön de yâbık, tavış ütkermi. Şuña küre, tışta ni kader tavış bulsa da, mi íçí bötönley tavışsız. Moña karamastan, iñ açık tavışlar mi tarafınnan toímlanır. Tavış ütkermegen miígízde bír orkístrnıñ simfoniyâlerín tıñlarsız, bír küp xalık cıílgan urınnıñ bötön gaugasın işítírsíz. Emma, şul vakıtta maxsus bír cihaz bílen miígíz íçíndegí tavış derecesí ülçense, miígízde bötönley tınlık bulganı küríleçek.
Açık bír küríníşke iye bulu niyâtínnen tíxnologiyâ niçík kullanılsa, tavış öçön de şul uk tırışlıklar unnarça yıldan birlí devam ite. Tavış yâzu cihazları, moñ merkezlerí (muzıkal tsíntrlar), küp kíne ílíktronik cihazlar, tavışnı sizüçí muzıkal sistímalar bu tırışlıklarnıñ kaybírlerí. Lekin, bötön tíxnologiyâ, bu tíxnologiyâler öçön íşlegen míñnerçe möhendiske hem ostaga karamastan, kolak buldırgan açıklıktagı hem sıyfatlılıktagı tavışka iríşe almagan. Köy cihazların citíştírü buyınça iñ bírínçí sanalgan şirket tarafınnan citíştírílgen iñ sıyfatlı muzıkal tsíntrnı alıyk. Tavışnı yâzgan vakıtında gíl tavışnıñ bír ölöşö yûgalır ye ise ez de bulsa komaçau itüçí tavışlar barlıkka kilír ye ise muzıkal tsíntrnı kabızgan vakıtıgızda, elí muzıka başlamastan, çıtırt itkenín işítírsíz. Emma, kíşí geüdesíndegí tíxnologiyâníñ produktı buluçı tavışlar soñgı derecede açık hem kimçílíksíz. Kíşí kolagı hiçbír zaman, muzıkal tsíntrdagı bulganı kíbík, çıtırtlı ye ise komaçau itüçí tavışlar bílen bírge toímlamas, tavış ni ise, bötön hem açık kilíş anı toímlar. Bu xel kíşí yaratılgan können alıp bügíngíge xetlí devam ite.
Хezírgíge xetlí adem balası yâsagan hiçbír kürü hem tavış cihazı küz hem kolak kader sizímlí hem uñışlı toímlauçı bula almagan.
Emma, kürü hem işítü fínomínında bötön bulardan tış buluçı tagın bír bik böyök xakıykat bar.
Mi íçínde kürüçí hem işítüçí kím ?
Mi íçínde yâktı, töslí dönyanı tamaşa kıluçı, simfoniyâlerní, koşlarnıñ sayrauların tıñlauçı, göllerní isnep xuşlanuçı kím?
Kíşílerníñ küzlerínnen, kolaklarınnan, borınnarınnan kilüçí sizímleüler ílíktrik dulkınnar bulıp mige bara.
Biologiyâ, fiziologiyâ hem bioximiyâ kitaplarında monıñ mide niçík barlıkka kilüín añlatuçı küp kíne tefsiller bílen tanışırsız. Emma, bu tíma bílen beylí bulgan iñ möhim xakıykatní hiçbír cirde oçrata almassız: mide bu ílíktrik signallarnı kürü, tavış, is hem xis bularak toímlauçı kím? Miníñ íçínde küzge, kolakka, borınga moxtac bulmıyça, bötön bularnı toímlagan bír zihín bar. Bu zihínge kím iyâ?
Elbette, bu zihínní miníñ tözölöşönde buluçı nírvlar, may katlamı hem nírv küzeneklerí buldıra almıy. Míne şul sebepten, hernerseníñ matdeden gıybaret bulganın isepleüçí darvinist-matdeçíler, bu soraularga hiçbír cevap taba almıy. Çönki bu zihín – Allah yaratkan rux. Rux – kürü öçön küzge, işítír öçön kolakka, uylau öçön mige moxtac tügíl.
Bu açık hem gıylmi xakıykatní ukıgan her kíşíníñ, mi íçíndegí bírniçe santimítr kubtagı, kap-karañgı urınga bötön galemní öç ülçemlí, töslí, külegelí hem yâktı bularak sıydıruçı böyök Allah turında uylanıp, Añardan kurkıp, Aña sıyınuı kirek.
