1. Мээдеги Кичинекей Дүйнө

Адамдар абдан ынанымдуу көрүнгөн сүрөттөлүштөргө алданышы жана бул сүрөттөлүштөрдү «чыныгы зат» деп ойлошу мүмкүн.

Тарыхтагы алгачкы «кино көргөзмөсү» мунун кызык бир мисалы. 1895-жылы Огюст жана Луи Люмьер (Auguste ve Louis Lumierez) аттуу эки француз тапкычтар Парижте жасаган алгачкы көргөзмөдө станцияны көздөй келе жаткан бир поезддин көрүнүшү пардага чагылтылган, бирок салондогу көрүүчүлөрдүн көпчүлүгү поезд бизди тебелеп кетет деп коркуп паникада сыртка качышкан.

Бул мисалдан да көрүнүп тургандай, бир сүрөттөлүштү «чындык» деп ойлошуңуз ал сүрөттөлүштүн сапаты менен түз байланышта. Алгачкы жолу бир кино пардасын көргөн адамдар, бул ал доор үчүн абдан жогорку бир технология болгондуктан, көргөн поездди «чыныгы» деп ойлошуп, паникага түшүшкөн. Бүгүн болсо мындай таасир голограмма (үч өлчөмдүү сүрөттөлүш) пайда кылган атайын көз айнектер жардамы менен алынууда. Бул көз айнекти кийген адамдар көз алдында пайда кылынган санариптик (виртуалдык) дүйнөнү чындыктай кабыл алышып, ошого жараша реакция көрсөтүшүүдө. Бирок ошол кезде мунун толугу менен санариптик бир сүрөттөлүш экенин анык билишүүдө.

Ал эми биз «чыныгы дүйнө» деп атаган сүрөттөлүштөрдүн өзгөчөлүгү эмне? Булар дагы жогорку сапаты менен бизди жаңылткан голограммалар болушу мүмкүнбү?

Бул суроонун жообун табуу үчүн эң биринчиден «көрүүнүн» эмне экендиги жөнүндөгү маалыматтарыбызды кайрадан эстешибиз керек.

Сыртта Жарык Жок

Among those rays invisible to the naked eye are the X-rays used in medical diagnosis.

An ignited gas fire emits infrared radiation, as well as light.

Бүгүн илимпоздор акыркы илимий жетишкендиктерге таянып, жеткен кызыктуу бир чындык бар: дүйнөбүз чынында чымкый караңгы. Себеби бүгүн жарыктын бүтүндөй субъективдүү бир түшүнүк экендиги, б.а. адамдардын мээсинде бир кабылдоо катары пайда болоору белгилүү болду. Чынында сырткы дүйнөдө жарык жок. Чырактарыбыз да, машина фаралары да, эң чоң жарык булагыбыз болгон күн да чынында жарык чыгарбайт.

Күн менен башка «жарык булактары» ар түрдүү толкун узундуктарында ар түрдүү электромагниттик бөлүкчөлөрдү чыгарат. Бул бөлүкчөлөр түзүлүшүнө жараша ар кандай таасирлерди пайда кылат. Бул таасирлер бөлүкчөнүн көлөмүнө, салмагына, ылдамдыгына, жыштыгына жараша өзгөрөт.

Мисалы, көптөгөн радиоактивдүү бөлүкчө денебиздин ичинен өтүп кетет. Аларды коргошун катмар гана токтото алат. Бул бөлүкчөлөрдүн кээ бирлери ушунчалык оор жана энергия алып жүргөндүктөн, көбүнчө сүзгөн молекуланы талкалап жолунан көп кыйшайбастан жолун улантышат. Бул радиациянын ракка жол ачышынын түбүндөгү себеп. Алсызыраак бир радиация түрү болгон рентген жарыктарынан пайдалануу менен рентген машиналары өндүрүлгөн. Бул машиналар жасаган жумуш радио толкундар пайда кылган таасирди «көзгө көрүнчү жарыкка» айлантуу, б.а. көзүбүз кабыл ала турган абалга келтирүү.

Радио толкундар курамында бөлүкчө болбогондуктан, сүзүшүү учурунда адамга зыян беришпейт. Бул толкундарды эч бир сезимибиз кабылдабайт, бирок үйүбүздөгү радиолор буларды кулактарыбыз уга турган үн толкундарына айлантат. Радиодо бир берүү жок кезде угулган чыжылдактар негизи күн менен бүт жылдыздар тарабынан аалам башталгандан бери жайылган космостук фон радиациясынын «үнү». Бул жерде «үн» деген сөз – бул толкундардын радиолорубуз тарабынан иштетилип, кулактарыбыз тарабынан угула турган абалга келтирилген соң мээбизде пайда болгон кабылдоо.

«Жарык» деп аталган кабылдоого булак болгон фотондор болсо бир топ жеңил бөлүкчөлөр жана көбүнчө биринчи сүзгөн атомдон чакышат. Болгондо да, сүзгөн жерине көп да зыян беришпейт. Жыштыктары, б.а. титирөө ылдамдыктары себебинен көбүрөөк энергия алып жүргөн ультра-кырмызы нурлар терибизден өтүшү мүмкүн жана кээде генетикалык кодубузда бузулууларга себеп болушу мүмкүн. Белгилүү сааттарда күн нурунун астында көпкө туруунун ракка себеп болушу ушул себептен.

Жыштыктарынан улам инфракызыл деп аталган фотондор болсо сүзгөн жерине энергияларынын бир бөлүгүн ташташат жана ал жердеги атомдордун титирөө ылдамдыгын, б.а. температурасын жогорулатышат. Бул жагынан инфракызыл нурлар жылуулук нурлары деп да аталышат. Чокко айланган бир көмүр меши жана бир электрдик меш көп санда инфракызыл нур чыгарат. Бул нурлар терибиз тарабынан ысыктык сезими катары кабылданат.

Кээ бир фотондордун жыштыгы мына ушул ультра-кырмызы менен инфракызыл нурлардын арасында калган. Булар көзүбүздүн артындагы торчо катмарына түшкөндө ал жердеги клеткалар тарабынан электрдик сигналга айлантылат. Биз болсо чынында бир бөлүкчө гана болгон фотондорду «жарык» катары кабылдайбыз. Эгер көзүбүздөгү клеткалар фотондорду «жылуулук бөлүкчөлөрү» катары кабылдаганда, анда биз үчүн жарык, түс жана караңгылык деп аталган түшүнүктөр эч качан болмок эмес, заттарды караганыбызда алардын «ысык» же «муздактыгын» гана сезмекпиз.

Көргөн Көз Эмес

Бул жерге чейин радиация түрлөрү жөнүндө мындай илимий түшүндүрмөлөр жасашыбыздын себеби – булардын «жарык» деп аталган бир таасир пайда кылбашын түшүнүү үчүн эле. Бул радиоактивдүү бөлүкчөлөр кыймылдашат, сүзүшөт, чакышат, кээде сындырып же бузушат, физикалык жана химиялык таасирлерди пайда кылышат. Бирок алар пайда кылган таасирлердин эч бирин жарык деп атоого болбойт.

Биз бул бөлүкчөлөрдүн кээ бирлерин «жарык нурлары» деп аташыбыздын жалгыз себеби – булардын көзүбүз тарабынан кабылданышы. Көзүбүздүн артындагы торчо катмарына түшкөн фотондор ал жердеги кабылдоо клеткалары тарабынан электрдик зарядга айлантылат. Бул электр заряды нервдер тарабынан мээдеги көрүү борборуна алып барылат. Мээдеги көрүү борбору бул электрдик заряддарды жоромолдоп бир сүрөттөлүш пайда кылат.

Бул системаны караганыбызда кызыктуу бир жыйынтыкка барабыз: негизи көзүбүздүн «көрүү» өзгөчөлүгү жок. Көз фотондорду электрдик зарядга айлантуучу бир ортоңку элемент гана. Көрүү жөндөмү жок. Бизди курчап турат деп ойлогон жаркыраган дүйнөнү көз көрбөйт. Жарык же түс сезими көздөй пайда болбойт.

Муну жакшыраак түшүнүү үчүн көрүү процессин илимий жактан тереңирээк карайлы.

Биз ар бир жыштыктагы (толкундагы) фотондорго бир түс аталышын беребиз. Фотондун толкун узундугуна жараша кызыл, көк же сары дейбиз. Бүт жыштыктардын биригиши ак түстү пайда кылат. Кагаз ак, себеби бүт жыштыкты чагылтат жана булардын биригиши акты түзөт. Жалбырак жашыл, себеби жашыл түс сезимин берген жыштыктагы фотондорду гана чагылтат, калганын сиңирет. Айнек тунук, себеби фотондор дээрлик эч кандай тоскоолдуксуз айнектин ичинен өтүп, бизге жете алышат. Кара бир кездеме бүт фотондорду сиңирип алгандыктан, артка эч нерсе чагылбайт. Б.а. ал жерден көзүбүзгө фотондор келбейт, биз болсо аны караңгылык, б.а. кара деп кабылдайбыз. Күзгү сүрөттөлүштү копиялайт, себеби чагылтуу бети жылмакай жана келген нурлар сүзүп чакыганда бир-бирине болгон параллелдүүлүгү дээрлик эч бузулбайт.

Бул маалыматтар жарык, караңгылык, жашыл, тунук сыяктуу түшүнүктөрдүн мээде пайда болгон кабылдоодон гана турган, салыштырмалуу түшүнүктөр экенин көрсөтүүдө. Чынында сырткы дүйнөдө жарык да, түс да жок. Биз ошондой жоромолдогон радиация түрлөрү гана бар. Жоромол толугу менен бизге тиешелүү. Көздөгү бир жаңылыштык же түзүлүштөгү бир айырмачылык келген фотондорду башкача электрдик сигналдарга айлантып, мээдеги көрүү борбору бирдей өзгөчөлүктө болсо да, көз тарабынан айландырылган сигналдар бир эле нерсенин такыр башка башка кабылданышына себеп болот. Түс көрлөрү (дальтоник) менен кадимки адамдардын белгилүү түстөрдү ар башка кабылдашынын жана жоромолдошунун себеби ушунда.

Кыскасы, биз жарык же түс катары жоромолдогон фотон кыймылдары чымкый караңгы бир дүйнөдө ишке ашкан физикалык окуялар гана. Көз да кошо, бүт денебиз жана үч өлчөмдүү, түркүн түстүү болуп көрүнгөн, кээ бир адамдар сөзсүз бар деп санаган бүт материалдык аалам ушул караңгылыктын ичинде орун алган.

Сырткы Дүйнө Менен Сиздин Араңыздагы Үч Баскычтуу Дубал

Көңүл бурулган болсо, илим тапкан бул жыйынтыктар бизге абдан маанилүү бир чындыкты көрсөтүүдө: биз сырткы дүйнөдөгү заттын өзүн эч качан көрүп, сезе албайбыз.

Мисалы, көрүп жаткан телевизорубуздун өзүн эч качан көрө албайбыз. Бизге бул телевизордон чыгып келген же аны сүзүп чагылган фотондор гана жетет. Булар жарык эмес, бөлүкчөлөр. Бир дубалды сүзгөн теннис тобунун артка чакышы жана биздин ушул топту гана көрүшүбүз сыяктуу бир жагдай, бул. Ушул баскычта эле телевизордун өзүнөн бир баскыч айрылган болобуз. Фотондор көзүбүзгө келип торчо клеткаларын сүзгөндө болсо, ал жердеги энзимдер тарабынан электр энергиясына айлантылышат. Б.а. телевизордун өзүнөн дагы бир баскыч (экинчи баскыч) айрылабыз. Бул электр энергиясы нервдер тарабынан мээбиздеги сүрөттөлүш (көрүү) борборуна жеткирилгенде, дагы бир жолу өзгөрүүгө дуушар болот жана биз «сүрөттөлүш» деп атаган формага келет. Бул үчүнчү баскыч. Бир баскыч да «чыныгы телевизор» менен биздин арабызды бөлүүгө жетиштүү, бирок бул толук үч баскычта, үч жолу болот.

Бир мисал берсек, бул бир-биринин арасында эшиктер бар, 3 бөлмөнүн ичиндеги 3 киши менен бузук телефон оюнун ойноого окшошот. Сиздин кулагыңызга шыбыралган сүйлөмдү чындап биринчи киши айтты болду бекен, же экинчи же үчүнчү киши муну өзгөртүп жеткирди бекен; үчүнчү киши муну бүтүндөй өз оюнан чыгарды бекен; буларды эч анык биле албайсыз. Биринчи менен экинчи кишинин чынында эмне айтканын да так биле албайсыз.

Муну мындан да жакшыраак түшүндүргөн башка бир мисалды карайлы: сизди бир эксперимент үчүн 1 жылга сырткы дүйнөгө бүтүндөй жабык бир жер төлөдөгү бөлмөгө камашты дейли. Сырткы дүйнө менен алдыңыздагы бир телевизор экраны аркылуу гана байланыш курасыз дейли. Бөлмөгө кирип телевизорду күйгүзгөндө, мындай бир текстти көрдүңүз: «бул экранда сиз көрө турган сүрөттөлүштөр Африка материгине жайгаштырылган камералардан түз алып берилүүдө. Бул камералар алган сүрөттөлүштөр түз эфирде спутниктерге берилип, спутниктерден бул бөлмөнүн үстүндөгү антендерге жөнөтүлүп, ал жерден сиздин экраныңызга берилүүдө».

Бул тексттин туура же туура эмес экенин эч качан так биле албайсыз, себеби сүрөттөлүш берилген ар баскычта сүрөттөлүштүн жасалма бир булактан келиши ыктымал. Африка материгинде тартып жатат деп айтылган камералар чынында көп жылдар мурда тартылган бир видео-кассетаны көрсөтүп, спутник аркылуу бул кассета сизге келип жаткан болушу мүмкүн. Ал тургай, эч кандай камера жана спутник жок туруп эле, сизге жаныңыздагы бөлмөдөгү бир видеомагнитофондон кассета көрсөтүлүп жаткан болушу мүмкүн. Африка материгине өзүңүз бармайынча муну так биле албайсыз. Бирок бөлмөдөн чыга албайсыз, демек Африкага барып окуялардын «өзүн» да эч көрө албайсыз.

Ошого карабастан, бул бөлмөгө кирээрден мурда тышкы дүйнө жөнүндө билген маалыматтарыңыз менен бул бөлмөдөн белгилүү убактан соң кайра чыгаарыңызды билишиңиз сизге экранда көргөндөрүм чындык деген пикир бериши мүмкүн. Бирок эгер бул бөлмө сиз туулгандан бери өмүрүңүздү өткөрүп келе жаткан жер болсочу? Өмүр бою бул бөлмөдөн эч чыкпасаңызчы? Өмүр бою «сырткы дүйнө» катары алдыңыздагы экранды гана көрүп жатсаңызчы? Анда бул экранда көрүп жаткан нерселериңиздин «өзүн көрүп жатканыңызга» эч кандай далил калбайт. Себеби экрандагы сүрөттөлүштөрдү гана көрүп жатасыз.

Көрүү сезими жөнүндөгү мындай чындыктар угуу, тийүү, даам жана жыт кабылдоолоруна да тиешелүү. Булардын баарын мээбиздеги жабык бөлмөлөрдүн (угуу, тийүү, даам жана жыт борборлорунун) ичинде сезебиз. Булардын сырткы дүйнөдөгү өзүнө (оригиналына) эч качан жете албайбыз. Биз уккан бир радионун үнү мээбиздеги угуу борборунун ичинде. Сыртта эч кандай үн жок, «үн толкуну» деп аталган физикалык кыймылдар гана бар. Бул физикалык кыймылдар ар кандай баскычтардан өткөн соң бизге электрдик сигнал абалында келет. Биз электрдик сигнал катары сезген үндүн сыртта оригиналынын бар же жок экенин эч качан биле албайбыз. Жогорудагы жабык бөлмө мисалын эстесек, бизге «Африка токойлорундагы арстандардын күркүрөшү» катары угулган үндөр чынында биз турган жабык бөлмөнүн жакын жериндеги бир бөлмөдө жасалган жасалма үндөр болушу мүмкүн.

Өз Денебиз Жана Түштөрүбүз

Бул жерге чейин муну жакшыраак түшүнүү үчүн башка нерселерден мисалдар келтирдик. Бир телевизордун өзүн көрө албайбыз, бир радионун өзүн уга албайбыз. Бүт сүрөттөлүштөр, үндөр, жыттар жана даамдар мээбиздеги тиешелүү борборлордун ичинде пайда болгон түшүнүктөр. Сыртыбыздагы бир дүйнөнүн ичинде эмес, ичибиздеги бир дүйнөдө жашайбыз.

Адамдардын бул ачык чындыкты түшүнүүдө кыйналышынын бир себеби – бул өз денесин көрүп жаңылышы. Төмөн караганда көзүнө көрүнгөн дене жана бул дененин бүт тарабынан аларга жеткен тийүү сезимдери алардын дүйнөнү туура эмес кабылдашына жол ачат. Бул дене себептүү, алар бир «сырткы дүйнөнүн» ичинде жашап жатабыз деген сезимде болушат.

Бирок, башка нерселер сыяктуу, ал дененин да мээбиздеги көрүнүшүн көрөбүз. Денебизге тиешелүү бүт маалыматтар, б.а. денебиздин көрүнүшү жана мээбизге жеткен тийүү сезимдери мээбиздин тиешелүү сезүү борборлорунан.

Түшүбүздү эстесек, муну жакшыраак түшүнө алабыз. Түшүңүздө өзүңүздү бүтүндөй элес дүйнөлөр ичинде көрөсүз. Айланаңыздагы буюмдар менен адамдар эч чындык эмес. Сиз үстүндө баскан топурак, үстүңүздөгү асман, айланаңыздагы үйлөр, дарактар, машиналар жана башка бардык нерселер толугу менен элес; заттык бир чындыгы жок. Жана баары сиздин мээңиздин ичинде. Мээңизде, т.а. аң-сезимиңизде бар жана андан башка жерде жок.

Көңүл бурган болсоңуз, бул түшүңүздө көргөн өз денеңизге да тиешелүү. Түшүңүздө да, азыркыдай, төмөн көздөй караганыңызда колу-буту бар, баскан, дем алган, тийүү сезимдери бар бир дене көрөсүз. Бул дене түштөн тышкаркы чыныгы жашоодо көргөн денеңизден бир топ башкача да болушу мүмкүн. Балким өзүңүздү үч колдуу, төрт буттуу кызыктай бир жаныбар сымал да көрүшүңүз ыктымал. Бул үч колдун үчүнөн да тийүү сезимин сезишиңиз мүмкүн. Башка бир түштө болсо өзүңүздү канаттары бар уча алган бир жандыктай көрүп, бул канаттар абдан чыныгыдай сезилиши мүмкүн. Бир түштө көрүлүшү мүмкүн болгон бул виртуалдык денелердин баары аң-сезимиңизде гана орун алган, бирок аң-сезимиңиздин сыртындадай сезилген сезимдер гана.

Түш мисалы бизге төмөнкүнү көрсөтөт: денебизди абдан чындыктай сезишибиз чынында физикалык (заттык) мааниде мындай бир денеге ээбиз дегенди билдирбейт. Эч кандай заттык дене жок туруп эле, бүтүндөй аң-сезимибиздин ичиндеги сезилген денени «денебиздей» көрүп, сезе алабыз.

Түш менен «чыныгы жашоонун» кандай айырмасы бар? Түштөрдүн чыныгы жашоо деп аталган сезимдерге караганда үзгүлтүктүү, логикасыз жана тартипсиз экени чындык. Бирок мындан башка, илимий жактан, түш менен «чыныгы жашоо» арасында айырма жок. Себеби экөөсү тең мээнин ичиндеги кабылдоо борборлорунун стимулданышы аркылуу пайда болот.

Жогоруда, биз «чыныгы жашоо» деп атаган сезимдердин көрүү борбору, угуу борбору сыяктуу мээ бөлүктөрүндө сезилээрин карадык. Бир энциклопедиялык булакта түштүн да дал ушундай сезилээри баяндалат:

When we dream of ourselves as a winged creature, we believe it’s utterly so.

Б.а. түш – бул мээбиздин тиешелүү борборлоруна келген импульстардын (сигналдардын) жоромолдонушу натыйжасында пайда болгон бир сезимдер (кабылдоолор) жыйындысы.

Көңүл бурган болсоңуз, биз «чыныгы жашоо» деп атаган жашоо да дал ушундай пайда болот: мээбиздин тиешелүү борборлоруна келген сигналдар бул борборлордо жоромолдонот жана биз бул сезимдер жыйындысын «сырткы дүйнө» катары кабылдайбыз.

Бул жерде эң негизги суроо – бул кабылдоолордун булагы эмне деген суроо. Көнгөн адаттарыбыз бизди дайыма «өзүн» көрөбүз дегенге ишендирген. Чынында болсо сыртта зат бар, бирок биз ал заттын өзүн эч качан биле албайбыз.

Муну жакшыраак түшүнүү үчүн түш жөнүндө ойубузду уланталы. Түш көргөн адамга мындай суроо узаталы: «көргөн кабылдоолоруңдун булагы эмне?» Бул суроого ал «сырткы дүйнөдөгү заттар жана буларды кабылдаган денем» деп жооп берет болуш керек. Бирок сырткы дүйнө да, бул дүйнөнү кабылдаган бир дене да жок. Көргөн нерселеринин баары – мээдеги тиешелүү борборлор тарабынан кабылданган сигналдар гана.

Биздин да көргөн, уккан, тийген (кармаган), даамын жана жытын сезген нерселерибиздин баары мээбиздеги тиешелүү борборлор тарабынан кабылданган сигналдардан гана тураарын эске алсак, демек «сырткы дүйнөнүн өзүн көрүп, сезип жатабыз» деп кантип ишенимдүүлүк менен айта алабыз?

«Мен ишенимдүүлүк менен муну айта алам» деген адам ошол эле учурда өзүнүн «мунаранын чокусундагы кичинекей адам» экенин да айткан болот.

Себебин эмки бөлүмдө карайлы.