Ыйман Натыйжасында Келген Чыныгы Акыл

Китептин мындан кийинки бөлүгүндө романтизмдин күнүмдүк жашоодогу таасирлерин карайбыз. Бирок буга чейин көп айтылган «акыл» түшүнүгүнүн чыныгы маанисин да тереңирээк кароо керек.

Акыл деген сөз эл арасында көбүнчө мээ түшүнүгүн айтуу үчүн колдонулат. Ошондуктан акылдуу бир адам менен мээлүү бир адам арасындагы маанилүү айырмачылыктарга да көбүнчө көп маани берилбейт. Бирок бул өтө маанилүү бир жаңылыштык. Акыл менен мээ чындыгында бир-биринен айырмалуу өзгөчөлүктөр.

Акыл ыймандуу адамдын Аллах жараткан окуялардагы терең сырларды көрүп, окуяларды ошого жараша баалашына шарт түзөт. Мээге гана таянган бир көз-караш болсо окуяларды жөнөкөй себеп-натыйжа байланыштарынын негизинде, механикалык жана тар түшүнүүгө жол ачат. Акыл мээден өйдө турган бир артыкчылык, жана Аллахка жана Куранга анык илим менен ишенген, Куран аяттарынын негизинде өмүр сүргөн ыймандууларга тиешелүү бир жөндөм. Мээ бүт адамдарда ар кандай даражада кездешчү орток физикалык өзгөчөлүк. Ал эми акыл болсо ыймандууларда гана болот. Ыйман кылбагандарда акылдан сөз кылуу мүмкүн эмес.

Акыл мээни, анализди жана логиканы да эң туура жана кемчиликсиз колдонуп, бул жөндөмдөрдөн максимум пайдаланууга шарт түзөт. Акылсыз бир адам болсо канчалык мээлүү болсо да, акылы жетпегени үчүн сөзсүз белгилүү бир жерде туура эмес логикага бурулуп, туура эмес жыйынтык чыгарат. Дүйнө тарыхында ыйман кылбаган философтор менен ойчулдарды караганыбызда, баарынын бир эле темаларда ар кандай, ал тургай, кээде толугу менен карама-каршы пикирлерди жактаганын көрөбүз. Алардын баары өтө мээлүү адамдар болгону менен, ыйманы жана натыйжада акылы болбогону үчүн туураларды таба алышкан эмес. Ал тургай, көпчүлүгү адамзатты сансыз балээлердин ичине сүйрөгөн. Жакынкы тарыхтан мисал келтирсек, Маркс, Энгельс, Ленин, Троцкий сыяктуу көптөгөн философ, идеолог жана мамлекеттик кызматкерлер мээлүү адамдар болгону менен, акылдары жетпегени үчүн миллиондогон адамдын азабына себеп болушкан. Ал эми акыл болсо адамдардын азабын эмес, тынчтыгын, бейпилдигин жана бактысын көздөп, аларга жетүүнүн жолдорун жана ыкмаларын көрсөтөт.

Адам ойлонуу, кабылдоо, көңүл коюу, иш-аракет жасоо сыяктуу көп нерселерди мээси аркылуу жасайт. Ал эми акылдуу адам болсо мээ менен жетүү мүмкүн болбогон терең түшүнүккө, тууралар менен туура эместерди айырмалоо жөндөмүнө жетишет. Ошондуктан акыл адамга мээден өтө жогору бир артыкчылык берет.

Акылдын булагы болсо, жогоруда айтылгандай, чыныгы ыйман жана Аллахтан коркуу. Аллахтан корккон, Анын буйруктары менен тыюуларына моюн сунган, насааттарын уккан бир адам табигый түрдө бул артыкчылыкка –Аллахтын бир жакшылыгы катары- ээ болот.

Бирок бул жөндөмгө жетүү ушунчалык оңой болгону менен, адамдардын өтө азы гана акылдуу болушат. Аллах Куранда «... алардын көпчүлүгүнүн акылы жетпейт.» (Маида Сүрөсү, 103) аяты аркылуу кабар берген бул чындык адамдардын көпчүлүгүнүн чыныгы ыймандуу болбошунан, Курандан алыс өмүр сүрүшүнөн келип чыгат.

Аллах Өзүнөн корккон жана чын ниети менен Куранды ээрчиген кишилерге насип кылган акыл ыймандуу, чын ыкластуу момундарды дайыма жогору кылат. Ошондой эле, ыймандуу бир адамдын бүт нерсени дайыма Аллахтын жаратаарын билиши, эң майда-чүйдөсүнө чейин бүт нерсенин Аллах аныктаган тагдырдын негизинде ишке ашаарын жана дайыма Аллах менен бирге экенин билиши акылдын негизин түзгөн элементтер болот. Мындан тышкары, акыл адамдын артыкчылыктарынын өзгөргөн шарттарга жана чөйрөгө эң жакшы ыңгайланышына да шарт түзөт.

Ыймандуунун баап-парасатынын курчтугу, ойун дайыма топтоп жүрүшү, маселелерди анализдөө жана чечүү жөндөмүнүн жогорулугу, сонун адеп-ахлагы, сөздөрүндөгү жана кыймыл-аракеттериндеги даанышмандык, күчтүү мүнөзү, баары – акылдуулуктун табигый натыйжалары. (Тереңирээк маалымат үчүн караңыз. Kuran'a Göre Gerçek Akıl (Куран боюнча чыныгы акыл), Harun Yahya)

Биз сүрөттөгөн бул өрнөк модельдин, бул жогору касиеттердин бир кишиге тиешелүү эмес, коомдун жалпы мүнөзүнө айланганын бир элестетиңиз: бүт адамдар акылмандык кылып, ар бир сөзүндө, ар бир кыймыл-аракетинде, алган ар бир чечиминде, көргөн ар бир чарасында акылдын артыкчылыктарынын көпчүлүк тарабынан колдонулганын... Акылдуу адамдардан турган бир элдин жараткан маанайын... Албетте, бүт адамдар эңсеген бейпилдик, коопсуздук, тынчтык үчүн акылдуу адамдарга муктаждык бар. Ошондой эле, адамдарды бездирген хаостун, ызы-чуунун жана анархиянын алдын алуу жана буларды тамырынан чечүү үчүн да акылдуу адамдар болушу зарыл. Андыктан ар кандай маселенин ачкычы болгон акылга муктаждык өтө зор.

Албетте, акыл бир адамдын эң негизги өзгөчөлүктөрүнөн болуп саналат. Акылдуу адам өзүнөн да айланасындагыларга алда канча көп пайда келтирет. Себеби ыймандан келип чыккан адеп-ахлакта Аллахтын ыраазылыгына жетүүдөн башка эч кандай ой, максат же идеал болбойт. Мындай адам Куранда сүрөттөлгөн момун (ыймандуу) өзгөчөлүктөрүн толук орундатат жана кыйналгандарга жардам берүү, жолдо калгандарга, кароосуздарга, жардамга муктаждарга көмөк көрсөтүү, адилеттүүлүктүн толук орундалышы, эч кимдин ач калтырылбашы сыяктуу бүт нерселерди өзүнүн мойнундагы бир жоопкерчилик сезет. Курандан үйрөнгөн бул нерселерди, абийирдик жоопкерчиликтерин акылын колдонуп толук орундатат. Маселелерди чечүү, даанышман сүйлөө жана жазуу, чара көрүү, ишке ашыруу, жол көрсөтүү сыяктуу көп темада сөзсүз түрдө бүт адамдар акылдуу кишини издейт. Себеби андай кишинин ар бир кыймыл-аракетинен, ар бир сөзүнөн, ар бир пикиринен пайдаланылат.

Акылдын ушунчалык керек экенин көргөн соң, акылсыздыктын канчалык маанилүү бир коркунуч экенин түшүнүү эч кыйынга турбайт. Адамдын өзү үчүн да, жалпы коом үчүн да акылсыздык себеп болгон жагдайларды, ал алып келген балээлерди карап чыгуу мунун маанилүүлүгүн түшүнүү жагынан пайдалуу болот.

Акылдын алдындагы эң негизги тоскоолдуктардын бири болсо, китептин мурдакы бөлүмдөрүндө саясий жана коомдук таасирлери каралган, руханий бир бузуктук: романтизм же башка бир аты менен айтканда сезимталдык.

КҮНҮМДҮК ЖАШООДО СЕЗИМТАЛДЫК ДЕГЕН ЭМНЕ?

Üzülmek, karamsarlığa kapılmak, içinden çıkılmaz bir durumda olduğunu sanmak, tevekkülden uzaklaşmış insanların yaşadıkları duygusallığın önemli bir alametidir. Oysa insan her ne ile karşılaşırsa karşılaşsın Allah'a güvenmek, ümitvar olmak ve buna uygun davranmakla yükümlüdür.

Сезимталдыкка «адамдын акылы жана логикасы талап кылган туураларга карап эмес, сезимдеринин башкаруусуна карап иш-аракет кылышы» деп аныктама бергенбиз. Сезимталдык негизи ар бир адамда ар кандай даражада болгону менен, динден алыс жашаган элдердин бүт жарандарында кездешчү руханий бир илдет. Курандан алыс, дин менен жашабаган бир адам өзүн романтизмден эч качан толук куткара албайт. Себеби сезимталдык адам акылы менен, б.а. Куран менен жүргөндө гана жоголот. Куранды ээрчибеген бир адам болсо, жогоруда айтылгандай, акыл жүгүртө албайт.

Сезимталдык караңгы коомдордо толук кадыресе көрүнүш, «жакшы адам» болуунун критерийи катары кабыл алынган, ошондуктан кээ бирлер аны менен мактанган маанилүү бир руханий бузуктук. Бирок көпчүлүктүн көз-карашында сезимталдык ушунчалык оң нерседей калыптанып калгандыктан, ыйлабаган бир адамга бат эле жүрөксүз, сезимсиз бир адам сыпатын жаап коюшат.

Сезимталдык чындап эле ушунчалык зыянсыз бир касиетпи? Бул суроонун жообун реалдуу бир көз менен карасак, сезимталдыктын өтө маанилүү натыйжалары бар экенин көрөбүз. Мурдакы бөлүмдөрдө мунун коомдогу натыйжаларын апачык көрдүк. Бирок сезимталдыктын күнүмдүк жашоодо да өтө зыяндуу натыйжалары бар. Сезимталдык адамдардын арызданып, чечүү жолун издеген көп темаларда алсыз калышынын негизги себептеринен.

Бирок айтылган көйгөйлөрдүн баарын чечүүнүн, кыйынчылыктардан кутулуунун жолдору Куранда бар болгондуктан, Куранды жол башчы туткан кишилер же коомдор акылдын артыкчылыктарына ээ болушат, башкача айтканда, акылдын жеңилдиктеринен пайдаланышат:

Duygusal insan, sıkıntıdan, hüzünden asla kurtulamaz. Kendi eliyle kendine zulmetmiş olur.

... Силерге Аллахтан бир нур жана апачык бир Китеп келди. Аллах ыраазылыгын көздөгөндөрдү аны менен кутулуу жолдоруна салат жана аларды Өз уруксаты менен караңгылыктардан нурга чыгарат. Аларды туптуура жолго багыттап-жеткирет. (Маида Сүрөсү, 15-16)

Бала кезибизден бери ыйлаган адамдар же гезитте окуган бир адилетсиздикке, телевизордо көргөн ач адамдарга ыйлагандар, алардын шарттарына кайгырдым дегендер жөнүндө дайыма булар сезимтал жана натыйжада абийирлүү адамдар деп сөз болгонун угуп келгенбиз. Бирок сезимтал кишилердин чындап алектенип, аракет кылбастан, көз жашын төгүп, арызданып коюу менен тим болгон мындай мамилеси эч кандай пайда алып келбейт жана маселени чечпейт. Ансыз да мындай адамдар абалынан ыйлаган адамдардын маселелерин чечкенге караганда аларга кайгыруудан ырахат алышат; сезимталдыктын караңгылыгын жашоо напсилерине көбүрөөк жагат. Пессимизм, үмүтсүздүк, кайгы, депрессия сыяктуу тозокко тиешелүү мүнөздөрдүн бул дүйнөдө шайтан сезимталдык аркылуу жолдон адаштырган кишилерге жагымдуу сезилиши да өтө кызык.

Мындан тышкары, мунун дагы бир маанилүү тарабы бар: телевизордун маңдайына отуруп алып эч нерсе кылбай көз жашын төккөн мындай адамдарга бир нерсе кылгыла, бош турбагыла деп сунушталса да, эч нерсе өзгөрбөйт. Анда «менин кылганымдан эмне өзгөрөт?», «мен өзүм жалгыз эмне кыла алмак элем?» деген сыяктуу шылтоолор менен мындан кутулууга аракет кылышат.

Сезимтал адамдар айланасында терс маанайды пайда кылып, окуяларды татаал жана чечилгис көрсөтүп, өздөрү сыяктуу айланасындагы адамдарды да пессимизмге жана үмүтсүздүккө түртүшөт.

Көптөгөн сонун кулк-мүнөздөр сезимталдык ичине киргенде сонундугун жоготот, ал тургай, өтө кооптуу болуп калат. Мисалы, боорукердик Аллах Куранда үндөгөн сонун кулк-мүнөз болгону менен, сезимтал бир адам тарабынан боорукердик заалым бир адамга боор ооруу, ал кишинин кылгандарына толеранттуулук кылуу, зулумдугуна ыраазылык көрсөтүү сыяктуу туура эмес формада жасалышы мүмкүн. Бул жагынан караганда акылдуу бир адам сезимтал сөздөрдү, мамилени жана логиканы эч макул көрбөйт. Себеби мындай көз-караш шарттарга жараша өтө олуттуу сезимтал иштерге да алпарышы мүмкүн.

	Karamsarlık, umutsuzluk, acı, keder, bunalım gibi cehenneme özgü vasıfların, bu dünyada şeytanın duygusallıkla saptırdığı kimselere çekici gelmesi şaşırtıcı bir durumdur. İnsanlar Allah'a tevekkül etmenin huzurunu yaşayacaklarına, kendilerini hiç sonu gelmeyen bir sıkıntıya sokmaktadırlar.

Бирок бул жерде сезгич болуу менен сезимтал болуунун арасындагы айырманы да айта кетүү керек. «Сезгич, жумшак болуу» Аллах Куранда пайгамбар өзгөчөлүгү катары билдирген жогорку касиет болсо, сезимталдык Куранда сүрөттөлгөн кулк-мүнөзгө толук карама-каршы келет. Ыймандуулар сезимтал болушпайт; бирок сезгич жана адамгерчиликтүү болушат. Башкача айтканда, бир тараптан акылман, токтоо болсо, экинчи тараптан адамгерчилиги да өтө күчтүү болот. Чындыгында эле бул сыпаттардын чогуу бир адамда болушу абдан жакшы болот. Аллах Куранда Ибрахим пайгамбардын мындай сонун мүнөзүн «Чындыгында Ибрахим жумшак мүнөздүү, сылык жана чын көңүлдөн (Аллахка) бурулган инсан эле.» (Худ Сүрөсү, 75) аяты аркылуу кабар берет.

Муну унутпаш керек: сезимтал адамдар бир адамга бир гана боор ооруйт, аны кыйынчылыктан куткаруу, маселелерин чечүү үчүн эч аракет кылбайт. Ал эми Аллах буйругандай сезгич бир адам боор ооруган кишилерге жардам берүү үчүн колунан келгенин жасап, маселелерди чечип, адамдарды кыйынчылыктан куткаруу үчүн керектүү чараларды да көрөт. Чыныгы боорукердик жана сүйүү ушундай болот.

СЕЗИМТАЛДЫК АКЫЛДЫ КАНТИП ТОСОТ?

Akılcılıktan uzaklaşıp, duygularının kontrolüne giren bir insan kolayca hiddetlenebilir, kinlenebilir ve hatta şiddete dahi başvurabilir. Oysa iman eden akıllı bir insan, Allah'ın emri gereği "öfkesini tutup yener", daima itidalli bir tutum içinde olur.

Албетте, ар бир адам сүйүү, боорукердик, мээрим, коркуу сыяктуу сезимдер менен бирге жаратылган. Бул сезимдерге ээ болуу адамдык бир касиет. Биз бул жерде басым жасагыбыз келген жагдай болсо мындай: бир адам токтоо, тең салмактуу болушу үчүн бул сезимдерин ыйманы жана акылы менен башкарышы керек. Мисалы, сүйүү адамга эң биринчиден аны жоктон бар кылган, ага эсепсиз ырыскы жана жакшылыктарды берген жана ага чексиз бактылуу жашоону убада кылган Аллахты сүйүү үчүн берилген. Андан соң Аллахты сүйгөн жана Аллах да аларды сүйгөн адамдарга, б.а. ыймандууларга багытталышы керек сүйүү. Адамдарга болгон сүйүүдө критерий кишинин Аллахка болгон жакындыгы, Аллах койгон чектерден чыкпоо аракети, Аллах коркуусу, б.а. такыбалыгы болот. Бул сүйүүлөрдүн баары кайра эле Аллах үчүн жана Аллахтын чагылууларына (көрүнүштөрүнө) болгон сүйүүлөр болот. Аллахка жана динге душмандык сезгендерди тымызын сүйүү Куранда ыймандууларга арам кылынган, б.а. тыюу салынган.

Ошол сыяктуу, Аллах ыймандууларга Менден гана корккула, башка эч кимден жана эч нерседен коркпогула деп буйруган. Себеби бүт адамдарды жана бүт нерселерди Аллах башкарып турат, Аллахтан башка эч кандай күч-кудурет жок, ошондуктан корко турган башка эч ким жок.

Дагы бир мисал катары ачуулануу сезимин берсек болот. Ачуулануу – адамдарга карата жасалган адилетсиздиктерге, Аллахка жана динге болгон душмандыктарга, зулумдуктарга карата ыймандуулардын жоопкерчилик жана патриоттуулук сезимдерин ойготкон бир сезим. Бирок ыймандуунун патриоттуулук сезимдеринин ойгонушу дайыма акылмандык, токтоолук негизинде болот. Эч качан ыймандуу адамды адилеттиктен жана мээримден алыстатпайт. Ыймандуу киши ачуусуна алдырып, адилетсиздикке адилетсиздик, зулумдукка зулумдук менен жооп бербейт, адилетсиздикке барбайт. Мындай кылууга Куранда тыюу салынган.

Duygusal insanların çoğunlukla eli kolu bağlı oturan, sadece ağlamakla yetinen, yakınıp şikayet eden ama bu yakınmaları, rahatsızlıkları sadece sözde kalan kişiler olduklarına şahit oluruz. Bu insanlarda kendine acıma hissi o kadar yoğundur ki, hiçbir sebep olmasa da kendilerine ağlayıp sızlanacak bir konu oluşturabilirler.

Сезимдерин уккан адам болсо кээде өз кызыкчылыгына зыян келтире турган майда-чүйдө бир темада да катуу ачууланып кетиши мүмкүн. Окуялар ал каалагандай жүрбөгөндө, бир адам ал каалаган бир нерсени жасабаганда, бир заматта ачууланып кетет. Ачуусунан улам эч күтүүсүз жерден ой жүгүртүүсү толук токтоп, ойлонбогон иштерди жасап салышы мүмкүн.

Көрүнүп тургандай, адам Аллах анда жараткан сезимдерди Аллахтын ыраазылыгына карата багытташы керек. Б.а. Аллах ыраазы болбой турган бир сүйүү түшүнүгүн, бир коркууну же ачууланууну өзүндө кармабашы керек. Антпесе, Аллах көрсөткөн эмес, сезимдери көрсөткөн жолго түшкөн болот. Бул болсо ширк, б.а. Аллахка шерик кошуу.

Адамда табиятынан бар болгон мындай сезимдер акылдын башкаруусунан чыкканда, сезимталдык деген илдет башталат. Ал адамдын мамилелерин, сөздөрүн, кыймыл-аракеттерин, ойлорун, окуяларга карата мамилелерин сезимдери башкарып баштайт. Ал адам эми акылынын башкаруусунан чыгып, сезимдеринин башкаруусуна кирген болот. Мындай адамдын сезимдери акылынын алдына тосмо коюп, акылын тосуп салат.

Эч бир Курандын өкүмүн карабай, сүйгөн адамына өлөөрчө ашык болгон бир кишинин же башчысынан, күйөөсүнөн, кайсы бир адамдан катуу корккон бир адамдын, же ачуудан өзүн жоготкон бир адамдын, албетте, андай маанайда акылдуу иш-аракеттерди жасашын күтүүгө болбойт. Себеби мындай кишилер эч чегин билбеген сезимдеринин туткунуна айланып, натыйжада акылдары жабылып калган.

Сезимталдык адамды чындыктардан алыстатат. Сезимтал адамдардын эң белгилүү өзгөчөлүктөрүнүн бири – бул реалдуу эмес бир дүйнөдө жашоону каалашы. Мындай маанайдагы адам кыялдарынын ааламында жашап жаткандай болот. Реалдуу дүйнө менен болгон байланышы өтө алсыз болот. Акыл менен логиканын ордун сезимдер, чындыктардын ордун болсо кыял жана элестер ээлейт. Бул жагынан алганда сезимтал бир адамга жетүү, б.а. ал адам менен диалог түзө алуу, андан кеңеш алуу, ага кеңеш берүү көп мүмкүн болбойт. Негизи сезимталдык – психиатрия тилинде «шизофрения» деп аталган акыл оорусунун жеңил бир формасы. (Жогоруда да айтылгандай, шизофрения оорулуулары чындыктардан толук алыстап, өздөрүнүн кыял дүйнөсүндө жашашат.)

Сезимтал кишилердин абалын телевизордон кино көрүп жаткан бир адамдын ыйлашына окшотууга болот: ал адам чындыктардан ушунчалык алыстагандыктан, ал тасмада ойногон ролунан акча алган, ал тургай, чыныгы жашоодо балким ар кандай жаман мүнөздөрү бар бир адамдын тасмадагы ролунан улам кыйналганы үчүн ага кайгырып, ал тургай, ал адам үчүн ыйлайт. Акылдуу бир адам эч түшпөй турган мындай абал сезимталдыктын адамды чындыктардан канчалык алыстатаарын, канчалык логикасыз нерселерге түртөөрүн апачык көрсөтүүдө. Мына ушундай туура эмес түшүнүк күнүмдүк жашоодогу окуяларга да чагылат.

Сезимтал адамдардын көбүнчө кол куушуруп отурган, ыйлап эле тим болгон, арыздана берген, бирок ал арыздануулары сөз жүзүндө гана калган кишилер экенин көрөбүз. Мисалы, бир жакынынын кырсыкка кабылганы жөнүндө кабар келгенде, мында сөзсүз бир жакшылык бар деп ойлоп, анан кантип жардам берүүнү ойлонуунун ордуна, сезимтал адам көбүнчө ыйлап баштайт жана эс-учун жоготконго чейин барат. Ден-соолугу жөнүндө керектүү чаралар көрүлүптүрбү, доктор, дары-дармектер жетиштүүбү деген сыяктуу акылдуу суроолорду берип, колунан эмне жардам келээрин сураштын ордуна, өзү да жардамга муктаж абалга түшөт.

Duygusal insanların en belirgin özelliklerinden biri de, karşılaştıkları sorunlar karşısında çözümsüz kalmaları, hemen karamsar bir ruh haline bürünmeleridir. Duygularıyla değil aklıyla hareket eden, tevekküllü insanlar ise, her olay karşısında benzeri olmayan, sayısız çözüm üretebilirler.

Же жанында бирөө күтүүсүз өзүн жаман сезип баштаса, ал кишиге биринчи жардам көрсөтүп тез жардам чакыруунун ордуна, паникага түшүп, ыйлактап, акылсыз абалга түшөт. Болуп өткөндөрдү айтып берүүсү суралса, окуяна да айтып бере албайт, кыскасы, сезимталдык аны акылын колдоно албай турган абалга салгандыктан, ал киши менен эч байланыш түзүү мүмкүн болбой калат.

Же өзүнүн бир жери ооруп жатса, докторго барганда олуттуу бир оору диагнозун койот, андан коркуп кайгырам деп ойлоп, оорунун белгилерине көңүл бурбай койот. Акылын колдонуп чара көрбөй коюп, оорусун дарылоо мүмкүнчүлүгүнөн ажырап калышы мүмкүн.

Дагы көптөгөн мисалдарды келтирүүгө болот. Сезимтал кишилердин мындай акылсыз иш-аракеттери, чындыктан алыс логикалары өтө маанилүү натыйжаларга да себеп болушу мүмкүн. Натыйжада мындай кишилер шайтандын да таасири менен айланасында болгон, терстей көрүнгөн окуялардан ушунчалык катуу таасирленип, аларга да жардам берүү керек болуп калат. Бирок колдорунда бир аз акылын колдонуп, акылдуу чечимдерди алып маселелерди чечүү мүмкүнчүлүктөрү турган болот.

Көрүнүп тургандай, сезимтал адамдар акыл жүгүртүп маселелерди чечкен, адамдарга багыт берген эмес, адамдарга жүк болгон кишилер болушат. Натыйжада мындай кишилер акылын колдоно албаган, өз ичинде бактысыз, бейпилсиз, айланасына проблема чыгарган, жүк кишилер болушат. Мисалы, сезимтал бир киши жанында жардамга муктаж бирөө болгондо, ал кишиге жардам берүүнүн ордуна, ыйлактап «ай ай ай, байкуш» сыяктуу боор ооруган сөздөрдү айтып тим болушат. Мындайда акыл толугу менен экинчи планда калат. Ошондуктан мындай түшүнүктөгү бир кишиден чыныгы мааниде бир пайда күтүү туура эмес болот.

Аллах Куранда мындай адамдар менен ыймандуулардын айырмасын төмөнкүдөй баяндайт:

Аллах мындай мисал келтирди: эки киши; алардын бирөө тилсиз, эч нерсеге күчү жетпейт жана дайыма кожоюнунун үстүндө (бир жүк), ал аны кайсы тарапка жөнөтпөсүн эч жакшылык алып келбейт; эми ушул адилеттик менен буйрук кылган жана туптуура жолдогу (киши) менен бирдей болушу мүмкүнбү? (Нахл Сүрөсү, 76)

Ыймандуулар окуяларга сезимтал эмес, акылдуу баа беришет жана ар кандай жагдайда, жогорудагы аятта айтылгандай, «адилеттик менен буйрук берет», б.а. тууранын жасалышына шарт түзүшөт. Башына келген бүт окуялардын Аллахтын буйругу менен болгонун билгендиктен жана Аллах алар үчүн каалагандан башка эч нерсеге күчү жетпешин түшүнгөндүктөн, дайыма бейпил жана токтоо болушат. Күтүүсүз бир иш-аракет кылышпайт, эч үмүтсүздүккө жана пессимисттик маанайга түшүшпөйт. Терстей көрүнгөн окуяларды да Аллахтын алар үчүн бир жакшылык каалап жаратканын билишет.

Сезимталдыктын дагы бир коркунучтуу тарабы болсо, бирөө ал кишиге мындай маанайынын туура эместигин айтууну кааласа, аны эч кабыл албайт, ал тургай, мындай ыктымалдыкты угууну да эч каалабайт. Сезимтал адам сырттан келген ар кандай пикирге ушунчалык жабык болгондуктан, ошол замат адилетсиздикке кабылдым деген сезим менен же кайгырып ыйлап баштайт, же болбосо таарынып эч кимге сүйлөбөй койот. Ошондуктан сезимтал бир адамга сын-пикир айтуу мындай турсун, бир нерсени эстетүү, бир кеңеш айтуу да мүмкүн болбойт.

Сезимталдык адамдарды кыйкымчыл, таарынчаак кылып койот. Натыйжада мындай кишилер ар бир айтылган сөздүн түбүндө башка бир ой бар деп ойлоп, ичтеринен такыр башкача жыйынтыктарды чыгарып алышат. Ошондой эле, эч себебин айтпай, көпкө чейин сүйлөбөй коюу, карабай коюу, саламдашпай коюу сыяктуу жаш балача протест ыкмаларын колдонушат. Мындан тышкары, чындыкчыл ойлоно албагандыктан же чындыктарды көрүүдөн тартынгандыктан, өзүн-өзү сындап, өзүн оңдой алышпайт. Жогоруда айтылгандай, мындай түшүнүктөгү кишилер аларга айтылган ар бир сөздү же аларга жасалган бир адилетсиздиктей көрүшөт, же болбосо, үмүтсүздүккө түшүп өздөрүнө чоң бир азапка айландырышат. Аллах өздөрүнө бактысыздыкты тандаган мындай кишилер жөнүндө бир аятта төмөнкүчө сөз кылат:

Аллахтан «ичи титиреп корккон» сабак алып, ойлонот. Бактысыз болсо андан качат. (Аъла Сүрөсү, 10-11)

Жыйынтыгында, акылдарын колдонбогону үчүн сезимдерине башкарылып калган жана ушул себептен күндөн күнгө акылдары ан сайын жабылган адамдар мындай түшүнүгүнөн тазаланмайынча, динди түшүнүп, дин менен жашашы мүмкүн болбойт. Себеби Пайгамбар Мырзабыз (сав) да айткандай, «акылы жоктун дини жок.» Сезимтал, акылсыз бир адам туура ой жүгүртүп, логикасын туура иштете албайт. Ыймандуу үчүн апачык болгон бир темада карама-каршылыктарга, санааларга түшөт. Күмөндөр менен алышат. Акылдары таза адамдар үчүн бир насаат болгон Куранды түшүнө албайт, андан насаат ала албайт, Аллахтын кудуретин жакшылап түшүнө албайт, өзүнүн, айланасында, ааламда болуп жаткан окуялардын жаратылуу сырларын, дүйнөнүн, бейиштин, тозоктун жаратылуу себептерин түшүнө албайт. «Аллахтан башка кудай жок» деген сөздүн маанисин аңдай албайт. Мындай аңкоо бир адамдын ар бир пикири, ар бир ою, ар бир максаты, ар бир ниети, ар бир кыймыл-аракети аны бир ширктен экинчи бир ширкке айдайт.

Бул шайтандын адамдарды Аллахтын жолунан адаштыруу ыкмаларынын бири. Куранда шайтандын адамдарды тозокко түртүү үчүн ар кандай ыкмаларды колдоноору төмөнкүчө кабар берилген:

Аллах аны каргады. Ал болсо (мындай) деди: «Ант болсун, кулдарыңдан «саны белгилүү бир топту» (өзүмө куйрук) кылып алам. Аларды –кандай гана болбосун- жаңылтып-адаштырам, эч болбогон куру ойлорго салам жана аларга сөзсүз малдардын кулактарын кесүүнү буйруйм жана Аллахтын жараткандарын өзгөртүүнү буйруйм.» Ким Аллахты коюп, шайтанды дос кылса, албетте, ал апачык кыйроого туш болот. (Шайтан) Аларга убадалар берет, аларды болор-болбос куру кыялдарга салат. Чынында болсо шайтан аларга бир алдануудан башка эч нерсе убада кылбайт. (Ниса Сүрөсү, 118-120)

Аллахтын бул аяттарын билип, шайтандын азгырыктарынан жүз бурган, натыйжада сезимдеринин таасирине алдырбастан акылын колдонгон бир адам чындыктарды тунук, даана көрөт, ошого жараша иш-аракет кылат. Сезимтал жана акылы тосулган бир адамга ичинен чыга алгыс, өтө татаал, парадоксалдуу, жоопсуздай көрүнгөн нерселер акылдуу бир ыймандуу үчүн өтө оңой, ачык, так жана жөнөкөй болот. Сезимталдыкка алдырган кишилер акылдарын бир четке таштап, өздөрүн шайтандын сыйкырына жана эркине тапшырып, караңгылык жана саздактын ичинде түбөлүк азаптарын көздөй айдалууну улантышат.

Şeytan, verdiği vesveselerle duygusal insanları kolayca yönlendirir. Onları ümitsizliğe kaptırır ve çaresizliğe düşürür.