Клеткадагы Керемет

Буга чейин көптөгөн жандыктардагы жаратуу далилдерин карадык. Бүт бул жандыктарды микроскоп менен изилдегенде болсо башка бир жаратуу кереметин көрөбүз. Кандайдыр бир органыбыздын тереңин микроскоп менен изилдегенде, ал жерде ал органды түзүү үчүн чогулган жана тынымсыз кыймыл-аракеттеги миллиондогон кичинекей жандыктын жашап жатканын көрөбүз. Бир эле адам эмес, бүт жандыктар клетка деп аталган ушул микроскопиялык жандыктардын жыйындысынан турат.

Адам денесинде 100 000 000 000 000 (100 триллион) тегерегинде клетка бар. Бул клеткалардын кээ бирлери ушунчалык кичинекей болгондуктан, алардын 1 миллион даанасы чогулса араң бир ийненин башындай болот. Бирок ушунчалык кичинелигине карабастан, клетка, илим дүйнөсү бир добуштан кабыл алгандай, бүгүнкү күнгө чейин адамзат көргөн эң комплекстүү түзүлүш наамын сактап келет. Дагы эле ачыла элек көптөгөн сырды ичине катып келе жаткан клетка эволюция теориясынын да эң чоң туюктарынын бирин түзөт. Себеби клетка адамдын “жаратылгандыгынын” эң күчтүү далилдеринин бирин түзөт.

Себеби клетка жашай алышы үчүн ар түрдүү функцияларга ээ болгон бүт негизги бөлүктөрү бир жерде болушу керек. Ушул себептен, эгер клетка эволюция натыйжасында келип чыккан болгондо, миллиондогон бөлүгү бир учурда жана бир жерде пайда болгон болушу жана алар белгилүү бир тартип жана план менен бириккен болушу керек эле. Мындай окуянын кокустан ишке ашышы болсо ыктымалдыкка эч сыйбагандыктан, клетканын бар болушун “жаратуу” сөзү менен гана түшүндүрүүгө болот.

Клетканын эволюция айткандай кокустуктар натыйжасында пайда болушу басмаканадагы бир жарылуу менен кокустан бир энциклопедиянын басылып чыгып калышынан да төмөн ыктымалдыкка ээ. Ушуга окшогон бир салыштырууну англис математик жана астроном Сэр Фред Хойл 1981-жылы 12-ноябрьда Nature журналына берген бир интервьюсунда жасаган. Өзү да бир эволюционист болгонуна карабастан, Хойл кокустуктар натыйжасында жандуу бир клетканын пайда болушу менен бир темир жыйындысына тийген бороон учурган бөлүктөрдөн кокустан бир Боинг 747нин пайда болушу арасында эч айырма жок экенин айткан. Башкача айтканда, жашоонун кокустан пайда болгон болушунун ыктымалдыгы жок.

Ошого карабастан эволюционисттер дагы эле алгачкы дүйнө шарттары сыяктуу, эң башаламан шарттарда жашоонун (жандыктардын) кокустан пайда болгонун айтышууда. Чынында болсо бул эч качан илимий маалыматтарга туура келбей турган бир көз-караш. Ошондой эле, эң жөнөкөй ыктымалдык эсептөөлөрү дагы жандуу клетка мындай турсун, ал клеткадагы миллиондогон протеиндин бир даанасынын дагы кокустан пайда боло албашын математикалык жактан далилдеди.

Клетканын ичиндеги миңдеген кичинекей органеллдер секунда сайын миңдеген татаал процесстерди жасашат. Бир даана жандуу клеткасында энергия өндүрүшүнөн денеде колдонулган протеиндердин жана энзимдердин синтезине, сырттан алынган химиялык заттардын тандалып бөлүштүрүлүшүнөн алардын колдонула турган абалга алып келинишине, клетка ичинде колдонула турган заттардын түрүнө жараша кампаланышына чейинки көптөгөн татаал процесстер жана ал процесстер үчүн керектүү миңдеген ара процесстер менен уюшкандык дайыма уланып келатат.

Ал процесстерде өтө татаал жана адистешкен жана органелл деп аталган микроскопиялык клетка элементтери кызмат кылышат. Өтө кичинекей болсо дагы, ар бири бир завод же лабораториядай комплекстүү жана адистешкен ал органеллдер жасаган иштердин көпчүлүгүн учурдагы технология керемети лабораторияларда да жасоо мүмкүн эмес. Мисалы, клеткада өтө татаал бир процесс натыйжасында өндүрүлгөн энзимдер менен протеиндердин көпчүлүгү учурда жасалма ыкмалар менен талап кылынган натыйжалуулук жана ийгиликтүүлүктө жасала албай келет. Өсүмдүк клеткаларында жасалган фотосинтез процесси жасалма ыкмалар менен жасала албаган сыяктуу, ал процесстин өсүмдүк клеткасындагы көптөгөн этабы учурда дагы эле ачыла элек.

Клетканын таң калтырган түзүлүшү жөнүндө бир аз маалыматка ээ болуу үчүн ал клетка органеллдерин орогон мембрананын (кабыкча) түзүлүшү менен функцияларын изилдөө да жетиштүү болот.

Клетканын Мембранасы

Башында илим чөйрөлөрүндө жандыктын эң кичинекей бирдиги деп клетка кабыл алынган. Бирок кийинчерээк клетканы орогон жана көлөмү жагынан андан кичине болгон клетка мембранасы изилдөөчүлөрдүн алдынан жаңы бир жандык түрүндөй болуп чыкты. Себеби клетканы орогон бул мембрана бир жандыктын, болгондо да аң-сезими бар бир жандыктын, б.а. адамдын негизги өзгөчөлүктөрүнөн болгон чечим алуу, эстөө, анализдөө сыяктуу өзгөчөлүктөрдү көрсөтүп жаткан.

Клетка мембранасы клетканы орогон бир кабык. Бирок кызматы бир эле клетканы ороп курчоо эмес. Мембрана кошуна клеткалар менен байланышты да камсыз кылат жана, эң негизгиси, клеткага кирип-чыккандарды өтө катуу көзөмөлдөйт. Андагы мындай жогорку чечим алуу жөндөмү, эс тутуму жана көрсөткөн акылы үчүн клетка мембранасы клетканын мээси деп кабыл алынат.

Клетка мембранасы ушунчалык ичке болгондуктан, анын 1 миллиметрдин жүз миңден бирчелик калыңдыгын жөнөкөй микроскоп менен эмес, электрондук микроскоп менен араң айырмалоого болот. Мембрана эки тараптуу, ичти да, сыртты да көздөй багытталган май молекулаларынан турган учу-кыйырсыз бир дубалга окшошот. Бул дубал бетинде клеткага кирип-чыгууну камсыздоочу эшиктер менен мембрананын тышкы чөйрөнү таанышын камсыздоочу кабылдагычтар бар. Ал эшиктер менен кабылдагычтар протеин молекулаларынан жасалган. Клетка дубалынын бетинде жайгашышат жана клеткага кирип-чыккандардын баарын кылдат текшерип турушат.

Эми кааласаңыз, май менен протеин сыяктуу аң-сезими жок молекулалардан турган бул ичке кабыктын жасаган иштерин, б.а. аны “жаны бар” жана “акылдуу” дедирткен өзгөчөлүктөрүн карайлы.

Ким Башкарат?

A. HÜCRE YÜZEYİ B. SİT OPLAZMA 1. Oligosakkarit Grubu 2. Tanıma Proteinleri 3. Kanal Proteinler	4. Transfer Proteinleri 5. Elektron Transfer Proteinleri 6. Algılayıcı (Reseptör) Proteinler 7. Kolesterol 8. Fosfolipit
Pankreas hücresinin zarı (yanda). Bu zarın mozaik modele göre büyütülmüş hali (üstte).

Клетка мембранасынын биринчи кызматы, жогоруда айтылгандай, клетканын органеллдерин ороп бир жерде кармоо. Бирок мындан бир топ татаал дагы бир ишти аткарат. Ал органеллдердеги процесстер менен клетканын жашоосунун уланышы үчүн керектүү заттарды тышкы чөйрөдөн алып берет. Клетканын тышындагы чөйрөдө сансыз химиялык заттар бар. Ал алардын арасынан клетка муктаж болгондорун тааныйт жана ошолорду гана ичкериге киргизет. Өтө үнөмдүү; клетка муктаж болгондон ашыкчасын эч качан ичкериге киргизбейт. Муну менен эле чектелбейт; экинчи тараптан клетканын ичиндеги зыяндуу калдыктарды өз убактысында аныктап, эч убакыт коротпостон сыртка чыгарып таштайт. Мембрананын дагы бир кызматы – бул мээден же дененин ар кайсы аймактарынан гормондор аркылуу ташылуучу кабарларды өз убактысында клетканын борборуна жеткирүү.

Бул иштерди жасай алышы үчүн клетка ичиндеги бүт иш-аракеттерди, өзгөрүүлөрдү билиши керек экени, жана керектүү же ашыкча заттардын тизмесин чыгарып, запастарды башкарып, жогорку бир эстутум жана чечим алуу жөндөмдөрүнө ээ болушу зарыл экени анык.

Клетка мембранасы ушунчалык кылдат тандагандыктан, тышкы чөйрөдө ээнбаш айланып жүргөн заттардын бир даанасы дагы анын уруксатысыз, кокустан клетка эшиктеринен ичкери кире албайт. Клетканын ичинде керексиз, максатсыз бир дагы молекула болбойт. Клетка сыртына чыгуулар дагы ошондой кылдат текшерүү, көзөмөлдөр менен жүрөт. Клетка мембранасынын кызматы ушунчалык маанилүү болгондуктан, кичинекей катаны да кабыл албайт. Себеби ичкериге туура эмес, зыяндуу бир химиялык зат же бир заттын муктаждыктан ашыкча киргизилиши же сыртка чыгарылышы керек болгон калдык заттардын сыртка өз убактысында жана туура чыгарылбашы сыяктуу ката, кемчиликтер клетканын өлүмү деген мааниге келет.

Hücrenin Kapıları

Hücre zarında bazen bir pompa bazen de bir kapı gibi çalışan mekanizmalar vardır. Bunlar hücrenin ihtiyacı olan maddeleri tanıyıp, seçip, büyük enerji harcayarak bu maddeleri hücre içine sokarlar. Bu tek cümleyle söylenip geçilebilecek bir şey değildir, çünkü bu işlem sırasında birçok mucize daha gerçekleşir. Bu transferlerdeki birçok olayın sırrı halen çözülememiştir. Hücrenin yaşamını devam ettirmesi için zarlardan geçmesi gereken maddeler arasında elektron ve hatta fotonlar, monatomik protonlar, ionlar, su gibi küçük moleküller, amino asit ve şeker gibi orta boy moleküller, proteinler ve nihayet DNA gibi makromoleküler yapılar bulunur. Bazen kapının kendisinden çok daha büyük bir molekül yüksek enerjiler harcanarak, birçok enzimin yardımıyla son derece özenli bir şekilde hücrenin içine alınır. Bazen geçirilecek madde geçeceği kapıya göre o kadar büyüktür ki, bu iğne deliğinden halatın geçirilmesine benzer. Geçişin sağlanması için delik önce genişletilir, sonra yine eski haline döndürülür. Bu işlem esnasında, ne kapıya, ne geçen maddeye, ne de hücreye hiçbir zarar verilmez.

Zar üzerindeki birbirinden farklı türde kapılar, farklı maddeleri, farklı enzimler yardımıyla hücre içine alırlar. Genel olarak iki farklı tip kapı proteini vardır. Birincisi enerji harcayarak (aktif taşıma) geçiş yapılan kapılar. Gerekli olan maddeyi seçip içeri alan veya içerden dışarı atan taşıyıcı proteinlerdir. İkinci tip kapılar gerekli zamanlarda açılıp, belirli maddelerin serbestçe geçebilmelerine olanak tanıyan kanal proteinleridir. Bu geçiş sırasında enerji harcanmaz . Bazı küçük maddeler ise hücre zarından herhangi bir kapıya gerek kalmadan serbestçe geçebilirler. Buna serbest difüzyon denir.

Эволюционисттер айткандай, алгачкы жандуу клетка кокустуктар натыйжасында келип чыккан болгондо, жашап кетиши үчүн сөзсүз ушул саналган кемчиликсиз жөндөмдөр менен жабдылган бир мембрана менен оролгон болушу керек эле. Ал мембрана өзгөчөлүктөрүнүн бирөөсү өрчүбөгөн болсо, клетка өтө кыска убакыт ичинде сөзсүз жок болмок.

Кайсы “кокустук” ушундай “акылдуу” бир май жыйындысын пайда кыла алды экен?...

Бүт эволюция теориясын өзү жалгыз бир заматта кыйраткан бул суроонун да үстүндө дагы бир суроо узаталы; сөз кылынган процесстер учурундагы “акыл” мембрананын өз акылыбы?

Көңүл буруңуз; бул саналгандарды жасаган бир компьютер же робот эмес, болгону клетканын айланасын орогон, майдан турган жана бетинин ар жеринде протеин жайгашкан бир кабык. Мынчалык татаал жумушту катасыз жасай алган клетка мембранасында бир ойлонуу борбору же мээ да издеп убара болбоңуз. Таба албайсыз. Себеби аты эле айтып тургандай, ал болгон бир “мембрана (кабыкча)”.

Мембрананын бир мээси жана акылы болбой туруп, ушунчалык акылдуу иштерди жасашы анын болгону ал акылдын булагынан алган буйруктарды дал өзүндөй аткарып жатканын көрсөтөт. Бир аят бул чындыкты мындайча айтат:

Аллах жети асманды жана жерден да алардын окшошун жаратты. Буйрук булардын арасында токтобостон түшүп турат; силердин чынында Аллахтын бүт нерсеге кудуреттүү экенин жана чынында Аллахтын илими менен бүт нерсени курчаганын билишиңер, үйрөнүшүңөр үчүн. (Талак Сүрөсү, 12)

Ойлонуу жөндөмү жок ушундай жөнөкөй бир кабыкчада ушунчалык жогорку өзгөчөлүктөрдү көрсөткөн Аллах адамдарга Өзүнүн бар экенин далилдеген мынчалык апачык бир далилди көрүп туруп Аны тангандардын бүт шылтоолорун жок кылуу үчүн сунууда.

Адам Клеткасындагы Дөө Энциклопедия

DNA'nın bilgisayar destekli modellemesi

Технологиялык бир продуктту же объектти курууда жана башкарууда адамзаттын кылымдар бою чогулткан тажрыйбасы менен илими колдонулат. Дүйнөнүн эң алдыңкы жана татаал курулушу болгон адам денесин куруу үчүн керектүү болгон маалымат менен тажрыйба болсо ДНКда сакталуу. Бул жерде белгилей кетчү маанилүү жагдай бар: ДНК алгачкы адамдан баштап азыркы кемчиликсиздик жана татаалдыгы менен бирге бар болуп келатат. Өтө таң калтырган түзүлүш жана өзгөчөлүктөрү менен, мындай бир молекуланын эволюционисттер айткандай кокустуктар натыйжасында пайда болушунун канчалык логикасыз экенин төмөнкү саптарды окуган сайын сиздер жакшыраак көрөсүздөр.

Адам денесин бир имаратка окшотсок, дененин бүт майда-бараттарына чейин кемчиликсиз план менен долбоору бүт детальдары менен бирге ар бир клетканын ядросундагы ДНКда бар.

ДНК клетканын ортосунда жайгашкан ядродо өтө кылдат корголуу турат. Адам денесинде саны 100 триллионго жеткен клеткалардын орточо диаметринин 10 микрон (микрон = миллиметрдин миңден бири) экенин эстесек, канчалык кичинекей жерден сөз болуп жатканы түшүнүктүүрөөк болот. Бул кереметтүү молекула Аллахтын жаратуу чеберчилигиндеги кемчиликсиздик менен кереметтин апачык бир далили. Бул молекуланы анализдөө жана алигече аз бир бөлүгү гана белгилүү болгон сырларын изилдөө үчүн өзүнчө бир илим тармагы да курулган: “генетика”...

21-кылымдын илими деп кабыл алынган генетика колундагы ушунчалык технологиялык мүмкүнчүлүктөргө карабастан ДНКнын сырларын чечүү багытында али башталгыч этапта гана.

Биз эне курсагында уруктанган бир жумуртка клеткасы болгон кезибизде эле келечектеги бүт өзгөчөлүктөрүбүз бир тагдыр тарабынан аныкталып, “бир тартип менен” ДНКларыбызга жайгаштырылган. Отуз жашка жеткендеги боюбуз, түсүбүз, кан тобубуз, жүзүбүздүн формасы сыяктуу бүт өзгөчөлүктөрүбүз отуз жыл тогуз ай мурдатан, б.а. уруктанган кезибизден баштап алгачкы клеткабыздын ядросунда коддолгон.

Yüzlerce bağlantıya sahip bir beyin hücres

ДНКдагы ал маалыматтар бул жерде айтылган тышкы көрүнүштөрүбүздү эле аныктабайт. Ошол эле учурда клетка жана денедеги миңдеген түрдүү кубулуш жана системаны башкарат. Мисалы, адамдын кан басымынын төмөн, жогору же нормалдуу болушу дагы ДНКдагы маалыматтардан көз-каранды.

ДНКда сакталуу турган бул маалымат эч аз эмес. Ишенүү кыйын, бирок адамдын бир даана ДНК молекуласында толук бир миллион энциклопедия бетин толтура турган көлөмдө маалымат бар. Көңүл буруңуз; толук 1 000 000 энциклопедия бети... Б.а. ар бир клетканын ядросунда адам денесинин функцияларын башкарууга жараган бир миллион беттик бир энциклопедияга толо турган көлөмдө маалымат коддолгон.

Бир салыштыруу жасай турган болсок, дүйнөнүн эң чоң энциклопедияларынын бири болгон 23 томдук "Encyclopedia Britannica"нын да жалпы 25 миң бети бар. Демек бул жерде керемет жагдай бар. Микроскопиялык клетканын ичиндеги андан бир топ кичинекей бир ядродо жайгашкан бир молекулада миллиондогон маалыматты камтыган дүйнөнүн эң ири энциклопедиясынан 40 эсе чоң бир маалымат кампасы сакталып турат. Бул 920 томдук дүйнөдө башка теңдеши жок дөө бир энциклопедия дегенди билдирет. Изилдөөлөр көрсөткөндөй, бул дөө энциклопедия болжол менен 5 миллиард түрдүү маалыматты камтыйт.

Бул акыркы эки сөздү кайталайлы; “маалыматты камтыйт”...

Мына ушул жерде токтоп оозубуздан оңой гана чыккан бул эки сөз жөнүндө ойлонушубуз керек. Бир клетканын ичинде миллиарддаган маалымат бар деп айтуу оңой. Бирок бул эч сөз арасында айтып өтүп кетчү нерсе эмес. Себеби бул жерде сөз бир компьютер же китепкана жөнүндө эмес, болгону протеин, май жана суу молекулаларынан турган, миллиметрден 100 эсе кичине бир куб жөнүндө болуп жатат. Ушул кичинекей эттин ичинде миллиондогон маалымат мындай турсун, бир даана маалыматтын болушу жана анын ошол маалыматты сакташы дагы өтө таң калыштуу бир керемет.

Yeni döllenmiş yumurta hücresi ve üzerindeki spermler

Адамдар азыркы доордо маалыматты сактоо үчүн компьютерлерди колдонушат. Компьютер технологиясы болсо учурда бүт башка технологияларды сүйрөгөн эң алдыңкы технология деп кабыл алынат. Мындан 20 жыл мурда бир бөлмөдөй чоңдуктагы бир компьютер сактай алган маалыматты учурда кичинекей “микрочиптер” сактай алышат... Бирок адам мээси кылымдар бою топтогон илими жана көп жылдарга созулган аракети натыйжасында иштеп чыккан бул акыркы технология дагы бир даана клетка ядросунун маалымат сактоо сыйымдуулугуна эч жакындай да алган жок. Ушундай кереметтүү сыйымдуулуктагы ДНКнын кичинекейлигин көрсөтүү үчүн төмөнкүдөй салыштыруу жетиштүү болот деп ойлойбуз:

Ушул кезге чейин жашап өткөн бүт жандык түрлөрүнүн бүт өзгөчөлүктөрү маалымат катары ДНКга жүктөлсө, жалпы ДНК көлөмү бир чай кашыктын кичинекей бөлүгүн гана ээлемек. Ал тургай, ушул кезге чейин жазылган бүт китептерди сактай турганчалык бош орун артып калмак.12

Көзгө көрүнбөгөн, диаметри миллиметрдин миллиарддан бириндей болгон, жөнөкөй атомдордун катарга тизилиши менен пайда болгон бул тизмек ушундай бир маалыматка жана эс тутумга кантип ээ боло алат? Бул суроого төмөнкүнү да кошуңуз: денеңиздеги 100 триллион клетканын ар бири бир миллион бетти жатка билет, сиз мээлүү жана аң-сезимдүү бир адам болуп туруп өмүр бою канча энциклопедия бетин жаттай аласыз?

Демек, төмөнкүнү кабыл алышыңыз керек: ашказаныңыздагы же кулагыңыздагы кандайдыр бир клетка сизден эсе эсе маалыматтуу, ал маалыматты эң туура жана эч кемчиликсиз пайдаланганы үчүн сизден бир топ акылдуу.

Анда, кандайча болуп денеңиздеги 100 триллион клетканын ар бири өз-өзүнчө ушундай укмуш бир акылдуу боло алат? Алар болгону атомдор жыйындысы жана аң-сезими жок. Бүт элементтердин атомдорун алыңыз, ар кандай формада жана санда бир-бирине кошуңуз, эч качан акыл пайда кыла албайсыз. Ал молекулалардын чоң, кичине, жөнөкөй же татаал болушу эч нерсени өзгөртпөйт. Аң-сезимдүү болуп бир жумушту уюштуруп жасай ала турган бир мээни эч качан ала албайсыз.

Koni ve çubuk hücrelerinin kırkbeşbin kere büyütülmüş fotoğrafı. Fotoğrafta şişman gözüken koni hücreleri renkleri, zayıf gözüken çubuk hücreleri cisimlerin şekillerini algılar. Bugüne kadar gördüğünüz her görüntü aslında fotoğrafta görülen iki çeşit hücrenin beyninize gönderdiği elektrik sinyallerinden başka birşey değildir. Bu hücreler arasındaki organizasyon, en karmaşık elektronik devrelerden bile daha gelişmiştir.

Мунун жообу өтө жөнөкөй; акыл бул молекулаларда же аларды ичинде кармап турган клеткада эмес, ал молекулаларды бул иштерди жасай турган кылып программалап жараткандын өзүндө.

Кыскасы акыл чыгармада эмес, ал чыгарманы жаратканда болот. Эң өнүккөн компьютер дагы аны эң майда баратына чейин дизайн кылган, долбоорлогон, аны иштете турган программаларды жазып ага жүктөгөн жана колдонгон бир акыл менен мээнин продукту. Ошол сыяктуу, клетка дагы, ичиндеги ДНК жана РНКлар дагы, ал клеткалардан турган адам дагы аларды жана кылган иштерин жараткандын эмгеги, чыгармасы гана. Чыгарма канчалык кемчиликсиз, таасирдүү болбосун, акыл дайыма ал чыгарманын ээсинде.

Бир күнү бир компьютер лабораториясында стодун үстүнөн өтө өнүккөн технологиядагы бир дискти таап алсаңыз, жана аны бир компьютер жардамы менен окуп ичинде сиз жөнүндө миллиарддаган маалымат бар экенин көрсөңүз, оюңузга келе турган алгачкы суроо “бул маалыматтар ким тарабынан жана эмне максатта жазылды экен?” болмок. Бул маалыматтар дисктин “өзү” тарабынан жазылган дегендей тантык бир пикир, албетте, оюңузга келмек эмес. Дисктин аң-сезими жок себеби.

Ушул эле суроону клетка үчүн да сурашыбыз керек эмеспи? Дисктин ичиндеги маалыматтар бирөөлөр тарабынан ага жазылган болсо, андан бир топ жогору жана алдыңкы технологияга ээ болгон ДНК кайсы акыл тарабынан эң сонун долбоорлонуп, жаратылып, өзү да өзүнчө бир керемет болгон кичинекей клетканын ичине кылдаттык менен жайгаштырылган? Болгондо да миңдеген жыл мурдатан бүгүнкү күнгө чейин эч бир өзгөчөлүгүн жоготпостон. (Дискти жасаган жана анын ичине маалыматтарды жазган адам мээсинин да ушул клеткалардан тураарын унутпайлы). Бул саптарды окушуңуз, көрүшүңүз, дем алышыңыз, ойлонушуңуз, кыскасы, бар болушуңуз жана жашашыңыз үчүн тынымсыз иштеп жаткан бул клеткалардын ким тарабынан жана эмне үчүн жасалганын суроодон да маанилүү эмне болушу мүмкүн сиз үчүн?

Өмүрүңүздө сизди эң көп кызыктырышы керек болгон ушул суроонун жообу эмеспи, сиздин оюңузча?

Bitki Hücresi

Şekil 10.1 a)Bitki hücresinin genelleştirilmiş şeması b)Bitki hücreleri ve içlerindeki kloroplastlar.

Жер бетинин жашоого ыңгайлуу бир жер болушунда эң чоң үлүш, күмөнсүз, өсүмдүктөргө тиешелүү. Өсүмдүктөр биз дем алган абаны биз адамдар үчүн тазалашат, жашап жаткан планетабыздын температурасын тең салмакка салышат. Дем алган абабыздагы кычкылтек өсүмдүктөр тарабынан чыгарылат. Эгер өсүмдүктөр кычкылтек чыгарбаганда, адамдар менен жаныбарлар көпкө жашамак эмес; атмосферадагы кычкылтек кыска убакытта түгөнүп, жандыктар тобу менен аба жетпей өлүшмөк.

Азыктарыбыздын көп бөлүгү түрдүү даамдардагы өсүмдүктөрдөн турат. Өсүмдүктөр бул азыктарды даярдап жатканда болгону үч негизги материалды колдонушат: топурак, күн нуру жана суу. Ошого карабастан, баарынын өзгөчө жана миңдеген жылдан бери эч өзгөрбөгөн форма, түс, жыт жана даамдары бар.

Өсүмдүктөрдүн “адамга азык берүү” өзгөчөлүгү, башка бүт функциялары сыяктуу, клеткаларындагы өзгөчө жаратуунун бир натыйжасы. Адам менен жаныбарлардын клеткаларынан башкача түзүлүшкө ээ болгон өсүмдүк клеткалары бир жагынан бүт жандыктар үчүн бир азык боло турган, экинчи жагынан болсо атмосфераны тазалай турган кылып жаратылган.

Кыймылсыз көрүнгөн өсүмдүктөрдүн ичинде чынында өтө кыймылдуу бир жашоо бар. Топурактан секунда сайын суу жана муктаждыктары болгон элементтерди алышат. Аларга абадан алган көмүр кычкыл газын жана эң негизгиси күн энергиясын кошуп адамдар үчүн таза аба менен азык өндүрүшөт. Күн сайын дарактардан көрүп, үстүнөн тебелеп өтүп кеткен жалбырактардагы миллиарддаган кичинекей клетка бул өндүрүштү безгек сымал улантышат.

Өсүмдүк клеткасын адам менен жаныбарлардыкынан айырмалаган эң негизги өзгөчөлүк – бул күн энергиясын колдоно алышы. Аны фотосинтез деп аталган процесс менен жасайт жана күндөн келген энергияны адамдар менен жаныбарлар тарабынан азык аркылуу алына турган энергияга айлантат.

Күндөн Азыктарга Барган Энергия

Жер бетиндеги жашоонун негизги энергия булагы – бул күн. Бирок адамдар менен жаныбарлар күн энергиясын түздөн-түз колдоно алышпайт. Күндүн энергиясы өсүмдүктөр аркылуу адамдар менен жаныбарларга жетет. Клеткаларыбыз тарабынан колдонулган энергия чийки заттарынын баары – чынында өсүмдүктөр аркылуу бизге жеткирилген күн энергиясы. Чайыбызды жутуп жатканда күн энергиясын жутабыз, нан жеп жатканда тиштерибиз арасында белгилүү санда күн энергиясы болот. Булчуңдарыбыздагы күч дагы чынында күн энергиясынын башкача бир формасы гана. Бул текстти окуп жатканда сарптаган энергиябыз дагы кайра эле күндөн келген.

Өсүмдүктөр менен жаныбарлардын энергия булагы да күн. Күйүп жаткан отундун чыгарган энергиясы – бул башка формага айланган күн энергиясы. Айлануунун аты болсо, жогоруда айтылгандай, “фотосинтез”.

a) Bir ayçiçeği yaprağının, kloroplast içeren hücrelerini gösteren kesiti. b) Kloroplastın kesiti c) İki grana. Tikloid disklerden oluşan bu bölge aydınlık evrenin meydana geldiği bölümdür. d) Fotosentez reaksiyonlarının olduğu bölge. Güneş ışığı sayesinde harekete geçirilen elektronlar çeperde bulunan elektron taşıma sisteminden geçerler. Elektronun elde edildiği su molekülü parçalanarak oksijen ve hidrojene ayrılır. Oksijen dışarı verilirken hidrojen iyonları içerde tutulur. Dünyadaki oksijen dengesi hiçbir zaman farkında olmadığımız bu karmaşık işlemler sonucunda korunur. Elektron taşıma sisteminden geçen elektronlar ATP ve NADPH oluşumunu sağlarlar. Bu aşamada stromada meydana gelen karanlık evreye geçilir. Karbondioksit, NADPH, ATP halen tam olarak bilinmeyen bir çok karmaşık işlem sonucunda hayatın devamını sağlayan karbonhidratları oluştururlar Milimetrenin binde biri kadar küçük olan bir kloroplast ve bu kloroplastın metrenin yüz milyonda biri kadar küçük olan çeperi bütün hayatı boyunca insanlar için besin ve oksijen üretir.

Өсүмдүк клеткасы күн нурунан алган энергияны химиялык энергияга айлантат жана өтө өзгөчө ыкмалар менен азыктарга кампалайт. Негизи бул жумушту бүт клетка эмес, клеткада жайгашкан жана өсүмдүккө жашыл өңдү берген “хлоропласт” аттуу органелл жасайт. Бул кичинекей жашыл кулдар өмүрлөрүн адамзат үчүн азык менен кычкылтек өндүрүүгө арнашкандай. Микроскоп менен гана көрүү мүмкүн болгон бул кичинекей жашыл органчалар күн энергиясын органикалык заттардын ичине кампалаган дүйнөдөгү жападан жалгыз лабораториялар. Өсүмдүктөрдү адамдар менен жаныбарлар үчүн бирден-бир тамактануу каражатына айланткан касиет мына ушул.

Хлоропласттар жер бетинде өндүргөн заттын көлөмү бир жылда 200 миллиард тоннага жетет. Алар жасаган өндүрүш укмуш татаал бир химиялык процесс жана баш айлантуучу бир ылдамдыкта жүрөт. Хлоропласттын ичинде жайгашкан миңдеген “хлорофиллдин” жарыкка берген реакциясы секунданын миңден бириндей кыска убакыт ичинде болот. Ушундай бат ылдамдыктан улам хлорофиллде болгон көптөгөн кубулуш дагы эле байкала албоодо. Фотосинтездин этаптары жалпысынан белгилүү болду, бирок анын детальдары толугу менен белгисиз. Себеби химиялык жактан тууроо мүмкүн эмес татаалдыктагы бир система адам түшүнө албай турган бир ылдамдыкта жүрүүдө.

Фотосинтез эки этапта жүрөт. Бул этаптар “жарык этап” менен “караңгы этап” деп аталат. Жарык этап хлоропласттын тилакоид (thylakoid) деп аталган жана дисктерге окшогон бөлүгүндө жүрөт. Ал жердеги пигмент молекулалары күн нурунан алган энергия урматында электрондорун жоготушат. Электрондордун электрон ташуу системасындагы кыймылдары натыйжасында бир энергия пакети менен чийки зат катары ATP менен NADPH келип чыгат. Караңгы этапта болсо көмүр кычкыл газы жарык этап натыйжасында чыккан ATP менен NADPHнын жардамдары аркылуу шекер менен крахмал сыяктуу азык заттарына айлантылат.

Бул сөз болуп жаткан кубулуштун миңдеген эсе жөнөкөйлөтүлгөнү, ошого карабастан дагы эле адамга татаал сезилет. Чынында фотосинтез учурундагы реакциялар түшүндүрүлүшү бул беттерге батпай турганчалык узун. Дүйнөдөгү эч бир лаборатория, биз кыскача айтып өткөн, бул энергия айландырууну жасай албайт. Болгондо да, бул процесстер миллиметрдин миңден бири чоңдугундагы бир органеллде ишке ашат. Бул органеллдин туурасы миллиметрдин жүз миллиондон бирине барабар капталына жайгаштырылган бир система күн нуру урматында келген электрондорду башкарат. Ал электрондорду адамдарга азык өндүрүү үчүн энергия жасоодо колдонот.

Bir yaprağı oluşturan milyarlarca hücreden yalnızca birinin içinde bulunan onlarca kloroplastın içindeki thylakoid disklerden birisinin zarında aşağıda görülen sistem vardır. Şekilde Güneş'ten gelen fotonların yakalanması dalgalı oklarla, elektron transferi koyu oklarla, proton transferi kesik çizgili oklarla gösterilmiştir. Bu kadar karmaşık bir sistemin kendi kendine oluşmayacağı aşikardır.

Мына ушул кемчиликсиз система эволюция теориясын дагы бир жолу толугу менен кыйратат. Себеби фотосинтез болушу үчүн бүт энзим менен системалар бир учурда клетка ичинде бар болушу керек. Бир эле баскычтын кем болушу бүт системаны жараксыз кылат. Эволюционист илимпоздор фотосинтезди түшүндүрүүдө –клеткадагы башка химиялык механизмдердеги сыяктуу- чарасыз калышкан. Ушундай бир “илимпоз” профессор, доктор Али Демирсой өздөрүнүн чарасыз абалын мындайча баяндайт: “Фотосинтез өтө татаал бир кубулуш жана бир клетканын ичиндеги органеллде пайда болушу мүмкүн эместей көрүнүүдө. Себеби бүт баскычтардын бир заматта пайда болушу мүмкүн эмес, бир-бирден пайда болушу болсо маанисиз.”13

Күн энергиясын электрондук же химиялык энергияга айлантуу, белгилүү болгондой, заманбап технология жакында эле жетише алган бир процесс. Бул үчүн жогорку технология менен жасалган шаймандар колдонулууда. Ал эми көзгө көрүнбөгөн кичинекей өсүмдүк клеткасы болсо бул жумушту тарыхтын башынан бери тынымсыз жасап келатат. Бул жумушту жасай турган абалга “кокустан” келип калган болушу болсо, жогорудагы эволюционист да мойнуна алгандай, эч мүмкүн эмес.

Анда бир топ суроолор туулат. Туурасы метрдин жүз миллиондон бириндей бир кабыкчага бир электронду башкарууну, андан соң адамдарга кызмат кылышы үчүн электронду башка бир реакцияга киргизүүнү ким үйрөткөн? Бүт баскычтар бир учурда клетка ичине кантип жайгаштырылган? Кандайча болуп өсүмдүктөрдүн жашыл жалбырактары бүт жандыктар дүйнөсүнүн энергия кампасы болуп калган?

Жооп апачык. Аллах өсүмдүктөргө ушундай бир касиетти берген жана алар болгону өздөрүнө тапшырылган милдетти Аллахка моюн сунуп жасап жатышат. Куран мындай дейт: “Ал силерге жашыл дарактан бир от чыгарган; силер болсо аны жагып жатасыңар.” (Йасин Сүрөсү, 80)

Жер бетиндеги бүт “жашыл дарактар”, бүт өсүмдүктөр, Аллахтын буйругу менен, топурактагы суу, минералдар жана асмандагы көмүр кычкыл газы адам үчүн азык менен кычкылтек өндүрүүдө. Аллах адамдарга “асмандан жана жерден ырыскы берүү” үчүн бул жандыктарды инструмент кылган. Куран бул чындыкка мындайча басым жасайт:

Эй адамдар, Аллахтын силерге болгон немат-жакшылыгын эстегиле. Асмандан жана жерден силерге ырыскы берүүчү Аллахтан башка бир жаратуучу барбы? (Фатыр Сүрөсү, 3)