Íçínde tormoş kaynagan galemníñ nindi şartlarda bar buluvı, kosmosnıñ nindi kanunnarga karata tözílgení xakında bulgan sorauga cavap ízleü, fikírleü, fen exíllerí arasında küptennen başlangan. Moña karata küp kíne teg`limatler , açışlar tek`dim itílgen.
20 nçí gasır başında kosmos xakında bírdenbír dörös teg`limat bularak ”statik teg`limat” tanıla. Bu teg`limat galemníñ meñgí bulganın hem xereketsíz xelde meñgí bulaçagın bíldíríp ul zamannıñ fenínde çagılış taba.
Kosmosnıñ hiç üzgeríşsíz buluvın tefsillegen statistik teg`limatga tayanıp, bu teg`limatnıñ galemníñ yaratılmavı,e üzínnen-üzí bír barlık dip tanılgan fikírge de kuşılıp, cemgıyâtte matírializm agışları da köçeíp kite.
Matírializm ise, barı tik matdeníñ barlıgın hem kamillígín gíne tanıy. Monnan tış hiçbír nerseníñ de yûklıgın beyân ite. Bu teg`limat nigízínde 19 nçı gasırda yeşegen Karl Marks tarafınnan dialíktik matdeçílík karaşları barlıkka kile.
19 nçı gasırda kosmosnıñ yaratılmavın tefsillegen statistik teg`limat hem matírializm felsefesí, bír-bírsíne beylí revíşte Allahnıñ yûklıgın isbatlauga taba xereket başlıy. Şulay uk,zamandaşları bulgan matírialist felsefeçí Gíorg Politsír kosmosnıñ statistik teg`limatına tayanıp ,“Felsefeníñ başlangıç adımnarı” isímlí kitabında: “Eger galem yaratılgan bulsa idí, ul vakıtta anıñ Allah tarafınnan kinet, yûktan barlıkka kilüvín tasvirlagan küríníşler küzetílüví tiíşlí”, – dip yâza.
Politsír üzín xaklı dip bílüví sebeblí – 19 nçı gasırda “kosmosnıñ statistik xaletí” teg`limatı dörös dip tanıldı. Emma 20 nçí gasırda tíxnologiyâler alga kitu arkılı tagın da tirenrek hem dörösrek ütkerílgen açışlar, moña kader xaklı dip tanılgan statistik teg`limatnı hem matírializm felsefesín tamırınnan cimírdí, yâlgış buluvın açıklap birdí.
21 nçí gasırda fiziklar tarafınnan moña kader fen öçön ışanıla almaslık bulgan açış - galemníñ bír mizgílde yûktan barlıkka kilüví fenni yaktan isbatlandı. Bu teg`limat “Böyök şartlau” isímí bílen bilgílendí. Bu açış kosmosnıñ asılında yûktan yaratıluvın hem herdaim xerekette buluvın dönyaga tanıttı. Moña kader bulgan “galemníñ statistik teg`limatına“ kapma-karşı kilgen “Böyök şartlau” açışı,bötön dönya galimnerí hem törlí fen tarmakları tarafınnan bírdem bularak tanıldı.
“Böyök şartlau” açışınıñ tarixı:
1929 ílında, AKŞnıñ Kaliforniyâ Mont Vilson planítariyâsínde Amírika galimí-astronom Ídvin Habbl tílískoptan kosmos cisímnerín cíntíklep küzete hem yoldızlarnıñ yıraklaşuvına beylí bulgan yâktılıknıñ kızıl spíktrga taba aşkınuvın küre. Astrofizikada kızıl spíktrga iye bulu – yoldızlarnıñ bír-bírsínnen yıraklaşu xereketínde ikenlígín bíldíre. Kızıl spíktr şunı açıklıy. Dimek kosmos zurayâ, kiñeyûge taba xereket ite.
Bu açışnı tagın da abstrakt xelde tasvirlau öçön , noktalar yâsalgan şarnı kabartıp, bu şardagı noktalarnıñ bír bírsínnen yıraklaşu bílen çagıştırırga mömkin.
Asılında, bu xakıykat tagın da ílígrek böyök galimnerníñ bírsí, fizik Albírt Ínştíyn tarafınnın da açıklangan idí. Emma, ul üz zamanında tanılgan “statistik teg`limatga” karşı bula almavı sebeplí, bu açış xakında bíldírtmegen. Bu xelní A. Ínştíyn tagın da soñrak “ kar`íranıñ iñ zur xatası” dip bíldíreçek.
“Böyök şartlau” açışınıñ ehemmití:
Bu teg`limatnı kullanganda, kosmosnıñ kiñeyû protsísın hem vakıtnı kiríge taba borıp karalgan vakıt, herbarlık kirí “bír nokta” ga kayta. Dimek ,kosmos bír noktanıñ şartlap kiñeyû sebeplí barlıkka kilgen. Tagın da açıgrak eytkende, bu nokta – hiç avırlıgı bulmagan bír yûklık. Yâg`ni kosmos, galem yûktan barlıkka kilgen. Bu noktanıñ şartlavı “Böyök şartlau” , inglizçe ise "Big Bang" teg`limatı dip isímlengen.
Fen tarafınnan bugíngí könde gíne açılgan xakıykat ise, Kör`ende indí 14 gasır ílík añlatılgan:
“Allah küklerní hem cirní yûktan bar itüçí.” (Eman süresí , 101 ayât)
Añlaşılgança, Big Bang teg`limatı bötön barlıknıñ, matdeníññ bír vakıtta yûktan barlıkka kiluvín açıklıy.
Bu xakıykat ise Kör`ende şulay uk 14 gasır ílík añlatılgan:
“Inkar ituçíler kurmilermí elle, iñ başta kükler cir bílen bírleşken idí, bíz alarnı ayırdık(írklaştırabız) hem herbír canlını sudan yarattık. Haman da ışanmıylarmı?” (Kör`en, Enbiyâ (Píygamberler) süresí, 30 ayât)
Bu ayâtníñ “Böyök şartlau” teg`limatı bílen kilíşuvín hem bötön barlıknıñ yûk bulgan bír noktadan – yûklıktan barlıkka kilüví kön kíbík açık.
Şulay uk 14 gasır ílík Kör`ende bolay xeber itílgen:
“Bíz kükní böyök kodret bílen bina ittík hem şiksíz Bíz (anı) kiñeytüçílerdenbíz.” (Zariyât süresí,47)
“Böyök şartlau” açışı bötön kosmosnıñ yûktan bar buluvın hem bu yaratılışnıñ başınnan alıp azagına xetlí bik tögel xisap bílen idare itílgenín , bularnıñ barısı öçön de östön köç, kodret iyâsí bír yaratuçı kireklígín hem Allahnıñ barlıgın isbatlıy. Big Bangnıñ bu ciñüví arkılı matírialist felsefeníñ fundamíntı bulgan “meñgílík madde” töşínçesí de tarixta kaldı. Şulay iken, Big Bangtan alda nerse bar idí hem “yûk” bulgan kosmosnı şul böyök şartlau arkılı bar itken köç ni? Elbette ki, bu sorau bír yaratuçınıñ barlıgın kürsete. Meşhür atíist felsefeçí Antoni Flíu bu tíma bílen beylí bularak şularnı bíldíre:
“ Açılu kíşíníñ ruxına eybet te`sir itkenín söylerler. Min de açılıp şunı bíldírírge tílim, Bing Bang modílí atíist kíşíge bik borçu kitíre. Bügíngí bílím dini çıganaklar tarafınnan yaklangan nerselerní isbat ittí. Kosmosnıñ bír başlangıçı bulganın açıkladı. Barı kosmosnıñ bír soñı hem bír başlangıçı bulmaganın kabul itken vakıtıbızda gına, kosmosnıñ xezír bar buluvın açık revíşte yâklıy alabız. Min haman da bu revíştegí açıklamaga ışanam, lekin bu açıklaunı Big Bang karşında yaklau bik ciñíl hem rexet xel bulmaganlıgın bíldírüvím kirek.”
Üzín atíist yâsar öçön dím sukırlarça bulunı şart dip almagan küp kíne galimner ise, kosmosnıñ yaratılışında çiksíz köç iyâsí bulgan bír yaratuçınıñ rol uynaganın kabul ite. Bu yaratuçı hem maddení hem vakıtnı yaratırga tiíş buluçı, yâg`ni ikísínnen de beysíz barlık bulırga tiíşlí. Meşhür Amírika astrofizigı Xax Ross bu xakıykatní şulay açıklıy: “Eger zaman hem madde şartlau bílen bírlíkte barlıkka kilgen iken, ul vakıtta kosmosnı barlıkka kitírgen sebepníñ kosmostagı vakıt hem urınnan bötönley beysíz buluvı kirek. Bu bízge yaratuçınıñ kosmostagı bötön bulgannan östön buluvın kürsetír. Şulay uk yaratuçınıñ, kaybírüeler tarafınnan yaklanılganı kíbík, kosmosnıñ üzí bulmaganlıgın, kosmosta urın alıp ta, barı şul kosmos íçíndegí bír köç bulmaganlıgın bíldírír.
Bu galimner tarafınnan açık bíldírílgençe, madde hem vakıt bötön bar bulgannnardan beysíz hem çiksíz köç iyâsí bír yaratuçı tarafınnan bar itílgen. Ul yaratuçı – küklerníñ hem cirníñ böyök Rabbısı bulgan Allah.
