Bal arıları həssas qoxu qabiliyyətlərindən mina axtarmaq üçün istifadə edirlər...
BMT-nin verdiyi məlumata görə dünyada təxminən 110 milyon partlamamış mina vardır ki, bu da hər il 26000 insanın ölümünə, ya da şikəst qalmasına səbəb olur (1). Minaları zərərsizləşdirmək üçün əvvəlcə onların yerini müəyyən etmək lazımdır. Belə təhlükəli işi həyata keçirmək üçün alimlər bizə namizədlər təklif edir: bal arıları…
Montana Universitetinin tədqiqatçıları səhra minalarının yerinin müəyyənləşdirilməsində robotlardan istifadə edirlər. Açıq ərazidə çiçək tozu axtaran bu canlılar mükəmməl qoxu qabiliyyətinə malikdirlər. Montana Universitetindən Jerry Bromenshenk “Arıların itlərin belə hiss etmədiyi qoxunu hiss etdiklərini bilirik” dedi. “Əgər bu mümkündürsə, onda bu canlılar da ən azı itlər qədər bacarıqlı olacaqlar” deyə sözünə əlavə etdi (2). İki ildir ki, aparılan təcrübələrdə arılar minaların yerini asanlıqla təsbit edirlər. Tədqiqatçılardan Colin Henderson arıların qoxunu müəyyənləşdirmələri üçün təlim keçir.
Henderson həşəratların izi mükəmməl şəkildə tapdıqlarını, artıq əsl minaları axtarmağa hazır olduqlarını vurğulayır.
Arıların iybilmə qabiliyyəti
Arıların iybilmə orqanları bığcıqların üzərində yerləşir (Həşaratların iybilmə orqanları insanlarda olduğu kimi, tənəffüs üzvləri ilə həyata keçirilmir. Tənəffüs orqanları başlarında deyil, bədənlərinin başqa nahiyələrində yerləşir). Bığcıqların daxilinə doğru beyindən gələn qoxu sinirləri uzanır. Ancaq bu sinirlər qoxan maddə ilə bilavasitə təmasda olmur. Çünki həşəratların bədəni, bığcıqlar da daxil olmaqla, qabıqla örtülmüşdür.
Arı bığcıqlarına mikroskop altında baxanda üzərində çoxlu dəliyin olduğunu görürük. Beyindən gələn qoxu sinirləri bu dəliklərin içində gözdən itir. Ancaq bu dəliklər xüsusi pərdə ilə örtülmüşdür və sinir uclarını qoruyur. Buna baxmayaraq, qoxunu keçirmək bacarığına da malikdir. Bu dəliklərin arası incə tüklə örtülmüşdür. Bunlar arının duyğu tükləri hesab olunur (3).
Şübhəsiz ki, belə sistemi meydana gətirən parçaların hər biri xüsusi səbəblərlə yaradılmışdır. Bığcıqlar, qoxu sinirləri və pərdə təkamül nəticəsində meydana gələ bilməz. Çünki onlardan biri olmasa, sistem işə yaramayacaq və təkamül öz məntiqinə görə məhv olacaq.
Arıların mina axtarmaq kimi bacarıqları sadəcə qoxu alma sistemi ilə məhdudlaşmır. Arıların minalı əraziyə göndərilməsi, plana uyğun uçuş reallaşdırmaları da onlarda mövcud olan xəbərləşmə sistemi ilə əlaqədardır. Arılar çiçək tozu qaynaqlarını pətəkdəki arılara möcüzəvi şəkildə, rəqs edərək başa salırlar. Üstəlik, çiçək tozunun mənbəyini günəşin düşmə bucağına uyğun şəkildə hesablayaraq. Beləliklə, qida axtaran zaman pətəkdəki arılar çiçək tozcuğunu asanlıqla tapırlar. Bütün bu davranışlar olduqca həssas geometrik hesablamalara əsaslanır. Halbuki düşünmə qabiliyyətindən məhrum olan bu canlıların bəhs etdiyimiz hesablamaları reallaşdırmaları qeyri-mümkündür. Arılardakı möhtəşəm uçuş və istiqamət müəyyənləşdirmə qabiliyyətinin üstün ağıl tərəfindən ilham edildiyi meydana çıxır. Hər şeyin Yaradıcısı olan Uca Allah bu canlılara nə edəcəklərini vəhy etmişdir:
Rəbbin bal arısına belə təlqin etdi: “Dağlarda, ağaclarda və (insanların) düzəltdikləri çardaqlarda özünə pətəklər hör. Sonra bütün meyvələrdən ye və Rəbbinin (səndən ötrü) asanlaşdırdığı yollarla get”. (O arıların) qarınlarından tərkibində insanlar üçün şəfa olan müxtəlif rəngli bal çıxır. Həqiqətən, bunda düşünən adamlar üçün dəlillər vardır. (Nəhl surəsi, 68-69)
Qaynaqlar:
1- CBS news.com, Mine-Sniffing Honeybees, 25 setyabr 2002: http://www.cbsnews.com/stories/2002/09/24/tech/main523141.shtml
2- msnbc.com, Bomb-sniffing bees generate scientific buzz, 25 Sentyabr 2002: http://www.msnbc.com/news/812909.asp
3- Prof. Karl von Frisch, Arıların Hayatı, s.117-119
