Китептин башынан бери ой жүгүртүүнүн мааниси, анын адамга пайдалары, адамды башка жандыктардан айырмалаган абдан маанилүү бир өзгөчөлүк экендигин сөз кылдык. Мындан тышкары, ойлонууга тоскоолдук кылган себептерди да карадык. Шек жок, бардык бул нерселерди баяндоонун негизги максаты – адамдарды ойлонууга чакыруу, жаратылуу максаттарын байкоолору, Аллахтын чексиз илими жана кудуретин сезип, суктанууларына жардамчы болуу болчу.
 |
Эми бул бөлүмдө болсо Аллахка ыйман келтирген бир адамдын бир күн бойу туш болгон окуялар жөнүндө эмне ойлонушу керек экендиги, көргөн окуялардан кандай сабак алышы, жолуккан бардык нерседе Раббибиздин чеберчилигин жана илимин көрүү менен кантип Аллахка шүгүр келтириши жана жакындашуусу керек экендигин баяндайбыз.
Албетте, бул жерде айтыла тургандар бир адамдын ойлонуу мүмкүнчүлүгүнүн абдан кичинекей бир бөлүгүн камтыйт. Адам жашаган ар бир көз ирмеминде ойлонуу мүмкүнчүлүгүнө ээ. Жана адамдын ойлонуу күчү ушунчалык кенен болгондуктан, буларды чектөө, катарга тизип саноо мүмкүн эмес. Бул жерде түшүндүрүлө турган нерселердин максаты – жалаң гана ойлонуу мүмкүнчүлүгүн зарыл багытта колдонбогон адамдарга жол ачуу.
Жалаң ойлонгон адамдын гана акыл жеткире алаарын жана башка жандыктардан айырмалуу бир абалга келе алаарын унутпаш керек. Айланасындагы таң калыштуу окуяларды байкай албаган, көрүп акыл жүгүртө албаган адамдардын абалын Аллах аяттарында мындайча кабар берет:
Чындыктан баш тартуучулардын мисалы кыйкырып-өкүрүүдөн башка эч нерсе укпастан (уккан же кыйкырган нерсесинин маанисин билбеген жана тынымсыз) айкырган (бир айбан) мисалы сыяктуу. Алар – дүлөй, тилсиз, көр; ошондуктан акыл жүгүртүп (чындыкка) жете алышпайт. (Бакара Сүрөсү, 171)
… Жүрөктөрү бар, муну менен аңдап-түшүнө алышпайт; көздөрү бар, муну менен көрө алышпайт; кулактары бар, муну менен уга алышпайт. Булар – айбандар сыяктуу, ал тургай андан да төмөн. Дал ушулар – капылет калгандар. (Араф Сүрөсү, 179)
Болбосо сен алардын көбүн (сөз) угат же акылын колдонот деп ойлойсуңбу? Алар жалаң гана айбандар сыяктуу; жок алар жол жагынан адашкан (жана төмөн). (Фуркан Сүрөсү, 44)
Аллахтын аяттарын, жараткан жандуулардагы жана окуялардагы укмуштуу тараптарын байкай алган, ошондуктан акыл жүгүртө алган адамдар болсо – жалаң гана ойлонгон адамдар. Жана бул адамдар майда чоң дебей ар бир көргөн нерсесинен жыйынтык чыгара алышат.
Адамдын ойлонуп башташы үчүн атайын бир шарт түзүлүшүнө кажет жок. Эрте менен тургандан баштап ойлонуу үчүн алдына көптөгөн мүмкүнчүлүктөр сунулат.
Эрте менен ойгонгон бир адам алдында узун бир күн бар. Көбүнчө чарчаңкы жана уйкусуз эмес болот, бардык нерсени башынан баштоого даяр. Муну ойлонгон адамдын акылына Аллахтын бир аяты келет:
Ал – түндү силер үчүн бир кийим, уйкуну бир эс алуу жана күндүздү болсо таркап-иштөө (убактысы) кылган (Зат). (Фуркан Сүрөсү, 47)
Башынын ордуна келиши, толугу менен ойгонушу үчүн жүзүн чайкап, жуунушу жетиштүү болот. Эми адам өзү үчүн пайдалуу көптөгөн нерселерди ойлонуу абалында болгон болот. Эрте мененки тамактанууда эмне жей турганы же үйдөн канчада чыгуу зарылдыгынан да алда-канча маанилүү нерселер бар жана алгач аларды ойлонушу зарыл.
 |
Биринчиден, эрте менен ойгоно алышы чоң бир укмуш. Эс-учун толугу менен жоготконуна карабастан, эрте менен мурдакы эси-акылы жана кишилиги (өздүк маалыматтары) менен кайра кайткан болот. Жүрөгү согуп атат, дем алып жатат, сүйлөй алууда жана көрө алууда. Кечинде уктаганда болсо бул нематтардын (жакшылыктардын) кайра берилүү гарантиясы жок эле. Ошондой эле, түнү бойу башына эч кандай кырсык келген жок. Мисалы, ал жашаган үйдө бир коңшусунун эсерлиги газ чыгышына себеп болушу мүмкүн жана түнкүсүн чоң бир жарылуу менен ойгонушу мүмкүн эле. Ал жашаган жер чоң бир кырсыкка кабылып, балким бул жашоосу түгөнмөк.
Денесинде башка проблемалар болушу мүмкүн, мисалы бөйрөк оору, баш оору менен ойгонушу мүмкүн эле. Бирок булардын эч бири болгон жок жана ден-соолукта ойгонду. Бардык бул нерселерди ойлонгондо, Аллахтын ага берген бул көп мээримдүүлүк жана коргоосу үчүн Ага шүгүр келтирет (терең ыраазычылык билдирет).
Жаңы бир күндү ден-соолукта баштоосу адамдын акырети үчүн көбүрөөк пайда (сооп) топтоосу үчүн Аллахтын ага бир мүмкүнчүлүк катары дагы бир жолу бериши дегенди билдирет.
Андай болсо эң жакшы нерсе – күндү Аллахты ыраазы кылуу үчүн өткөрүү болмокчу. Адам баарынан мурда мунун планын курушу, мээсин ээлеген ойлор ушулар болушу керек. Аллахты ыраазы кылуунун жолу болсо бул жөнүндө Аллахтан жардам суроо болот. Аз. Сулаймандын ыкластуу дубасы бул багытта момундарга мисал боло алат:
... Раббим, мага, апа жана атама берген нематыңа (жакшылыгыңа) шүгүр кылууну жана (Сен) ыраазы боло турган бир амалды (иш-аракет) кылуумду илхам кыл жана мени мээримиң менен салих кулдарың арасына кош. (Немл Сүрөсү, 19)
 |
Адам эрте менен төшөктөн турар-турбас алсыз бир жандык экендигин байкап, ойлонуп баштайт. Ар бир таңда сөзсүз жүзүн чайкашы, тиштерин жуушу зарыл. Буларды көргөн адам башка алсыздыктарын да ойлонуп баштайт. Мисалы, ар күнү жуунууга мажбур болушу, ипичке терисинин астынын жаман көрүнүшү, денесинин инфекцияга абдан ачык болушу, уйкусуздук, ачтык жана суусуздукка чыдай албашы сыяктуу нерселердин баары алсыздыгынын көрсөткүчү.
Эрте менен күзгүнү караган бир адамдын эгер жашы улгайган болсо акылына башка ойлор да келет. Жашоосунун орточо биринчи 20 жылынан кийин алгачкы картайуу белгилери келе баштаган болот. 30дарга келгенде көз асты, ооз тегеректери тырышып баштайт, терисинин эски тирүүлүгү калбаган болот, денесинин чоң бөлүгүндө деформация байкалып баштайт. Жашы өткөн сайын чачтары агарат, ал тургай колдору да картайат.
 |
Буларды ойлонгон бир адам үчүн улгайуу - дүйнө жашоосунун өтүп кетүүчү экендигин көрсөткөн, адамдын дүйнөгө ач көздүк менен байлануусуна тоскоол болгон эң таасирдүү окуялардын бири. Улгайып баштаган адам эми дүйнө жашоосунда түгөнүүнү көздөй багытталган бир саноо башталганын түшүнөт. Чындыгында улгайган жана түгөнүүнү көздөй саноо жасалган нерсе – бул адамдын денеси. Дене күн өткөн сайын чирийт, бирок адамдын рухунда бир улгайуу болбойт.
Адамдардын көбү жаш кезинде сулуу же сулуу эмес болуунун күчтүү таасири астында калышат. Көбүнчө сулуу адам бой көтөрөт, сулуу эмес болсо басынып, бактысыз болот. Улгайуу болсо – дененин сулуулугунун жана сулуу эместигинин кандай бат өтүп кетээрин, Аллах кабатында жалгыз өтүмдүү болгон нерсе жана адамдын жалгыз утугунун Аллахка болгон баш ийүүчүлүгү менен көрсөткөн сонун ахлагы экендигин көрсөтүүчү маанилүү бир сабак.
 |
| A rose growing out of muddy, black soil smells perfectly clean. |
Адам бул алсыздыктары менен жолугушкан сайын ар түрдүү кемчиликтен аруу болгон, жалгыз аруу-бийик заттын Аллах экендигин ойлойт жана Аллахты улуулап мактайт. Аллах адам ээ болгон ар бир алсыздыкты бир хикмат (терең акыл) менен жараткан.
Адамдардын дүйнө жашоосуна байланбашы, дүйнө жашоосунда ээ болгон нерселери менен көөп кетпеши – бул хикматтардын кээ бирлери. Буларды ойлонуп түшүнө алган адам акыретте Аллахтын аны бардык бул кемчиликтерсиз жаратуусун каалайт.
Ээ болгон алсыздыктар абдан маанилүү бир ойду да эсине салат: Кара топурактан чыккан бир гүл таптаза, сонун жыттуу болсо, адам өзүн-өзү карабай койгон учурда денесинде пайда болгон жыттын чыдатпас болушу - өзгөчө бой көтөргөн жана өзүн сүйгөн адамдардын терең ойлонушу керек болгон бир абал.
Адам эрте менен күзгүгө карап турганда акылына эч ойлобогон нерселер келиши мүмкүн. Мисалы адамдын кирпиктери, каштары, сөөктөрү, тиштери белгилүү бир узундукка жеткенде өспөй калат. Бирок чачтарынын өсүшү токтобойт. Башкача айтканда, өсүшү зыяндуу боло турган, жаман бир көрүнүш жарата турган бөлүктөр өсүүсүн токтоткон болсо, өсүшү сулуулук жагынан кооз боло турган чачтар өсүүсүн улантат. Муну менен бирге сөөктөрүнүн өсүшүндө да толугу менен дал келүүчүлүк жана пропорция бар. Мисалы, адамдын кол сөөктөрү көбүрөөк өсүп, үстүңкү денеси кыска калып калбайт. Ар бири канчалык өсүшү керек экендигин билген сыяктуу убактысында токтойт.
Албетте бул жерде саналгандар денеде пайда болгон көптөгөн физикалык себептердин натыйжасында болот. Бирок ойлонгон адамдын акылына мындай ой да келет: Бул химиялык реакциялардын ишке ашышы кантип болууда? Керектүү бардык нерсенин зарыл болгон деңгээлде өсүшүн камсыз кылган гормондор, энзимдер дененин ичине ким тарабынан жайгаштырылган? Жана ким булардын санын, бөлүнүү убакыттарын көзөмөлдөөдө?
Шек жок, бардык бул нерселер кокустуктар натыйжасында пайда болду деп айтуу эч мүмкүн эмес. Адамды түзгөн клеткалар, клеткаларды түзгөн акылсыз атомдордун мындай чечимдер кабыл алышы эч мүмкүн эмес. Булардын ар биринин адамды эң көркөм келбетте жараткан Аллахтын чеберчилиги экендиги даана байкалат.
 |
| There are many things on which to reflect in what we see on the way. |
Адамдардын көбү эрте менен туруп, даярдангандан кийин жумушуна, мектеп-университетке же сырттагы бир иштерин бүтүрүү үчүн жолго чыгышат. Бир момун үчүн мындай жол жүрүү – Аллах ыраазы боло турган жакшы иштер кылуунун бир башталгычы. Адам үйүнөн тышка чыгаары менен алдынан ойлонушу керек болгон көптөгөн нерселер чыгат. Айланада чоң-кичине миңдеген адамдар, машиналар, дарактар, саноого мүмкүн эмес болгон көп детальдар бар. Бул жерде бир момундун көз-карашы абдан даана. Ал көргөн нерселерден мүмкүн болушунча пайда алууга аракет кылат. Окуялардын артындагы себептерди ойлонот. Себеби маңдайында көргөн көрүнүш Аллахтын илими ичинде жана Анын каалоосу менен жаралган. Андай болсо сөзсүз бир себеби бар. Аллах аны тышка чыгарып, маңдайына мындай көрүнүштөр көрсөткөнүнө караганда, буларда көрүшү жана ой жүгүртүшү керек болгон нерселер бар. Эрте менен тургандан бери ага дүйнөдө сооп топтой алышы үчүн дагы бир күн бергендиги үчүн Аллахка шүгүр келтирген болот. Жана эми болсо бул соопторду топтоонун бир жолоочулугуна чыккан болот. Муну акылында кармаган адам Аллахтын «Күндүздү бир ырыскы топтоо убактысы кылдык» (Небе Сүрөсү, 11) аятын ойлойт. Бул аят негизинде күнүн башка адамдарга пайдалуу боло турган, Аллах ыраазы боло турган иштер кылуу менен өткөрүүнүн планын курат.
 |
| A person who thinks sees that it is Allah Who puts technology at the service of mankind. |
Акылында бул пландар менен машинасына же башка бир унаага жеткенде кайрадан Раббибизге шүгүр келтирет. Себеби бара турган жери канчалык алыс болбосун, ал жерге жетүү мүмкүнчүлүгү бар. Аллах жеңилдик катары адамдарга көптөгөн унаалар жараткан. Өзгөчө бүгүнкү күндө өнүккөн технология менен бул мүмкүнчүлүктөр абдан көбөйдү: машиналар, поезддер, учактар, кемелер, вертолеттор, автобустар... . Буларды ойлонгон адамдын акылына абдан маанилүү дагы бир нерсе келет: Технологияны да адамдардын кызматына Аллах сунууда.
Илимпоздор күн сайын жаңы ачылыштар жасоодо, жашообузга жеңилдик берүүчү жаңылыктар табышууда. Жана булардын баарын Аллах дүйнөдө жараткан мүмкүнчүлүктөр менен ишке ашырышууда. Ой жүгүрткөн адам буларды анын кызматына мойун сундургандыгы үчүн Раббибизге шүгүр кылып, жолун улантат.
Бул ойлор менен бара турган жерине кетип баратып, көчөлөр арасында көргөн бир таштанды, жаман жыт, караңгылык, тар жерлер да адамдын акылына ар кандай нерселерди салат.
Аллах дүйнөдө бейишти да, тозокту да кыялыбызда элестете ала турган же салыштыруу менен кандай болоорун болжолдой ала турган негизде жерлер жана көрүнүштөр жараткан. Таштанды толо, жаман жыттар, тар жана караңгы жерлер адамдын рухуна чоң бир сыгылуу алып келет. Адам мындай чөйрөдө эч качан тургусу келбейт. Булардын баары тозокту элестеткен өзгөчөлүктөр жана бул көрүнүштөргө жолуккан адамдын акылына тозок аяттары келет. Аллах Куранда тозоктогу жаман көрүнүштөрдү, караңгылыкты, кирди көптөгөн аяттар аркылуу кабар берген:
«Асхаб-ы Шимал», кандай (бактысыз ал) «Асхаб-ы Шимал.» Клеткаларга таасир берген кууруучу ысыктык жана кайнак суу, Жана капкара түтүндөн бир көлөкө ичинде. Ал салкын да эмес, эс алдыруучу да эмес. (Вакыа Сүрөсү, 41-44)
Колдору мойундарына байлануу, тар бир жерге ташталганда, ал жерде жок болушту каалап-чакырышат. Бүгүн бир жок болушту чакырбагыла, көп (жолу) жок болууну каалап-чакыргыла. (Фуркан Сүрөсү, 13-14)
Курандын бул аяттарын эстеген адам ошол замат Аллахка аны тозок азабынан сакташы үчүн дуба кылат, кылган каталары үчүн кечирүүсүн тилейт.
Мындай ой жүгүртпөгөн адам болсо күнүн сүйлөнүү менен, ар бир окуяда бир күнөөкөр издөө менен өткөрөт. Таштанды таштагандар жана аны топтоодон кеч калган тиешелүү кызматкерлер ойун ээлейт, кызматта чоңунун ага жок жерден жаман мамиле жасашы жана ушул сыяктуу көптөгөн нерселер күн бойу акылын ээлейт. Мындай бош ойлордун болсо ал үчүн акыретте эч кандай пайдасы жок. Балким адам «Бир топ жумушту таштап салсамбы?» деп ойлошу мүмкүн. Чындыгында көп адамдар өзүн ойлонуудан тоскон нерсе катары дүйнө жашоосунда жасаган күрөштү айтат. Тамак-аш, үй-жай жана ден-соолук сыяктуу проблемалар себебинен ойлонууга мүмкүнчүлүк жок деп айтат. Чындыгында бул качуунун бир жолу гана. Адамдын милдеттери жана ичинде турган абалы менен ой жүгүртүшү арасында эч кандай байланыш жок. Себеби Аллахтын ыраазычылыгы үчүн ой жүгүртүүгө аракет жасаган адам жанында Аллахтын жардамын табат. Ал үчүн проблема деп ойлогон көптөгөн нерселер биринин артынан бири чечилип жатканын жана күн сайын улам көбүрөөк ойлонууга убакыт бөлө алып жатканын көрөт. Бул момундар гана башынан өткөрүп түшүнө турган бир нерсе.
 |
| A pleasant view or a confined and dingy place may trigger many different thoughts in us. |
 |
Жолун улаган адам чөйрөсүндө көз ирмем сайын Аллахтын аяттарын, жаратылуу укмуштарын көрүүгө, булар жөнүндө ойлонуп, Раббибиздин улуулугун түшүнүүгө аракет кылат. Машинанын терезесинен сыртка караганда түркүн түстүү бир дүйнөнү көрөт. Бул жөнүндө минтип ойлонот: «Дүйнө мындай түркүн түстүү болбогондо, бүт нерселер кандай болот эле?»
Мисалы, сүрөттөрдү карап, сиз да ойлонуп көрүңүз. Эч кандай түсү болбогон бир деңиз же бир тоо көрүнүшүнөн же бир гүлдөн азыр ырахат алган сыяктуу ырахат ала алат белек? Асман, мөмөлөр, көпөлөктөр, кийимдер, адамдардын жүзүнүн көрүнүштөрү азыркы сыяктуу ырахат берет беле? Түркүн түстүү, абдан кооз бир дүйнөдө жашап жатышыбыз бизге Раббибиз берген бир жакшылык. Табиятта биз көргөн ар бир түс, жандыктардагы түстөрдүн бири-бири менен болгон кемчиликсиз дал келүүлөрү Аллахтын теңдешсиз чеберчилигинин жана окшошу жок жаратуусунун далилдери.
 |
Мисалы, бир гүл же бир чымчык ээ болгон түстөр жана бул түстөрдүн бири-бирине дал келиши же түстөрдүн бири-бирине жумшак өтүшү, табияттагы эч бир түстүн көзүбүздү тынчсыздандырбашы, мисалы деңиздер, асман, дарактардын түстөрүнүн бизге ырахат бере турган, көзүбүздү чарчатпай турган тондордо болушу Аллахтын жаратышынын кемчиликсиздигин көрсөтөт. Бардык бул нерселерди ойлонгон бир адам айланасында көргөн бардык нерселердин Аллахтын чексиз илими жана кудуретинин бир чыгармасы экендигин түшүнөт. Аллах бизге берген бардык бул нематтарды көрүү менен «ичи титирөө менен» Аллахтан коркуп сактанат жана нашүгүрлүк кылган бир адам болуудан Аллахка корголонот. Аллах Куранда түстөрдүн бар болушун эстетүү менен, жалаң гана илимдүүлөрдүн, башкача айтканда, ойлонуп изилдеген жана булардан жыйынтык чыгарган адамдардын Аллахтан коркоорун мындайча билдирет:
Аллахтын асмандан суу түшүргөнүн көрбөдүңбү? Ушундайча Биз аны менен түркүн түстүү мөмөлөр чыгардык. Тоолордон ак, кызыл түстөрдө ар түрдүү жана кара жолдор (кылдык). Адамдардан, жаныбарлардан жана майда мүйүздүү жандыктардан (кой-эчки сыяктуу) да ар кандай түстөгүлөрү бар. Кулдары арасынан болсо Аллахтан жалаң гана илимдүүлөр «ичтери титирөө менен коркушат». Шек жок, Аллах – улук жана күчтүү, кечиримдүү. (Фатыр Сүрөсү, 27-28)
 |
| A funeral we encounter should make us think of our own death and that this world is short and temporary. |
Бир жерлерге жетүүгө аракет кылган адамдын маңдайына капысынан жаназа машинасы чыгышы мүмкүн. Бул чындыгында адамды өзүнө келтире турган абдан маанилүү бир мүмкүнчүлүк. Алдынан чыккан бул көрүнүш ага өлүмдү эстетет. Бир күн өзү да ал машинанын ичинде болот. Мындан эч кандай шек жок, канча качса да өлүм эртеби-кечпи аны табат. Балким төшөгүндө, балким жолдо, балким бир эс алууда бир жерде бул дүйнөдөн сөзсүз кетет. Себеби өлүм – качып кутулбай турган бир чындык.
Мындай окуяда момундун акылына Аллахтын төмөнкү аяттары келет:
Ар бир нефс (напси) өлүмдү татуучу; кийин Бизге кайтасыңар. Ыйман кылып салих амал кылгандар; аларды ичинде түбөлүк калуучулар кылып, астынан дарыялар аккан бейиштин бийик сарайларына сөзсүз жайгаштырабыз. (Салих) Амалдарды кылгандардын сыйлыгы кандай сонун. Алар – сабыр кылгандар жана Раббилерине тобокел кылгандар. (Анкебут Сүрөсү, 57-59)
Адамдын өзүнүн денесинин да аягында бир күн кепинге оролуп, үстү жакындары тарабынан топурак менен жабылаарын, бир мазар ташына аты жана фамилиясынын жазылаарын ойлонушу анын дүйнөгө болгон байлануусун жок кылат. Муну абдан чын жүрөктөн жана чындыкты ойлонгон адам бир күн топурактын астында кала турган денеге ээ чыгуунун канчалык маанисиз экендигин байкайт.
Аллах Анкебут Сүрөсүндөгү аяттарда сабыр кылгандар жана тобокелдүү болгондорго өлүмүнөн кийин бейишти сүйүнчүлөгөн. Ошондуктан, бир күн өлөөрүн ойлонгон момун бейишке кире алуу үчүн Аллах буйрук кылган сонун ахлакты жашоого аракет кылат. Өлүмдүн жакын экендигин ойлонгон сайын бул багытынын тууралыгы бекемделет жана жашоосу бойунча барган сайын жакшырган бир ахлакка ээ болгонго аракет кылат.
Дайыма башка ойлорду ойлонуп, бош элестетүүлөр менен жашоосун өткөргөндөр болсо жаназа машинасына жолукмак тургай, ар күнү мазардын жанынан өтсө да, ал тургай жанында абдан маани берген бир жакыны өлсө да, өлүмдүн бир күн өз башына да келээрин ойлонуп койушпайт.
Момун күн бойу жолуккан окуяларда дайыма Аллахтын аяттарын ойлонот, окуялардагы сырларды түшүнүүгө аракет жасайт.
Жакшылык же жамандыкка жолукканда дайыма Аллах ыраазы боло турган сонун ахлак менен аракет кылат. Ыйман келтирген бир адам үчүн ал турган чөйрөнүн мааниси жок; мектепте, жумушта же базарда болсун дайыма Аллахтын бардык нерсени жараткандыгын ойлонуу менен, Ал жараткан сулуулуктарды, окуялардагы хикматтарды көрүүгө аракет кылат, Раббибиздин аяттарына ылайык жашоо өткөрөт. Ыймандуулардын мындай аракети аяттарда мындайча кабар берилет:
(Алар ушундай) Адамдар, соода да, базарлык да аларды Аллахты эстөөдөн, туптуура намаз кылуудан жана зекетти берүүдөн «каалоого алдантып, тосо албайт»; алар жүрөктөр жана көздөр аңтарыла (абдан) корко турган күндөн коркушат. Себеби, Аллах (алар) жасагандарына эң сонун менен жооп берет жана аларга Өз берешендигинен көбөйтүп берет. Аллах каалаганына эсепсиз ырыскы берет. (Нур Сүрөсү, 37-38)
 |
| It is essential to think that there is good in all events that seem like trouble and then everything will result in the best way with the help of Allah. |
Адам эртеден кечке ар кандай кыйынчылыктарга жолугушу мүмкүн. Бирок ал жолуккан кыйынчылык кандай болбосун, Аллахка тобокел кылуусу жана төмөнкүлөрдү ойлонушу зарыл: «Аллах бизди бул дүйнө жашообузда ар бир кылган ишибиз менен жана ар бир ойлонгон ойубуз менен сынап жатат. Бул бир секунд да акылыбыздан чыгарбышыбыз керек болгон абдан маанилүү бир чындык. Андай болсо кылган ар бир ишибизде бир кыйынчылыкка жолукканыбызда же иштер оңунан чыкпай жатат деп ойлонгонубузда, бул окуялардын баарынан биздин ага карата мамилебизди сыноо үчүн жаратылып жаткандыгын эч унутпашыбыз керек.»
Адамдын акылынан өткөн бул ойлор – күнүмдүк жашоодо болуп жаткан чоң же кичи бардык окуяларга тиешелүү. Мисалы, жумушунда бир туура эмес түшүнүү же бирөөнүн катасы себебинен туура эмес бир жерге төлөө жасалып калышы мүмкүн, сааттардан бери компьютерде жазылып жаткан бир документ ток өчүү себебинен жоголуп кетиши мүмкүн, бир студент абдан көп аракет кылганына карабастан, университетке өтпөй калышы мүмкүн, бир жумушту бүтүрүүдө бюрократиялык жумуштар көп болгондуктан, бир адам эртеден кечке кезекте туруп калышы мүмкүн, улам бир документте кемчиликтер чыга бериши жана ушул себептен жумушу бүтпөй калышы мүмкүн, бир адам шашылыш бир жерге жетиши керек болгон учурда учак же автобустан кеч калышы мүмкүн... Ар адам жашоосунда жолукчу жана кыйынчылык, «тескерилик» деп ойлогон ушул сыяктуу сансыз окуялар бар.
Бирок, бул окуялардын ар биринде ыймандуу бир адам ошол замат Аллах менин мамилемди жана сабырымды сынап жатат, өлө турган жана акыретте эсеп бере турган бир адам бул окуяларга сүңгүп, аларга кайгырып убакыт жоготуунун туура эмес экендигин ойлойт. Бардык бул окуялар артында бир жакшылык бар экендигин билет. Эч кайсы окуя үчүн «Аттиң!» деп айтпайт. Аллахка жумуштарын жеңилдетиши үчүн чын жүрөктөн дуба кылат.
Жана бул кыйынчылыктын артынан жеңилдик келгенде, мунун Аллахка кылган дубасынын бир жообу экендигин, Аллахтын дубаларды угуучу жана аларга жооп берүүчү экендигин ойлойт жана Аллахка шүгүр келтирет.
Буларды ойлонуу менен күнүн өткөрүп жаткан адам кандай окуяга кабылса да, эч качан үмүтсүздүккө түшпөйт, тынчсызданбайт, коркуп-кайгырбайт, чарасыз абалда калбайт. Аллахтын бардык нерселерди, окуяларды бир жакшылык жана сулуулук менен жараткандыгын билет. Ошондой эле, мунун жалаң гана башына келген чоң окуяларда эмес, бираз мурда сөз кылынгандай, күнүмдүк жашоосунда кичине-чоң дебей, жолуккан ар бир окуяда ойлонот.
Мисалы, пландаган маанилүү бир иш, ал каалагандай болбогон, ийгиликтүү аяктаарда акыркы мөөнөттө бир проблемага жолуккан бир адамды элестетиңиз. Бул адам ошол замат ачууланат, кайгырат, стресс болот, кыскача айтканда, ар кандай тескери сезимдерге кабылат. Ал эми ар бир нерседе бир жакшылык бар экендигин ойлогон бир адам Аллах бул окуялар менен ага көрсөткөн хикматтарды ой жүгүртүп, табууга аракет кылат. Мындай жол менен Аллахтын бул багытта көбүрөөк, жакшы чара көрүшү керек экендигине көңүл бурган болушу мүмкүн деп ойлойт. Техникалык керектүү бардык чараларды көрөт жана «балким ушундайча маанилүү зыяндарга кабылуунун алды алынды» деп ойлоп Аллахка шүгүр келтирет.
Бир жерге кетип баратып, түшө турган автобустан калып калса, «балким кечигишим же бул автобуска түшпөй калышым мени бир кырсыктан же башка бир жамандыктан сактагандыр» деп ойлошу мүмкүн. Булар жалаң гана бир канча мисал. «Балким башка да ушул сыяктуу хикматтары бардыр» деп да ойлошу мүмкүн. Бул мисалдардан адам жашоосунда абдан көп берүүгө болот. Бирок эң маанилүүсү бул: Адам түзгөн план ар дайым ал каалагандай натыйжа бербеши мүмкүн. Адам пландагандан такыр башка натыйжага кабылышы мүмкүн. Мындай учурда тобокелдүү адам, жолуккан окуяда жакшылык, хикмат издеген адам утат. Себеби, Аллах аятында адамдарга мындай билдирет:
… Көңүлүңөргө жакпаган бир нерсе – силер үчүн бир жакшылык болушу мүмкүн жана силер жактырган бир нерсе – силер үчүн бир жамандык болушу мүмкүн. Аллах билет, силер билбейсиңер. (Бакара Сүрөсү, 216)
Аллах аятында да билдиргендей, биз биле албайбыз, бирок Аллах билет. Ошондуктан, биз үчүн эмне жакшылык, эмне жамандык экендигин билген – Аллах. Адамдын кылышы керек болгон нерсе – чексиз мээримдүү жана коргоочу Аллахты дос тутуу жана Аллахка толук бир мойун сунуу менен баш ийүү.
Бир адам бир жумуш жасап атканда, акылынын бош калбашы жана дайыма жакшылык жөнүндө ойлонушу абдан маанилүү. Себеби адам бир эле убакта бир канча жумуш жасоо мүмкүнчүлүгүнө ээ. Мисалы, машина айдап бараткан, үй тазалап аткан, спорт менен алектенип жаткан, жолдо бараткан ар бир адам ошол эле учурда жакшы, сооптуу бир нерселер ойлоно алат.
Тазалык кылып жаткан бир адам Аллахтын ага суу, порошок сыяктуу мүмкүнчүлүктөрдү бергендиги үчүн шүгүр кылат. Аллахтын тазалыкты жана таза адамдарды сүйгөндүгүн билгендиктен, кылган ишин бир ибадат катары көрөт жана Аллахтын ыраазычылыгына жетүүнү үмүт кылат. Ошондой эле, бир жерди тазалоо менен башка адамдар үчүн ырахат берүүчү бир шарт түзүүдөн ырахат алат.
Же кандайдыр бир жумуш кылып жаткан бир адам тынымсыз Аллахка дуба кылат, кылып жаткан ишин жеңилдетүүсүн Раббибизден сурайт, Аллах кааламайынча, эч кайсы иште ийгиликке жете албасын ойлонот. Куранда бизге өрнөк көрсөтүлгөн пайгамбарлардын дайыма ичинен Аллахка багытталгандыгын, бир жумуш кылууда дайыма Аллахты ойлогондорун көрөбүз. Бул куттуу адамдардын бири – Аз. Муса. Аз. Муса жолдо баратып жолуккан аялдардын малдарына суу ичирүүлөрүнө жардамчы болгондон кийин Аллахтан жардам сураган. Бул окуя аяттарда мындайча кабардалат:
Мадйан суусуна барганда, суу алып жаткан бир топ адамдарды көрдү. Алардын артында (жаныбарларын сууга алып баруудан тартынган) эки аял көрдү. (Ал) Айтты: «Бул кандай абал?» «Чабандар малдарын сугармайынча, биз сугара албайбыз; атабыз жашы улгайган бир киши.» дешти. Ошол замат алардын малдарын сугарып берди, андан соң көлөкөгө барып айтты: «Раббим, чындыгында мага берчү ар кандай жакшылыгыңа муктажмын.» (Касас Сүрөсү, 23-24)
Курандагы башка бир мисал Аз. Ибрахим жана Аз. Исмаил. Аллах бул пайгамбарлардын чогуу жумуш жасап жатып, башка ыйман келтиргендер үчүн жакшылыктарды ойлонгондугун жана Ага кайрылып дуба кылгандарын кабар берет. Аяттарда мындай баяндалат:
Ибрахим, Исмаил менен бирге Үйдүн (Каабанын) дубалдарын көтөргөндө (экөөсү мындай дуба кылышты): «Раббибиз бизден (муну) кабыл кыл. Шек жок, Сен угуучу жана Билүүчүсүң. Раббибиз, экөөбүздү Сага баш ийген (Мусулмандар) кыл жана урпагыбыздан Сага баш ийген (Мусулман) бир үммөт (бер). Бизге ибадат жолдорун (жер жана эрежелерин) көрсөт жана тообобузду кабыл кыл. Шек жок, Сен – тооболорду кабыл кылуучу жана коргоочусуң. Раббибиз, араларынан аларга бир элчи жөнөт, аларга аяттарын окусун, китепти жана хикматты үйрөтсүн жана аларды (күнөөлөрдөн) тазаласын (кайтарсын). Шек жок, Сен күчтүү жана үстөмдүк ээсисиң, өкүм жана хикмет ээсисиң. (Бакара Сүрөсү, 127-129)
 |
| There are many things in the perfect design of the web produced by a tiny insect on which to think. |
Күнүн үйдө өткөргөн бир адам да ойлоно турган көп нерселер бар. Мисалы, үй тазалап жатып, үйдүн бир бурчуна тор салган бир жөргөмүш көрүшү мүмкүн. Эгер адатта эч ким маани бербеген бул жандык жөнүндө ой жүгүртүү керек экендигин байкаса, өзүнө жаңы ой эшиктерин ачканын көрөт. Себеби ал көргөн кичинекей жандык – чеберчилик менен жаратылган бир укмуш. Бул жөргөмүш өргөн тордо укмуш симметрия бар. Мындай таң калыштуу кемчиликсиз торду бир жөргөмүш кантип жасады деп кызыгып, бираз изилдегенде башка чындыктарды байкайт: Жөргөмүш колдонгон жип, дал ошондой калыңдыктагы каучуктан 30% ийкемдүүрөөк. Жөргөмүш өндүргөн бул жип жогорку өзгөчөлүккө ээ болгондуктан, адамдар тарабынан өндүрүлгөн ок өткөрбөс кийим жасалышында мисал алынууда. Башкача айтканда, көп адамдар жөнөкөй кабыл алган жөргөмүш тору – чындыгында дүйнөдөгү эң идеалдуу өнөр-жай товарларындай жогорку сапаттагы бир зат.
 |
| There are many lessons in the fly cleaning itself. |
Чөйрөсүндөгү жандууларда кемчиликсиз жаратылуу укмуштарына күбө болгон бул адам ойлонгон сайын мындан да таң калыштуу чындыктарды байкайт. Тынбай көргөнүнө карабастан, эч маани бербеген, ал тургай ачууланып өлтүргүсү келген бир чымынды анализдеп көргөндө, анын абдан тыкан жана толук тазалык түшүнүгү бар экендигин көрөт. Чымын улам улам ар жерге конуу менен колдорун жана буттарын өз-өзүнчө тазалайт. Андан кийин канаттарын, жүзүнө жуккан чаңдарды колдору жана буттары менен бир-бирден тазалайт. Тазалыгына ишенгенге чейин бул иш-аракеттерин улантат. Башка бардык чымын-чиркей жана курт-кумурска түрлөрү да ушул сыяктуу тыкандык, аярдык менен тазаланышат. Бул тазаланууну аларга жалгыз Жаратуучу үйрөткөндүгүн көрсөтөт.
 |
| Invisible mites |
Ошол эле чымын учканда, канатын секундасына 500 жолу кагат. Мындай ылдамдыкка адам жасаган эч кайсы машина чыдай албайт, сүртүнүүдөн талкаланып, күйүп кетет. Бирок чымындын канаттарына да, башка жерине да эч кандай зыян келбейт. Шамалдын күчүн жана багытын да эсептөө менен каалаган багытына адашпастан уча алат. Адамзат азыр ээ болгон технологиялык мүмкүнчүлүктөр менен да мындай жогорку өзгөчөлүктөр жана учуу техникаларына ээ бир машина өндүрүүдөн алыс. Бирок «бул чымын да» деп маани бербеген бир жандык адам жасай албаган чоң бир жумушту жасап жатат. Албетте муну чымын өз таланты жана акылы менен кылып жатат деп айтуу мүмкүн эмес. Чымындагы мындай жогорку өзгөчөлүктөр Аллах ага берген мүмкүнчүлүктөр.
 |
| That bees produce honey as a cure for human illness, is a subject on which we need to reflect. |
Адам айланасына караганда, ал караган ар бир жерде көзгө көрүнгөн жана көрүнбөгөн жандыктар бар. Дүйнөдө жандыктар жок болгон бир см2 жер жок. Адамдар, өсүмдүктөр, жаныбарлар көзгө көрүнгөн жандыктар, бирок булардан сырткары көзгө көрүнбөгөн, бирок бар экени билинген жандыктар бар. Мисалы, жашаган үйдүн бардык жери микроскопиялык жандыктарга толо. Ошол сыяктуу дем алган абада сансыз вирус жүрөт же бакчадагы топуракта эч элестете албаган көп санда бактерия жашап жатат.
Дүйнөдөгү таң калаарлык көп жандыктарды ойлогон адамдын акылына бул жандыктардагы кемчиликсиз системалар да келет. Көрүнгөн жандыктардын баары Аллахтын бар экендигинин апачык бир далили, бирок ушул сыяктуу эле микроскопиялык жандыктарда да чоң укмуштар бар. Көзгө көрүнбөгөн бир вирустун, бактериянын же микроскопиялык жандыктардын өзүнө тиешелүү дене механизмдери бар. Ар биринин жашаган чөйрөсү, тамактануу ыкмасы жана коргонуу системаларын Аллах жараткан. Буларды ойлонгон адамдын акылына Аллахтын аяттары келет. Бир аятта мындай буйурулат:
Өзүнүн ырыскысын көтөрүп жүрө (топтой) албаган канчалаган жандыктар бар, аларга жана силерге Аллах ырыскы берет. Ал – угуучу, билүүчү. (Анкебут Сүрөсү, 60)
 |
| A virus invisible to the naked eye can cause a large human body to be confined to bed. |
Адам – көптөгөн кемчилик, алсыздыктары бар жана бул кемчиликтерден кутулуу үчүн тынымсыз аракет кылышы керек болгон бир жандык. Оорулар адамдардын алсыз экендигин абдан ачык көргөзөт. Адам, ушул себептен, өзү же бир таанышы ооруганда, сөзсүз мунун хикматтары жөнүндө ой жүгүртүүсү зарыл. Ой жүгүрткөндө, эң жөнөкөй көрүнгөн бир грипптин да адамдар сабак ала алчу өзгөчөлүгүн байкайт. Мындай ооруга жолукканда төмөнкүлөрдү ойлойт: биринчиден, гриппке себеп болгон нерсе – көз менен да көрүнбөгөн кичинекей бир вирус.
Бирок мынчалык кичинекей бир жандык 60-70 кг оордуктагы бир адамдын күч-кубатын жоготушуна, баса албай калышына, ал тургай сүйлөй албай калышына чейин алсыз кылып койот. Көбүнчө ичкен дарылар, жеген тамактар да пайда алып келбейт. Жалгыз кыла турган нерсе – төшөктө жатып күтүү. Денесинде өзү контролдой албай турган бир согуш жүрөт.
Кичинекей бир жандыктын алдында адамдын колу-буту байлануу калат. Мындай учурда адамдын эң алгач акылына келе турган нерсе Аллахтын төмөнкү аяттары болушу керек:
Мени тамактандырган жана (мага) суу берген – Ал;
Ооруганда, мага шыпаа берген – Ал;
Мени өлтүрө турган, кийин тирилте турган да – Ал;
Дин (жаза) күнү каталарымды кечирээрин үмүт кылганым да – Ал;
Раббим, мага өкүм (жана хикмат күчү) бер жана мени салихтердин арасына кош. (Шуара Сүрөсү, 79-83)
Кандайдыр бир ооруга кабылган адам ден-соолукта жүргөн кезиндеги аракеттери менен ооруган кездеги аракеттерин салыштырып, экөөсү арасындагы айырманы ойлонушу керек. Ооруган кездеги жөнөкөй абалын, Аллахка муктаж экендигин кандайча сезгендигин, мисалы бир операцияга кирип жатып, Аллахка кандайча чын жүрөктөн жана күчтүү дуба кылганын эч унутпашы керек экендигин түшүнүшү зарыл.
Башка бирөөнүн ооруп жатканын көрөр замат өзүнүн ден-соолукта экенин ойлоп, Аллахка шүгүр келтириши керек. Мисалы, бир момун буту оорулуу бирөөнү көргөндө, бутунун өзү үчүн канчалык чоң жана маанилүү бир немат экенин ойлонот. Ар күнү эрте менен турары менен кыйналбастан, каалагандай баса алуунун, зарыл болгондо чуркай алуунун, эч кимге муктаж болбостон ар бир жумушун жеңил гана кыла алуунун Аллахтын берешендиги экенин түшүнөт. Ушинтип салыштыруу жасагандыктан, колундагы нематтардын баасын жакшыраак аңдап-түшүнөт.
 |
| Those who took their religion as a diversion and a game, and were deluded by the life of the world. Today We will forget them just as they forgot the encounter of this Day and denied Our Signs.(Surat al-A'raf: 51) |
Бир адам күндүз жумушунда же мектепте ар кандай адамга жолугушу мүмкүн. Албетте, бул адамдардын баары ал сыяктуу сонун ахлактуу, Аллахтан корккон адамдар болбошу мүмкүн. Мындай адамдарга жолуккан адам Аллах буйруган жогорку ахлак менен мамиле кылат, алардан такыр таасирленбейт. Алар ээ болгон жаман ахлактын себеби – алардын Аллах коркуусуна ээ эмес болушу жана акыретке ишенбестиктери экендигин билет. Жана акылына төмөнкүлөр келет: Аллах адамдарды тозок азабы менен коркутууда жана адамдардын түбөлүк азапты ойлонуу менен дүйнө жашоосундагы аракеттерин оңдоосу зарыл экендигин, чын көңүлдөн Аллахка кайрылышын жана динди ыклас менен жашоолорун каалоодо. Адам мындай чоң жана маанилүү азапка жолугаарын элестете алса, сөзсүз мындай азаптан кутулуу үчүн керектүү чараларды көрөт. Бирок бул эскертүүнү ойлонбогон жана ошол себептүү түшүнө албаган адамдар алар үчүн даяр турган от жана азап толо бир жер жок сыяктуу мамиле кылып жашашат.
Бул чындыктарды байкаган адамдын акылына абдан маанилүү башка нерселер келет. Бул адамдардын баары тозок отунун чекесинде турганда, мамилелери такыр башкача болот. Мисалы, бүгүн көөп, бой көтөрүү менен мамиле кылуудан сактанбаган бир адам эсеп күнү кармалып, жерлерде сүйрөлүү менен жана тынбай басмырлануу менен тозок чуңкурунун жанына алып келинсе, жүзүндөгү көз-караш, мамилеси, сүйлөө калыбы, колдонгон сөздөрү башкача болот.
Же урушчаак, адамдарга урмат көрсөтпөгөн, кылмыш кылууга даяр, эч кандай адамдык сыпаты калбаган бир адам ушул сыяктуу тозок отунун жээгине алып келинсе, тозок азабын көргөндүктөн, түбөлүк бир бушаймандыкка кабылат.
Дүйнө жашоосунда дин менен жашабоо, ибадаттарды аткарбоо үчүн ар кандай себептерди санаган бирөө тозок эшигинде күтүп турганда, ага намаз кыл деп айтылса, ушул эле себептерди айта албайт.
Мына, Аллахтан корккон адам бул чындыктарды акылынан чыгарбайт. Тозок отун ойлонот жана ушунун негизинде туура мамиле, туура сөз, сонун ахлактын эмне экендигин көрөт. Тозоктун бар экендигине так ишенгендиктен жана аны тынымсыз ойлонгондуктан, дайыма тозок оту жанында тургандай, жана ар бир кылганынан эсеп берээрин ойлонуу менен иш-аракет, мамиле кылат.
Аллах адамдарга тозокту жана эсеп күнүн ойлонууларын билдирген:
Ар бир нефс (адам) кылган жакшылыктарын (алдында) даяр (турганын) көргөн жана кандай жамандык кылса аны (жамандыгы) менен өзү арасында алыс бир аралык болушун каалаган ал күндү (ойлонгула). Аллах силерди Өзү менен эскертет. Аллах кулдарына карата мээримдүү. (Ал-и Имран Сүрөсү, 30)
 |
| Allah has given people various kinds of food. The presence of thousands of kinds of food with various tastes and fragrances is among the numerous indications of Allah's mercy to people. |
Аллах жер бетин силер үчүн бир тегиздик, асмандарды бир там кылды; силерге келбет берди, келбетиңерди эң кооз (бир көрүнүш жана чеберчиликте) кылды жана силерге кооз-таза нерселерден ырыскы берди. Мына силердин Раббиңер – Аллах ушул. Ааламдардын Раббиси (Жаратуучусу) Аллах – кандай Улук. (Мүмин Сүрөсү, 64)
Аллах адамдарга дүйнөдө ар кандай түрдөгү, кооз, таза, жегендер жыргал даам сезген мөмө-чөмө, тамак-аш жана суусундуктар берген. Албетте, булардын баары Аллахтын чексиз берешендиги жана адамдарга болгон мээриминин бир көрүнүштөрү. Адамдар жалгыз бир түрдүү тамак жана ичимдик менен да балким жашоолорун уланта алышат, бирок Аллах адамдарга сансыз немат берген: мөмөлөр, жашылча-жемиштер, түрдүү түрдүү эттер...
Бул нематтардын баарынын Аллахтан экендигин билген момун болсо ар бир дасторконго отурган сайын булар жөнүндө ойлонот жана Раббибизге шүгүр кылат.
Курандын көптөгөн аятында Аллахтын адамдарга түрдүү тамактар берүү менен жакшылыктар бергендиги айтылат. Тамак дасторконуна отурган бир адамдын алдына ушул нематтар койулган болот. Топурактан чыкка түрдүү- түрдүү чөптөр, жаныбарлардын эт, сүттөрү дасторконун көрктөндүрөт. Адам булардан ырахат ала турган негизде жаратылган. Ар бири бири-биринен даамдуу болгон бул тамактар ошол эле учурда адамдардын жашоосу үчүн да керек. Бир элестетип көрөлү, эгер жашообуз үчүн керек болгон тамактардын даамы болбогондо же даамдары абдан жаман болгондо, эмне кылмакпыз? Же абдан даамдуу болуп, бирок бизге зыян бере турган болгондо... Же жалаң гана бир канча түр тамак-аш, мөмө-чөмө болгондо жана адам буларды жашоо (ачкадан өлбөш) үчүн гана жеген болгондо? Дасторкондо көрүлгөн мынчалык көп, түрдүү жей турган нерселердин болушунун жалгыз себеби – Аллахтын сиздерге болгон берешендиги жана мээрими. Адам мөмө-чөмөлөрдү гана ойлонсо, Аллахтын жакшылыктарын түшүнөт.
 |
| Allah is He Who created the heavens and the earth and sends down water from the sky and by it brings forth fruits as provision for you… (Surah Ibrahim: 32) |
Отурган тамак дасторконунда ар түрдүү мөмөлөрдү көргөн, акылдуу бир адам мындай ойлонот:
Капкара бир ылайдын ичинен түркүн-түстүү, ар кандай жыттагы, ичи таптаза болгон мөмөлөрдүн чыгышы, ар биринин даамынын абдан сонун болушу Аллах адамдарга берген чоң бир немат.
Банан, мандарин, апельсин, коон, дарбыз, кыскача айтканда, бардык мөмөлөр таңгак (упаковка) ичинде жаратылган. Баарынан кабыгы мөмөнү чирип калуудан, бузулуудан сактайт. Жыттары да таңгактын ичинде сакталат. Таңгактары ачылгандан кийин бираз убакыт өткөндөн кийин карарып, бузулуп баштайт.
Мөмөлөрдүн ар бири өз-өзүнчө изилденгенде, көптөгөн детальдар бар экендиги байкалат. Мисалы, апельсин жана мандарин атайын тилкелерге бөлүнгөн. Бүтүн болгондо андай суулуу бир мөмөнү жеш адам үчүн балким татаал болмок. Бирок Аллах буларды кичинекей тилкелер кылып, адамдарга жеңилдик жана бир кооздук тартуулаган. Шек жок, мөмөнүн ичиндеги мындай кемчиликсиз, муктаждыкка ылайык жана абдан тыкан чеберчилик бийик илим ээси Аллахтын жаратуу далилдеринен.
Мисалы, кулпунай – көрүнүшү жана даамы менен абдан өзгөчө бир мөмө. Кызыл жана кооз көрүнүшү менен жашыл жалбырактары – Аллахтын теңдешсиз чеберчилигинин бир чыгармасы. Даамы жана жытынын сонундугу, данексиз жана кабыксыз болушу себептүү аны жештин оор болбошу адамга бейиш мөмөлөрүн эске салат. Топурактын дээрлик ичинде бышкан бул мөмөнүн мынчалык сонун түс, жыт жана даамга ээ болушу аны мисалсыз жараткан, чеберчилигин, акылын жана илимин жараткан нерселерде көрсөткөн Раббибизди бизге таанытат.
Ар бир мезгилде ар кандай мөмөлөрдүн бышышы да ойлонушу керек нерселердин бири. Мисалы, кышында адамдар эң көп муктаж болгон кезде мандарин, апельсин жана грейфурт сыяктуу С витаминине бай мөмөлөрдүн болушу, жайында болсо адамдардын суусунун кандырып, салкындаткан гилас (черешня), коон, дарбыз, шабдалы сыяктуу мөмөлөрдүн чыгышы Аллахтын адамдарга берешендиги жана мээрими.
Мөмөлөрдүн дарак башында турушу же жерде өсүп турган көрүнүштөрү да Аллах тартуулаган сулуулуктар. Купкургак бир тактайдын үстүндө ичи суулуу, шагына бекем бекитилген жүздөгөн мөмө көрүнүшү – ар бирин Аллах жараткандыгынын далилдеринен. Мисалы, баш-баш жүзүмдөр бир-бирден асылган сыяктуу турушат. Аллах ар бирин мисалсыз жана теңдешсиз жараткан. Бутактарындагы көрүнүшү болсо адамдарга жага турган абалга келтирилген. Ушул себептен Аллах Куранда бейишти сүрөттөөдө «(Мөмөлөрдүн) Көлөкөлөрү аларга абдан жакын жана (үзүлүп) алынышы абдан жеңилдештирилген» (Инсан Сүрөсү, 14) аяты менен бейиш мөмөлөрүнүн бутактарынан үзүп алууга даяр тургандыгы билдирилүүдө.
Албетте, бул жерде саналгандар чектүү бир канча мисал гана. Аллах жараткан нематтар (жакшылыктар) санап бүтпөй турганчалык көп түрдүү. Тамак дасторконунда муну түшүнгөн адамдын акылына Аллахтын дагы бир аяты келет:
Жаратуучу – эч жаратпаган сыяктуубу? Эми сабак алып, ойлонбойсуңарбы? Эгер Аллахтын нематтарын санайбыз десеңер, аларды топтоштуруу менен да санап бүтүрө албайсыңар. Чындыгында Аллах – берешен, коруучу. (Нахл Сүрөсү, 17-18)
Адам минтип ойлорун уланткан сайын Аллах жараткан сулуулуктарды жана детальдарды көбүрөөк байкап баштайт. Ариеттүү бир адам бардык бул нерселерди ойлонуп жатып, ошол эле учурда Аллах тартуулаган бул нематтардан ырахат ала алуунун Раббибиздин чоң бир берешендиги экендигин ойлонот. Өзгөчө Аллахтын адамдарга берген даам жана жыт алуу сезимдеринин дүйнөдөгү көптөгөн сонун нерселерди сезүүбүзгө себеп болуп жатканын эстейт. Жана мындай ойлонот: Эгер жыт сезүү сезимибиз болбогондо, гүлдүн жытынан, жеген мөмөлөрдөн, шишкебектен азыркыдай ырахат ала алмак эмеспиз. Эгер даам сезүү сезимибиз болбогондо, шоколаддын, таттуулардын, эттин, кулпунайдын жана башка нематтардын теңдешсиз даамдарынын эч бирин сезип, байкай албайт элек.
Түссүз, даамсыз жана жытсыз бир дүйнөдө да жашап калышыбыз мүмкүн экендигин эч унутпаш керек. Жана Аллах буларды бизге немат катары бербеген болгондо, бул сонун нерселерди эч качан сезип, ырахат ала албайт элек. Бирок Аллах жыттарды да, даамдарды да жана аларды сезе ала турган сезүү органдарын да жаратуу менен адамга чексиз берешендиги жана мээриминен тартуулаган.
