Романтизмдин Түрлөрү

Акылдын тосулуп калышына себеп болгон сезимталдык адамды шайтандын бүт сөздөрүнө кулак сала турган кылып койот. Шайтан сезимталдык куралы менен динден алыс жашаган адамдарды жана элдерди каалагандай башкарып, ар кандай туура эмес жолдорго сала алат. Мунун кээ бир мисалдарын китептин башындагы бөлүмдөрдө карадык, романтикалык улутчулдук, коммунизм сыяктуу идеологиялардын адамдарды жана элдерди сезимталдыкты колдонуп, кантип кыйроого түрткөнүн көрдүк.

Күнүмдүк жашообузда болсо сезимталдык ар кандай формада кездешет. Алдыда сезимталдыктын негизги түрлөрүн карайбыз:

Кайгыруу жана пессимизм

Duygusal insan gün içindeki her detayı olumsuz değerlendirip, olanlardan dolayı üzülür, kızar, pişman olur veya bunları aksilik olarak yorumlar.

Адам жакшылыктардан, сулуулуктардан ырахат ала турган, кубаныч, бейпилдикте жашоону каалай турган кылып жаратылган. Бул жагынан караганда бир адамдын башына келген терс нерселерди эң кыска убакытта жоюуну же аларды жакшылыкка, кубанычка айландырууну каалашы эң табигый көрүнүш болот. Албетте, бейпил, тынч болуу, кубанычтуу, бактылуу болуу дене жана руханий жактан чың болуу үчүн өтө маанилүү жагдайлар.

Бирок адамдар Куранга карап эмес, өздөрүнүн критерийлерине, өздөрүнүн каалоолоруна, сезимдерине карап жашаганда ичтерин кайгы, кыйынчылык, коркуу каптайт. Мисалы, Куранда сүрөттөлгөн тобокелдик, тагдыр, өзүн тапшыруу түшүнүгүн билбеген адам эртеңки күндүн өзүнө жана жакындарына эмне алып келээрин билбөөдөн тынчсызданып, дайыма күрөш ичинде болот.

Бирок адам Аллах кулдары үчүн тандап жактырган дин менен жашап, Куран адеп-ахлагында болсо, мындай кыйынчылык, көйгөйлөрдүн эч бирине кабылбайт. Аллах элчилери аркылуу билдирген бул чындыкты аяттарда төмөнкүчө кабар берет:

...ким Менин туура жолума (хидаятыма) түшсө, эми ал жаңылып-адашпайт жана бактысыз болбойт. Ким Менин зикиримден (Мени эстөөдөн, Курандан) жүз бурса, эми ал кыйналып күн өткөрөт... (Таха Сүрөсү, 123-124)

Көп адамдар болсо аятта айтылгандай, Аллахтын зикиринен жүз бурганы үчүн бактысыз болуп, кыйналып өмүр сүрөт. Ошондой эле, жашоодо баары кокустан болот деген туура эмес ишенимде жашагандыктан, ага келечекте сонун жыйынтыктар алып келе турган нерселерди да ийгиликсиздик, терстик катары көрүп, аларга да кайгырат. Иштен айдалуу, акчасыз калуу, алданып калуу, ооруп калуу же мактоо күтүп жатканда шылдыңга туш болуу, ыраазылык, туруктуулук күтүп жатканда туруксуздукка кабылуу сыяктуу коркуулар дайыма мээсин алагды кылат. Качан кайгылуу бир кабар келип калат, качан жагымсыз бир мамилеге туш болуп калам же жагымсыз сөз угам деген коркуу менен пессимисттик маанайга түшөт. Эң бейпил, бактылуу убагында да бул көз ирмемдин бүтүп калаарынан тынчсызданып, коркунучтуу өмүр сүрөт. Бир аятта Аллах Курандан алыстап азаптуу маанайга түшкөн адамдардын абалын төмөнкүдөй сүрөттөйт:

Аллах кимди хидаятка (туура жолго) жеткиргиси келсе, анын көкүрөгүн Исламга ачат; кимди адаштыргысы келсе, анын көкүрөгүн, асманга көтөрүлүп бараткандай тар жана машакаттуу кылат. Аллах ыйман келтирбегендердин үстүнө мына ушундай жамандыкты түшүрөт. (Энъам Сүрөсү, 125)

Динден алыс адамдар сүйүү, боорукердик, мээрим, жан аябастык, бир туугандык, кичипейилдүүлүк сыяктуу Курандагы сонун мүнөздөрдү билбеген адамдар менен бирге болушкандыктан, өздөрүн ишенимде, бейпил сезе алышпайт. Эч ким эч кимге эч бир кызыкчылык күтпөстөн жардам бербей турган, кызыкчылыктарга таянган достуктар өкүмчүлүк кылган, адамдык каталар да ачууланууга себеп болгон, бүт баары бир-биринин акысын жеген, артынан ушактаган, жүрөгүндөгү ойлорун айтпаган, жасалма, азаптуу бир системанын ичинде жашоо сезимтал адамда бактысыздыкка себеп болот.

Бирок бул кишилер өз ойлорунда жакшы бир чөйрөдө болсо да, көп нерсе өзгөрбөйт. Айланаларында сансыз оң, жагымдуу нерселер болсо да, сезимтал кишилер ар дайым алардын терс тараптарын көрүшөт. Абанын ысык же суук болушу, жамгырлуу болушу же шамал болушу, кыскасы ар нерсеге нааразы көз менен карагандыктан, өздөрүнө азап алып келет. Дагы толтура мисалдарды келтирүү мүмкүн болгон мындай нааразылык маанайынын эртеден кечке уланышы Аллахтын «Демек кылгандарынын жазасы катары аз күлүп, көп ыйлашсын.» (Тообо Сүрөсү, 82) аятынын бир көрүнүшү. Башка бир аятта Аллах динди тангандардын мындай мамилесин төмөнкүчө билдирет:

Ага бир жамандык келгенде кайгырып баштайт. (Меариж Сүрөсү, 20)

Ыймансыздардын бактысыз болушунун дагы бир себеби болсо – пландарынын алар каалагандай жүрбөшү. Мисалы, сезимтал бир киши жубайын ыраазы кылуу үчүн бир тамак жасайт, жубайынын ал күткөндөй ыраазылык билдирбеши аны капалантат; акча чогултуп курбусуна бир белек алат, жакшы кубанбады деп ойлоп кайра кайгырат; бир үй сатып алып, уста бойогун жакшы кылбаптыр деп да капа болот; кайгы-капалары эч түгөнбөйт. Күйөрмандык кылган футбол командасынын жеңилиши, сынактан күткөнүнөн бир канча балл аз алышы, жумушуна кеч калышы, жолдогу пробка, көз айнегинин сынышы, саатын жоготушу, конокто эң жакшы көргөн кийиминин булганып калышы, баары кайгырышына себеп болот.

Окуяларга үстүртөн баа берген, сезимтал маанайда баалаган бир адам өзүнө байланыштуу же айланасында болуп жаткан окуялардын кийинки этапта өзүнө кандай жакшылыктар алып келиши мүмкүн экенин ойлобойт. Автобуска жетпей калганы үчүн ошол замат кайгырып баштаган бир адам автобустун бир аздан соң кырсыкка кабылбашын кайдан билет? Балким Аллах ага келе турган кырсыкка жолтоо катары тагдырында автобустан кеч калышын себепчи кылган. Же күн сайын алдынан өтүп, өтө жакшы билген бир өтмө жолду байкабай, туура эмес жолго түшүп алган бир киши окуяларды үстүртөн караса, өзүнө ачууланып, жолун узартып алганы үчүн кайгырат. Бирок аны жолдон адаштырган Аллах, бүт окуялар сыяктуу бул дагы – тагдыр.

Мисалы, өтө жакшы көргөн бир жумушка кире албашы терең ойлонбогон бир адам үчүн чоң ийгиликсиздик жана кайгыруу себеби болот. Мындай түшүнүктөгү киши жумушка кирүү мага сөзсүз абдан жакшы болот деп ойлойт. Кире албашын өтө чоң бир жоготуудай көрөт. Ал эми ыймандуу киши болсо Аллахты досу, таянычы катары көргөндүктөн, Аллах ал үчүн тагдырда белгилеген жыйынтыкты моюн сунуу менен, кубануу менен кабыл алат. Балким ал жумуш шарты анын ден-соолугуна терс таасир бере турган жердир, балким жакшыраак мүмкүнчүлүккө жетүү үчүн бул ишке кирбеши керектир.

Же эрте менен машинасына отурганда, машинасынын иштебегенин көргөн бир адам капылеттик кылса (үстүртөн ойлонсо), муну бир терс нерседей көрөт. Бирок чындыгында машина Аллах каалаганы үчүн от албай калат жана Аллах машинанын иштебешинде жакшылык көрүп жаткан болот. Мындан тышкары, ал киши ал окуянын сырын да көрө албашы мүмкүн, бирок сырын билсе да, билбесе да, Аллахтан ыраазы болушу керек.

Адамдар алар каалабагандай ишке ашкан окуяларды терстик, жолу болбоо дешет. Адам «терстик» деп ойлогону менен, чындыгында тагдырда ал окуянын дал ошондой болушу эң туурасы болот. Адамдарды кайгырткан, тынчын алган, ачууланткан, жүрөгүн сыккан, терстик, жолум болбоду деген окуялардын сырлары менен жакшылыктарын Аллах көрсөтсө, ал адам кайгырышынын канчалык туура эмес экенин түшүнүп, тескерисинче кубануу менен кабыл алат. Тагдыр адамга толугу менен көрсөтүлсө же терстик, ийгиликсиздиктей көрүнгөн окуяларды тагдыр ичинде көрсө, башына келгендерге эч кайгырбайт.

Бул жагынан эң туурасы Аллахка өзүн тапшырып жашоо болот. Негизи билсе да, билбесе да, кабыл алса да, албаса да, бүт адамдар ансыз да Аллахка моюн сунган. Бирок эң негизгиси муну билип жашоо керек. Мындай түшүнүктөгү ыймандуулар бейпилдикте, көңүлдөрү тынч Аллах алар үчүн белгилеген тагдырды бир тасма көрүп жаткандай болуп бейпил гана жашашат.

Адамдардын көпчүлүгү төрөлүү, өлүм, ажал, ырыскы сыяктуу нерселерден башкаларын тагдырда эмес, терстиктен, чара көрбөөдөн улам болду, ошондуктан тагдыр менен байланышы жок деп ойлошот. Бул жаңылыштык аларды тагдырда белгиленген окуяларга каршы чыгууга түртүп, алардын кайгырышына себеп болот. Ошондой эле, бүт окуялардын терс тарабын көрүү аларга тынымсыз бир азап берет. Натыйжада сезимтал адамдардын кубанычтуу маанайы өтө кыска убакытка гана созулат. Бир нерсеге өтө кубангандан эч канча өтпөй ойлоруна кайгыра турган бир нерсе келип, кайрадан пессимисттик маанайга кайтышат.

Булардын баары динден алыс жашоонун табигый натыйжалары. Ыйман болбосо адам кайгыга жана үмүтсүздүккө түшөт. Дүйнөдө Аллахтын буйрук жана насааттарын укпай, өмүрүн жоопкерчиликсиз өткөргөндөр акыретте мындай бактысыздыгын өздөрү мойнуна алышат:

«Раббибиз, кайгыбыз бизди жеңди, биз адашкан бир коом экенбиз» дешти. (Мүминун Сүрөсү, 106)

Албетте, Аллах адамды бул дүйнөдө бир катар кыйынчылыктар менен сынашы мүмкүн. Бирок ыймандуу адам Курандан кабарсыз кишилердей болуп, кыйынчылык келгенде кайгырып, пессимизмге түшүп, сезимдерине жеңилбейт. Себеби Аллахтын бул кыйынчылыкка кандай жооп берээрин сынап жатканын билет. Жана кыйынчылыктан чыгуунун жолу ыйлоо да, кайгыруу да, даттануу да эмес. Андан чыгуунун жолу «кыйынчылык жана муктаждыкта калганга, Ага дуба кылганда жооп берген, жамандыкты ачып кетирген» (Немл Сүрөсү, 62) Аллахтан жардам тилөө, бир гана Ага ишенип таянуу жана Аллахтын дубасына жооп берээрине толук ишенүү. Аллах ыймандуу кулдарына Куранда мындай убада берген:

Кабарыңар болсун; Аллахтын велилери (достору), алар үчүн коркуу жок, кайгы да жок. Алар ыйман келтиргендер жана (Аллахтан тартынып күнөөдөн) сактангандар. Дүйнө жашоосунда жана акыретте сүйүнүчтүү кабар алар үчүн. Аллахтын сөздөрү эч өзгөрбөйт. Улуу кутулуу жана бактылуулук мына ушул. (Йунус Сүрөсү, 62-64)

Ошондой эле, Аллах кыйынчылыктай көрүнгөн учурларды да атайын, көптөгөн максаттар менен жаратат. Ыйман көзү менен караган бир адам Аллах жараткан бүт нерседеги даанышмандыктарды көрүп, кубанычы ан сайын артат. Ошондуктан адамдын Аллахка өзүн тапшырышы руханий жактан бейпил, тынч болушуна, натыйжада көңүлү тынч, санаасыз жашашына шарт түзөт.

Сезимталдык болсо адамдарды мындай тобокелдик (Аллахка таянуу) түшүнүгүнөн толук алыстатып, аларды башына келген окуяларда обу жок кубанууга же обу жок кайгырууга түртөт. Аллах бирде үмүтсүздүккө түшүп, бирде көөп кеткен мындай адамдардын абалын жана ыймандуулардан алардан айырмасын Куранда төмөнкүдөй сүрөттөйт:

Ант болсун, Биз адамга тарабыбыздан бир мээрим таттырып, анан аны андан алып койсок, албетте, ал (эми) үмүтүн үзгөн бир шүгүрсүзгө айланат. Жана ант болсун, ага келген бир кыйынчылыктан соң, ага бир жакшылык берсек, албетте, «жамандыктар менден кетти» дейт. Себеби ал көпкөн мактанчаак. Сабыр кылгандар жана чын ыкластуу иштерди жасагандар башка. Кечирим жана улуу сыйлык мына ушулардыкы. (Худ Сүрөсү, 9-11)

Ачуулануу жана кызуу кандуулук

1) Zaman Gazetesi, 15.01.2001 2) Posta Gazetesi, 09.10.1999 3) Hürriyet Gazetesi, 01.08.1999

Gazetelerin üçüncü sayfalarını açtığınızda, genellikle ani bir öfke ve duygusallıkla hareket eden insanların çıkardıkları olaylar ve işledikleri suçlarla karşılaşırsınız. Neşeli başlayan bir akşamın sonunda aniden sinirlenip arkadaşlarını, yakınlarını dövenler, sokakta yürürken kendilerine "yan baktığı" için tanımadıkları bir insanı bıçaklayanlar, borsada kaybettiği paralar yüzünden ailesini öldürenler, kendisi ile alay ettiği için birden öfkeye kapılıp arkadaşlarını öldürenler... Bu insanların bir an için azgın nefsani duygularına tabi olmaları, hayatlarının geri kalan bölümünü hapiste geçirmelerine, daha da önemlisi, insanları öldürme gibi büyük bir günah işlemelerine sebep olabilmektedir. İşte tüm bunlar, şeytanın insanları akılcılıktan uzaklaştırıp nefsin istek ve tutkuları ile hareket etmeye yönlendirmesi, ani duygu patlamalarına sürüklemesi ile gerçekleşmektedir.

Сезимталдык аялдарда көбүнчө кайгыруу, пессимизм, ыйлоо, даттануу формасында көрүнсө, эркектерде болсо көбүнчө ачуулануу, кызуу кандуулук, агрессия формасында сыртка чыгат. Мисалы, сезимтал бир эркек автопаркта ага бөлүнгөн орунга башка бирөөнүн машинасын токтотконун көрсө, кыйкырып өкүрүп, машинаны тепкилейт. Же жолдо баратканда бир адамдын байкабай далысына сүзүп кетиши бат эле ачууланып кетишине себеп болот. Же үйдөн чыгып баратып ачкычты үйдө унуткан баласына, эсепти кеч алып келген официантка, телефондо күттүргөн секретарьга, жолдогу машиналарга ачууланып, оозуна келгенди айтышы мүмкүн. Акыл жүгүрткөн бир адам оңой эле чече турган маселелерге, ал тургай, оюна да албай турган көп нерселерге сезимтал адам обу жок жана керексиз эле көңүл бура берет. Көбүнчө өзүнө зыян тийгизип, уят болот.

Эркектерде ачуулануу жана кызуу кандуулук формасында кездешкен сезимталдык «эр жигиттик маданияты» деп аталган маанайдагы белгилүү бир коомдун катмарын түзөт. Бул маданияттагы катмарда ачуулануу, романтизм түшүнүгүнүн аралашмасынан турган бир сезимталдык түрү өкүмчүлүк кылат. Мындай адамдар көбүнчө тең салмаксыз, ар дайым ар кандай агрессиялуу кыймыл-аракет жасап жиберчү мүнөздө болот. Бир заматтык ачууга алдырып бир адамга жаракат берип, ооруканага түшүшүнө себеп болушу же өлтүрүп коюшу мүмкүн. Кээде ал адам эч тааныбаган бирөө да болушу мүмкүн. Гезит барактары ушул сыяктуу адамдар чыгарган окуяларга жана жасаган кылмыштарга толо. Көңүлдүү башталган бир кеченин аягында кокустан ачууланып досторун, жакындарын сабап же көчөдө баратканда аларды «кыйыр караганы» үчүн тааныбаган бир адамды бычактап салышы мүмкүн. Бир заматтык напсисинин азгырыгына алданышы өмүрлөрүнүн калган бөлүгүн абакта өткөрүшүнө себеп болот. Эң негизгиси, Аллах Кабатында жок жерден бир адамды өлтүргөнү үчүн чоң күнөө кылган болушат.

Кызуу кандуулук – өтө олуттуу натыйжаларга себеп болчу, дайыма жарылууга даяр турган потенциалдуу бир коркунуч. Сезимтал бир киши жолдо ага туура эмес бир нерсе жасаганы же тааныбаган бирөөнүн жаман карап коюшу же кичинекей бир түшүнбөстүк себебинен ачууланып, башына ар кандай азап жана балээлерди ашырып алат.

Өзгөчө чет өлкөлөрдө кездешкен кээ бир тараптарлардын жырткычтыгы да тараптардыктан келип чыккан сезимталдыктын акылсыздыгына ачык бир мисал болот. Канжарлар, бычактар, таяктар менен эч тааныбаган адамдарга өлөөрчө чабуул жасаган мындай кишилер шайтан сезимталдык куралы менен акыл жана аң-сезимдерин сокур кылып коюп, элдерге салып жиберген бир балээге айланышат. Бирок Аллах адамдарга шайтандан сактанууну, урушуп ачууланбай, тынчтык менен бейпилдикти издөөнү буйруган:

Эй ыйман келтиргендер, баарыңар тобуңар менен «тынчтык жана бейпилдикке (Силмге, Исламга) киргиле жана шайтандын кадамдарын ээрчибегиле. Себеби ал - силерге апачык бир душман. (Бакара Сүрөсү, 208)

Бул жерде да сезимталдык менен акылмандыктын арасындагы айырмага токтолуу керек. Зулумдукка жана жамандыкка ачуулануу адамды адилеттик, тынчтык жана жакшылыкта өтө кылдат жана сезгич болууга, зулумдук менен жамандыкты жок кылууга, заалымдарды тосууга, күнөөсүз жана алсыздардын укуктарын коргоого багыттайт. Аллах адамдарга берген мындай адилеттик сезими акыл жана эрк колдонулуп башкарылбаса, кандайдыр бир спорттук клубдун тараптарларына карата күчтөнүп, агрессияга айлана турганчалык чектен чыгышы мүмкүн. Акылы жана эрки жок адамдар эркин колдонуп сезимдерин тизгиндешпейт жана туура жолдон чыгып шайтан каалаган тарапка айдалышат. Аллах башка бир аятында адамдарды шайтан жөнүндө мындай деп эскерткен:

Spor müsabakaları ve özellikle de futbol karşılaşmaları pek çok insanın duygusallığa kapıldığı anlardır. Böyle durumlarda bu kişileri tamamen duyguları yönlendirir. Rahatça öfkelenip saldırganlaşabilir ya da duygusallaşıp ağlayabilirler. Çoğu zaman hareketleri kontrolden çıktığı için birbirlerine zarar verebilirler.

Эй ыймандуулар, шайтандын артынан ээрчибегиле. Ким шайтанды ээрчисе, (билип койсун) чындыгында ал (шайтан) жаман уятсыздыктарга жана жамандыктарга буйруйт. Эгер Аллахтын силерге боорукердиги жана мээрими болбогондо, силерден эч ким түбөлүккө чейин тазалана алмак эмес. Бирок Аллах каалаганын тазага чыгарат. Аллах угуучу, билүүчү. (Нур Сүрөсү, 21)

Kolayca hiddetlenmek, öfkeye hakim olamamak, bağırıp çağırmak, kendisine ya da başkalarına zarar vermek kişinin, aklıyla değil de duygularıyla hareket ettiğinin göstergesidir.

Tevekküllü Bir İnsanda Öfke Ve Kin Olmaz

SUNUCU: Bir izleyicimiz sormuş; “Ben çabuk öfkelenen bir insanım önemli konularda bir hata eksiklik gördüğümde ya da insanların gevşek davrandıklarını gördüğümde çabuk sinirlenebiliyorum. Allah affetsin, nefsimi bu yönde eğitmeye çalışıyorum, acaba öfkemi yenme konusunda neler yapmam gerekir? Saygılar.”

ADNAN OKTAR: Bu tabi herkesin sorunudur ,yani toplumda genel bir sorundur, kardeşimize has bir şey değildir. Bir kere burada yapılacak şey şudur; kendinin nerede olduğunu bir görecek önce. Bana inanın şu kadarcık yerde yaşıyoruz, beynin içinde. Şu kadarcık yerde yaşıyoruz ve oraya gelen elektrik akımını, o sinirlendiği adamları falan, şunu bunu falan, elektrik akımı olarak Allah beynine getiriyor, orada onu görüyor. Yani filmde haksızlık yapan kovboya bazen sinirlenen insanlar oluyor ya kovboy filmi seyrederken, aynı onun konumuna düşer. O nasıl komikse orada kovboya sinirlenen insan değil mi?... Tabii böyle olaylar çoktur. Bir kere hem aczini bilecek... Bir kere çok kısa yaşayacağız, yani mesela 20 yaşında bir genç kız, İki 10 sene sonra 40 yaşında teyze olur. Bir iki 30 sene sonra da 60 yaşında anneanne olur. Yani dört 10 sene o kadar, 10 seneler de 1 yıl gibi geçiyor... Böyle bir dünya da Allah'ın yarattığı aciz kullara öfkelenmek olmaz. Bir de şöyle düşünecek, zaten o insan yüzyıl geriye götürülse, kendi de yüzyıl geriye götürülse, yeniden kaderi işlenmeye başlasa yine aynı olay olur. Bir daha yapacak onu, yani hiçbir şekilde bir değişiklik olmaz. Mutlaka hayır vardır. Hayır olmayan hiçbir şey olmaz Müslüman'da, ama imansıza da her şey şerdir. İçtiği su şer olur, adımı şer olur, konuşması şer olur sürekli şer içindedir. Müminde de sürekli hayır vardır, böyle bakacak bir de hoşgörülü ve güleryüzlü olmak lazım, samimi bakmak lazım olaylara bir de eğitmek lazım. Ama tabii sürekli aksilik yapan bir insana karşı da şöyle söylüyor Cenab-ı Allah "eğer söz dinleyeceklerse öğüt ver" diyor. Yani çok katı ise, gitmiyorsa, artık ona öğüt olmaz, o zaman yani yüz çevirin diyor Allah.

SUNUCU: Ben de bir anda parlayabilen bir insanım aslında bir anda öfkelenebilen bir insanım.

ADNAN OKTAR: İşte yapılacak şey o. Eğer ikna edilebiliyorsa toleranslı olmak lazım, anlatmak lazım uzun uzadıya. Ama hiç olmuyorsa ya o konulara girmemek lazım ya yüz çevirmek gerekiyor. Yani Kuran'ın bize emrettiği budur. Ani öfke çok tehlikelidir. Mesela Allah esirgesin ani tansiyonu çıkarabilir. Yaşlılarda özellikle çok tehlikeli olur. Çok ölüm vakası olur, mesela ani beyin kanamalarına sebep olabilir. Hatta Allah der bak "öfkenizle çatlayıp ölün" diyor Allah küfür için. Öfkenizle. Çünkü öfke öldürücü, Kuran ona dikkat çekiyor. Çok çok tehlikeli olur, bir tek beyin kanaması değil, kalp enfarktüsü de geçirebilir veya böbrek enfarktüsü de geçirebilir daha da zarar olabilir. Damar harabiyetlerine sebep olabilir. Mesela koroner yırtılmasına sebep olabilir. Ama hepsinden önemlisi haramdır tevekkülsüzlük. Ona çok dikkat etmek lazım, yani aslında bu o kadar zor bir şey değil. İyi bir eğitimle, samimi arkadaşça dostça bir tavırla yatışabilir. Ama böyle kronik hastaysa, akıl hastalığı tarzında adamlardan uzak durmak lazım. Yani onları düzelteceğim diye, ömür boyu düzeltemeyebilir. Tek çözüm uzak durmaktır. (Kocaeli TV, 28 Şubat 2009)

Шайтандык боорукердик сезими

Шайтандын азгырыктарына алданган адамдар Аллах бир жакшылык катары берген боорукердик сезимин да кээде туура эмес багыттарда колдонушу мүмкүн. Аллахтын өкүмдөрүнө карама-каршы келген бир боорукердик түшүнүгү шайтандык боорукердик болот. Сезимтал адамдар Куранды эмес, сезимдик каалоолорун негиз тутканы үчүн боорукердик жана мээримдүүлүк сезимдери да туура эмес багытка бурулат.

Мисалы, бир адам адамдардын кайгысына, кичинекей балдардын, күнөөсүз, сүйкүмдүү жаныбарлардын өлүмүнө абдан кайгырат. Бирок бул жерде шайтандык боорукердик аралашып, мындай окуялар аны Аллахка каршы чыгууга жана шерик кошууга алпарат. Ал эми мындай ойдон акылын колдонуп кутулган адам болсо чындыкты даана, айкын көрөт. Биринчиден, өлүм ыймандуулар үчүн бир зулумдук, кыйынчылык жана азап эмес, алар үчүн бир кутулуу жана чексиз сонун бир жашоого жасалган кадам. Аллах кулдарын Өз Кабатына алчу бир эшик. Шайтан менен анын достору үчүн болсо өлүм дүйнөдөгү чек тааныбаган иш-аракеттери бүтүп, аларга убада кылынган түбөлүк азап эшиги ачылган кез болот. Ошондуктан шайтан өлүмдү бир жамандык катары көрөт жана көрсөтүүгө аракеттенет. Мындай пикири анын тарабынан туура, бирок күнөөсүздөргө жана ыймандууларга тиешелүү эмес. Тозокко бара турган бирөө үчүн өлүм чындыгында жаман нерсе, бейишке бара турган үчүн болсо кубанычтуу.

Шайтандык боорукердик, ошондой эле, адамды бирөөгө пайда эмес, тескерисинче зыян бере турган бир боорукердикке түртөт. Динден алыс жашаган элдерде адамдар кишинин акыретте зыянга туш болуп-болбошун ойлонбостон, эмнени кылса да көрмөксөн болушат. Мисалы, жаман мүнөздө болушуна мүмкүнчүлүк берип, Аллах арам кылган бир ишти кылса унчукпай, ал тургай, ага көмөкчү болушат. Мисалы, орозо кармай ала турган жашка жеткен баласын өз оюнда «ач калганга чыдабайт» деп орозо туткурбай койгон ата-эне, же мүмкүнчүлүгү болуп туруп «уйкусун бузгусу келбегени үчүн» жанындагы бирөөнү эрте мененки намазга тургузбай когон бир адам чындыгында шайтандык боорукердик түшүнүгүндө болот.

Ыймандуулар болсо мындайда көрсөтүлгөн боорукердиктин ал адамдын акыретине сөзсүз оң таасир беришин негиз алат. Кээде бир ыймандууну жакшы көрүп, боорукердик сезиши ал үчүн бир катар чараларды көрүүнү же ага сын-пикир айтууну талап кылышы мүмкүн. Ал адам жаман бир иш кылса аны сындап, ага ал нерседен кайтара турган сөздөрдү айтып, Курандын бир буйругу катары жамандыктан тосушу мүмкүн. Чыныгы боорукердик ушундай болот. Себеби ыймандуулар ал адамдын көңүлүнө оор тийиши мүмкүн болгон бир сөздү айтууга, аны Куранга туура келбеген ишинен тосууга барышы мүмкүн, бирок муну ал кишинин түбөлүк жашоосун артка кайтууга мүмкүн болбогон тозок азабында өткөрүшүн каалабаганы үчүн жасашат. Ошондуктан Аллах эң жактыра турган жана эң ыраазы боло турган адеп-ахлакта болууга чакырып, аны бейишке даярдайт жана ага эң жакшы боорукердик кылган болот. Муну унутпаш керек: бир адамдын акыретин ойлонбостон, анын кылган каталарына унчукпай коюу чыныгы таш боордук болот.

Шайтандык боорукердик адилетсиздикке да себеп болот. Акылман бир ыймандуу ар кандай жагдайда адилеттик менен жана Аллахтын ыраазылыгына туура келчү чечим алып өкүм чыгарса, сезимтал адамдар шайтандык боорукердик сезимине алдырып, оңой эле адилетсиздик кылып коюшу мүмкүн. Напсилери, сезимдери жана каалоолору көрсөткөн багытта иш-аракет кылышат. Бир окуяга күбө болгондо, кимдики туура экенин билбей туруп, адилеттүү жана акылдуу анализ кылбастан жана эң негизгиси Курандын өкүмдөрүнө карабастан караңгы бир боорукердик сезимине кабылып, ошол көз-карашта иш-аракет кылышат. Көбүнчө өздөрүнө да, башка адамдарга да зыян алып келе турган иштерди кылып, туура эмес багытка буруп, туура эмес чечимдерди алышат. Ошондуктан алардын боорукердиги Куран буйруган сонун мүнөздөн абдан алыс бир түшүнүктү алып келет.

Сезимтал кишилердин эң негизги өзгөчөлүктөрүнүн бири – бул өзүмчүл болушу. Мындай адамдардын сырттан башкалар үчүн жан аябастык кылып жаткандай көрүнгөн кыймыл-аракеттери да чындыгында сезимдерин канааттандыруу үчүн жасалып жаткан болот. Ошондуктан сезимтал бир адамдын адилеттүү иш-аракет жасашын күтүүгө болбойт. Сезимтал бир адам өзүнүн, жакындарынын жана жакшы көргөндөрүнүн зыянына болчудай көрүнгөн бир жагдайда адилеттүү болуунун ордуна бир тарапка тартып койот. Ал тургай, бир окуяга күбө болгондо туура эмес маалымат берип, жакыны болгону үчүн жасаган туура эмес ишин жашырып коюшу да мүмкүн.

Бирок адилеттүү болуу – ыймандуунун эң негизги касиеттеринин бири. Аллах Куранда кандай гана шарт болбосун –ал киши өзү, жакындары же душман катары көргөн бирөө болсо да- адилеттүү болууга буйруган:

Эй ыймандуулар, өзүңөрдүн, ата-энеңердин жана жакындарыңардын зыянына болсо да, Аллах үчүн күбө болуп адилеттикти сактагыла. (Алар) бай болсо да, жакыр болсо да; себеби Аллах аларга жакыныраак. Демек, адилеттиктен кайтып каалоолоруңарды укпагыла. Эгер тилиңерди ойнотуп (сөздү бурмалап) же жүз бурсаңар, албетте, Аллах кылгандарыңардан кабардар. (Ниса Сүрөсү, 135)

Башка бир аятта Аллах адамдарды «адилеттүү күбөлөр» болууга чакырат:

Эй ыйман келтиргендер, адилеттүү күбөлөр болуп, Аллах үчүн акыйкатты жактагыла. Бир коомго болгон кектенүүңөр силерди адилеттиктен тосуп койбосун... (Маида Сүрөсү, 8)

Бирок сезимтал бир адам аяттардагы бул буйруктарды кемчиликсиз орундата албайт. Себеби мындай адам өтө өзүмчүл болгондуктан, окуяларды баалашы, жоромолдору да дайыма өз пайдасын көздөйт. Мисалы, эң башта өзүнө, жакындарына, жакшы көргөндөрүнө же симпатия сезген адамдарына тартып, жасалган туура эмес иштерди, ал тургай, кылмыш санала турган иштерди да көрмөксөн болуп койот.

Ыраазылык сезими

1. Hürriyet Gazetesi, 14.04.1996 2. Posta Gazetesi, 26.06.2000 3. Sabah Gazetesi, 04.08.1999 4. Milliyet Gazetesi, 21.01.2001 5. Hürriyet Gazetesi, 09.06.00

Адамдагы негизги сезимдердин бири – бу ыраазылык, башкача айтканда, «ыраазылык билдирүү» сезими. Адам төрөлгөндөн баштап өмүр бою ага дайыма жакшылыктар келип турат. Ага келген жакшылыктар көбүнчө себептер аркылуу келгени үчүн адам ыраазылык сезимин ошол себептерге билдирүүнү каалайт. Бирок бул сезимдин бир гана Аллахка болушу керектиги Куранда көп жолу айтылат. Куранда мындай ыраазылык «шүгүр кылуу» деп аталат. Шүгүр кылуу – бул, ортомчу ким болбосун, ал жакшылыктарды бир гана Аллахтын жөнөткөнүн жана бүт нерседе бир гана Ага муктаж экенин билип, Ага ыраазылыгын жүрөктөн жана тили менен билдирүү.

Бир гана Аллахка шүгүр кылуу, бир гана Ага ыраазылык билдирүү аятта чыныгы бир кулчулуктун көрсөткүчү катары айтылган:

Эй ыймандуулар, силерге ырыскы кылып бергендерибиздин тазаларынан жегиле жана бир гана Ага кулчулук кылсаңар, Аллахка шүгүр кылгыла. (Бакара Сүрөсү, 172)

Силерге Аллах ырыскы кылып берген адал (жана) таза нерселерден жегиле жана эгер жалгыз Ага гана ибадат кылсаңар, Аллахтын нематтарына (жакшылыктарына) шүгүр кылгыла. (Нахл Сүрөсү, 114)

Аяттарда Аллахка шүгүр кылуу башка кудайлар тутунбастан, б.а. Аллахка шерик кошпостон, кулчулук кылуунун бир шарты жана көрсөткүчү катары айтылууда. Чынында эле Аллахка гана шүгүр кылган адам бүт жакшылыктардын Аллахтан келгенин, бүт нерсенин Анын колунда, Анын башкаруусунда экенин, б.а. Аллахтан башка кудай жок экенин түшүнгөн болот. Бүт жакшылыктардын Аллахтан келгенин түшүнгөн адам болсо жалгыз күч-кудуреттүү өкүмдардын бир гана Аллах экенин, Андан башка кудай жок экенин жүрөгүнө орнотуп, таза ыйманга жеткен болот. Куранда сүрөттөлгөн жана макталган адам модели да ушундай.

Сезимтал адамдарда болсо тескерисинче. Андай адамдар бүт жакшылыктарды Аллах аларды жаратууда себепчи кылган заттарга жана адамдарга байланыштырып, ошолордон бир нерсе күтүшөт. Аларга өздөрүн карыздар сезип, ошолорго шүгүр кылууга аракет кылышат. Кыскасы, Аллахтан башка, өзүнчө күчү жана таасири бар деп ойлогон сансыз жасалма кудайларды тутунуп алышат. Акылдарын колдоно албагандыктан, бүт ал жасалма кудайларды да, алардын кылгандарын да Аллах жаратканын жана Аллах кааламайынча жана Аллах ал буйрукту бермейинче, алардын эч нерсе кыла албашын, эч нерсеге күчтөрү жетпешин түшүнө алышпайт.

Мындай туура эмес ыраазылык (карыздарлык) сезими романтик адамдарда басынууга себеп болот. Аларга жакшылык көрсөткөн кишилер (мисалы, жумуштагы башчысы, үй-бүлөдөгү бир чоң, бай тууганы сыяктуу) алдында өздөрүн басынтып, муну кыймыл-аракет жана сөздөрү аркылуу билдиришет. Бир ыймандууга эч жарашпаган мындай түшүнүк романтизм адамдарга берген сансыз азаптардын бирөөсү.

Түнттүк

Akıl ve mantıktan uzaklaşan insanlar artık tamamen duygularının kontrolüne girerek, sapkın bir hayat yaşamaya başlarlar.

Сезимталдык кээ бир адамдарда түнттүккө, адамдар менен жакшы мамиле түзө албоого себеп болот. Мындай сезимталдыкта адам бир гана өз дүйнөсүндө, өз маселелери менен гана алектенип, айланасында болуп жаткандарга эч көңүл бурбайт. Куранда буйрулган күчтүү бир кулк-мүнөздө болбогондуктан, тышкы дүйнөнүн маселелерин чечүүгө эрки жана күчү жетпеген, бир проблема чыкканда аны чечүүдөн корккон, дайыма алсыз, чарасыз жана ийгиликсиз маанайда болот. Тобокелдик, Аллахка таянып ишенүү, Аллахка кайрылып Андан жардам суроо оюна келбегендиктен, өзүн дүйнөдө жалгыз жана коргоосуз сезет. Ошондуктан өз ичинде куруп алган кыял дүйнөсүнөн сыртка чыгуудан коркот.

Сезимталдык себеп болгон мындай меланхолиялык абал андай адамдарды депрессияга чейин жеткирет. Өзүн адамдардан бөлүү, стресстүү болуу, маанайы чөгүү, нерв кризистерине кабылуу, аза күтүү, депрессияга түшүү, өзүн-өзү өлтүрүүнү ойлонуу сыяктуу сезимтал адамдар тарабынан кадыресе кабыл алынган көрүнүштөрдүн өзгөчө мааниси бар. Мисалы, досунун бир тамашасына таарынып калган бир жаш кыз түнү бою ыйлап чыгууну, түнгө чейин досунун ал сөздү айтуу себеби жөнүндө ойлонууну кадыресе көрөт. Башка бирөө үчүн болсо чачынын агарышы, денесинде оңдолбой турган бир кемчилигинин болушу депрессияга түшүшүнө жетиштүү болот. Көзүмдүн өңү эмнеге башкача эмес, боюм эмнеге бир аз узун эмес деген сыяктуу ондогон, жүздөгөн нерселер ойун ээлеп, проблемага айланат. Бүт ушундайлар үчүн да сыгылып, кайгырат.

Мындай адамдарда караңгыда отуруп «ойлонуу» деп аталган, күмөндөргө түшүү, кайгылуу ырларды жазуу, канчалаган саат бою дубалды карап кыялдануу, жамгырда басуу, терең терең үшкүрүү, көпкө чейин нес болуу, көкүрөккө башын коюп ыйлоо, көздөрү жашка толуп, үнү титиреп сүйлөө сыяктуу көрүнүштөр көп болот. Кээ бирлери болсо ашыкча ичимдик ичип, тамекиге берилет. Натыйжада булардын баары караңгы дүйнөдө ичинен сыгылууга, бактысыздыкка жана руханий-дене жактан ооруп өмүр сүрүүгө себеп болот. Эң негизгиси Аллах жактырбаган мүнөздү, Ал ыраазы болбой турган бир жашоону тандашат.

Duygusal insanların, içlerine kapalı, bunalımlı ve yalnız halleri dinle bağdaşmayan bir ruh halidir. Allah insanları tevekküle ve huzura çağırmaktadır.

Мындай адамдар, албетте, өмүр бою өздөрүн бөлмөлөрүнө кулптап жашашпайт. Башка адамдар менен бирге социалдык жашоодо да орун алышат, бирок мүнөздөрүнүн бузуктугун коом арасында да улантышат. Көбүнчө таарынчаак жана көңүлү назик болушат. Ар бир сөздөн бир кыйкым издеп, эч тиешесиз сөздөрдү өздөрүнө алышат. Бат бат таарына беришет. Болбогон бир окуя себебинен көздөрүнө жаш алып, тымызын ыйлашат.

Эркектердеги сезимтал маанай убакыттын өтүшү менен күчөп руханий бузуктуктарга, жыныстык ориентация бузулуусуна, гомосексуалдык тенденцияларга чейин жетиши мүмкүн. Сезимтал кишилер ички дүйнөсүндөгү бузуку мүнөзүн айлана-чөйрөсүнүн шарттарына жараша жашырып коюшу же уялбай ачыкка чыгарышы да мүмкүн. Ылайыктуу шарт жана мүмкүнчүлүк тапканда, басым астындагы комплекстерин чектен чыккан, эч бир адеп-ахлак жана баалуулукту тааныбаган бир формада сыртка чыгарашы мүмкүн. Мисалы, сезимтал, бактысыз, түнт бир адамдын бир күнү күтүүсүздөн гомосексуал же травести болуп чыга калышы учурдагы көнүмүш көрүнүштөрдөн. Аллах Куранда гомосексуалдыктын жаман бир уятсыздык экенин Аз. Луттун коому жөнүндөгү төмөнкү аяттарда билдирген:

Gençlerin, kimi zaman sevdikleri pop yıldızlarına duydukları aşırı hayranlığı düşünüp, bunalımlı bir ruh haline girmeleri de duygusallığın bir çeşitidir. Kimi zaman bu duygusallık öyle aşırı davranışlara sebep olur ki, konserlerde "ayılıp bayılan", kendinden geçip hastaneye kaldırılan gençlerin görüntüleri zaman zaman televizyon ekranlarına, gazete sayfalarına yansır.

Лут болсо коомуна мындай деген эле: «Силерден мурда ааламдардан эч ким кылбаган уятсыз-жамандыкты кылып жатасыңарбы? «Чынында силер аялдарды коюп, каалоо менен эркектерге жакындап жатасыңар. Чынында силер чектен чыккан (адашкан) бир коомсуңар.» (Аьраф Сүрөсү, 80-81)

Албетте, мындай туура эмес иштер адамдардын Аллахтын жолунан адашуусунун, каалоолоруна туткун болуп шайтанды ээрчишинин бир натыйжасы. Аллах адамдарды Куранда төмөнкүчө эскерткен:

...шайтандын артынан ээрчибегиле. Чынында ал силер үчүн апачык бир душман. Ал силерге бир гана жамандыкты, жаман-уятсыздыкты жана Аллах жөнүндө билбеген нерселериңерди айтууну буйрук кылат. (Бакара Сүрөсү, 168-169)

Önceleri duygularının etkisine girerek, içine kapalı, çekingen ve bunalımlı bir hayat süren insanların bazen tüm ahlaki değerlerini bir kenara atarak, sapkın, azgın ve sınır tanımaz bir yaşantı içine girdikleri görülür. Homoseksüellerin yaptığı bir yürüyüşü gösteren yandaki resimde, bu tür ahlaksızlığın bir örneği sergilenmektedir.

Чындыгында бул жерге чейин каралган бүт сезимталдык түрлөрү акылмандыкты таштап, сезимдерин угуп жашаган бүт адамдарда белгилүү даражада кездешет. Бирок шарттарга жана кишилерге жараша ар кандай формада сыртка чыгат. Мисалы, ачуулуу, кызуу кандуу, тең салмаксыз бир адам, өзүн канчалык катуу жана каардуудай көрсөткөнгө аракет кылганы менен, негизи сезимталдыгы менен алсыздыгын кызуу кандуулук көрүнүшү астына жашырган болот. Мындай адам эч күтүлбөгөн бир учурда ыйлап кайгырып башташы, өзүн уят кыла турган абалга салышы мүмкүн. Кыскасы, бир адам ыйман кылбаса жана ыймандуулардыкындай акылы болбосо, бир акыл жана мүнөз алсыздыгы болгон сезимталдыкты ичинде алып жүрөт, жана шартка жана башына келген окуяларга жараша мындай сезимталдыгы ар кандай формада сыртка чыгат.

Сезимталдык ыйман кылган, Аллахтан корккон жана акыл жүгүрткөн ыймандууларга гана таасир эте албайт. Шайтандын чын ыкластуу ыймандууларга эч бир таасири болбогону үчүн, сезимталдык куралын ыймандууларга колдоно албайт. Аллах Хижр Сүрөсүнүн 42-аятында шайтан жөнүндө «Күмөнсүз, азгырылып-адаштырылгандардан сени ээрчигендерден тышкары, сенин Менин кулдарымды мажбурлай турган эч кандай күчүң жок.» деп билдирген. Ошондуктан ыймандуулар ыйманынан, Куранды бекем тутунушунан жана акылмандыгынан келип чыккан бекем, күчтүү, тең салмактуу мүнөздө болушат.

Сезимталдыктын эл арасында эң көп кездешкен, ал тургай, эң маанилүү түрлөрүнүн бири – бул романтикалык сүйүү түшүнүгү. Романтикалык сүйүү түшүнүгүнүн адамдар арасында ар кандай түрлөрү кездешет. Үй-бүлөдөгү мамилелерден достук мамилелерине чейин созулган мындай романтикалык сүйүү түшүнүгүнүн, албетте, эң көп кездешкени – бул аял-эркек мамилелери.

Романтикалык сүйүү түшүнүгү сезимталдыктын балким эң кеңири тараган жана адашкан түрү болгондуктан, бул теманы өзүнчө бир бөлүмдө карайбыз.