Müminlerin Merhametlerini Yansıtan Ahlak Özellikleri

Kitabın başından bu yana müminlerin merhametlerini Kuran'ın hangi ölçüleri içerisinde ve kimlere gösterdikleri anlatıldı. Müminlerin merhameti, Allah korkularının ve kendi güzel ahlaklarının bir gereği olarak yaşadıkları ve bu nedenle bu konudan hiçbir şekilde taviz vermedikleri de vurgulandı.

Bu bölümde ise müminlerin merhamet anlayışının hayatlarının her aşamasına nasıl yayıldığı, beraberinde hangi güzel ahlak özelliklerini getirdiği ve müminlerin bu ahlakı nasıl yaşadıkları anlatılacaktır. Kuşkusuz müminlerin merhametlerini yansıtan özellikleri oldukça fazladır, ancak burada bunlardan belli başlı olanları genel başlıklar altında ele alınacaktır.

Burada hatırlatılması gereken önemli bir nokta, müminlerin Kuran'da detaylı olarak tarif edilen tüm güzel ahlak özelliklerini Allah'ın emri olduğu ve Allah'tan çok korktukları için en fazlasıyla üzerlerinde taşımaya çalıştıklarıdır. "Merhamet" ise müminlerin Kuran ahlakını hakkıyla, samimi olarak ve tüm incelikleriyle yaşayabilmelerini, bu ahlaktan taviz vermemelerini, nefislerine pay çıkarmamalarını ve her koşulda ayakta tutmalarını sağlayan son derece önemli bir temel ahlak özelliğidir.

Örneğin mümin, Allah'ın kesin bir emri olduğu ve Allah'ın azabından çok korktuğu için, ölçüde ve tartıda hile yapmayı, bu şekilde müminleri sıkıntıya ve zor duruma sokmayı aklından bile geçirmez. Ancak bunun yanı sıra, içinde taşıdığı merhamet duygusu onun Allah'ın bu hükmünü, hikmetlerini ve inceliklerini kavrayarak, hissederek ve bundan büyük bir haz duyarak yerine getirmesini sağlar. Bu şekilde nefsinin ve şeytanın çeşitli kışkırtmalarına karşı tüm kapıları kapatmış olur.

Merhamet hisleri yeterince gelişmemiş bir insanın, gerektiği gibi adaletli, fedakar ve dürüst olması da mümkün değildir. Merhamet sahibi olmayan bir insan, kendi acizliğinin de farkında olmadığı için Allah'ın merhametine ihtiyacı olduğunu aklına getirmez, dolayısıyla Allah'tan gereği gibi korkmaz. Allah'tan gereği gibi korkmadığı için de Kuran'da bildirilen üstün ahlakı kazanamaz ve yaşayamaz.

Sonuçta Kuran'da bildirilen tüm ahlak özellikleri birbirini bütünleyen, destekleyen, ayakta tutan ve mükemmelleştiren özelliklerdir. Birinin eksikliği diğerlerinin de gereği gibi yaşanmasını engeller. Birinin kusursuzca yaşanması ise diğerlerinin daha da mükemmelleşmesine yardımcı olur.

Aşağıda merhamet hissini yoğun biçimde yaşayan müminlerin bu merhametlerinin diğer üstün ahlaki vasıflarını nasıl olumlu yönde etkilediğini ve mükemmelleştirdiğini göreceğiz.

Adaletle Hükmetmek

Merhamet, adaleti ayakta tutan ve adaletten sapmayı engelleyen çok önemli bir ahlak özelliğidir. Mümin, bir insana düşmanı da olsa zalimce ve merhametsizce bir tavır gösteremez, her durumda ve koşulda sahip olduğu merhamet hissi onun adaletten taviz vermemesini sağlar.

İman eden bir insanın, Allah'ın her an yaptığı, konuştuğu ve hatta düşündüğü herşeye şahit olduğunu bildiği için, adaletsiz bir tavra girmesi mümkün olmaz. Çünkü Kuran'da müminlere adaletli olmaları emredilmiştir ve mümin, Allah'ın dünyada yapılan Kuran dışı tavırlara karşı cehennem azabıyla karşılık vereceğinden haberdardır. Kuran'da adaletli olmanın emredildiği bazı ayetler şöyledir:

Şüphesiz Allah, size emanetleri ehline (sahiplerine) teslim etmenizi ve insanlar arasında hükmettiğinizde adaletle hükmetmenizi emrediyor. Bununla Allah, size ne güzel öğüt veriyor! Doğrusu Allah, işitendir, görendir. (Nisa Suresi, 58)

Andolsun, Biz elçilerimizi apaçık belgelerle gönderdik ve insanlar adaleti ayakta tutsunlar diye, onlarla birlikte kitabı ve mizanı indirdik... (Hadid Suresi, 25)

Burada açıklanması gereken önemli bir nokta da, müminlerin adalet anlayışının faklılığıdır. Cahiliye toplumlarında adalet denildiği zaman her insandan ayrı bir fikir duymak ve ayrı uygulamalara şahit olmak mümkündür. Çünkü her insan kendine has bir adalet anlayışı geliştirmiştir ve bunu yetki sahibi olduğu alanlarda istediği gibi uygular. Kendine göre yanlışları ve doğruları vardır ve insanları da bu değer yargıları doğrultusunda değerlendirir.

Mümin için ise durum oldukça farklıdır. Müminin adalet anlayışının temeli, Kuran'a, yani katıksız Allah sözü olan ve insanlara herşeyin en doğrusunu bildiren Hak Kitab'a dayanmaktadır. Allah sonsuz adalet sahibidir. O'nun sözüne uyan ve ahlakını Allah'ın bildirdiği doğrultuda şekillendiren bir mümin de olaylar karşısında doğal olarak en adaletli tavrı gösterir.

Zulme Rıza Göstermemek

Müminler şahit oldukları, duydukları, hatta dolaylı yoldan haberdar oldukları zulme yönelik hiçbir harekete karşı duyarsız kalmazlar. Kuran ahlakından kaynaklanan merhametleri onları her türlü zulme karşı tavır almaya, mazlumların hakkını korumaya, onlar için mücadele etmeye yöneltir.

Karşılarında en yakın dostları da olsa, hiç tanımadıkları ve hiçbir menfaatlerinin olmadığı yabancı biri de olsa yapılan zulmü engelleme konusunda kararlı davranırlar. Bu durumun Allah'ın hoşnutluğunu kazanmak ve Kuran ahlakını uygulamak için değerli bir fırsat olduğunu düşünürler.

Cahiliye insanları ise özellikle de tanımadıkları biri için böyle bir çaba içerisine girmenin kendi deyimleriyle "enayilik" olduğunu düşünürler. Hatta "bana dokunmayan yılan bin yıl yaşasın" gibi yaygın bir atasözüyle de bu fikirlerini açıkça ifade ederler. Bu onların yapılan iyiliklerin ve gösterilen güzel ahlakın ahirette karşılarına çıkacağını unutmalarından kaynaklanır. Mümin ise bu durumun bilincindedir, bu nedenle de tanımadığı bir insana bile merhametle yaklaşıp onu zulümden kurtarmaya çalışır.

Kimse sahip çıkmasa ve destek olmasa bile onlar tek başlarına bütün imkanlarını seferber ederek kötülüğü engellemeye çalışırlar. Aksi şekilde davranan insanlar çoğunlukta da olsalar onların vicdansızlıkları ve umursuzlukları inananları gevşekliğe sürüklemez. Ahirette her şahit oldukları olayda haktan yana nasıl bir çaba harcadıklarından sorguya çekileceklerini ve bu zulmü engellemek için ne yaptıklarının kendilerine sorulacağını bilirler. Dünyada pek çok insanın yaptığı gibi "görmedim, duymadım ya da fark etmedim" diyerek sorumluluktan kaçamayacaklarını bilirler. Umursuzluk yaptıkları takdirde kaybedenin, vicdanlı davrandıklarında da kazanacak olanın sadece kendileri olduğunu unutmazlar. İşte bu nedenle de hiçbir zaman böyle bir duruma seyirci kalıp umursuz bir yapı göstermezler. Herhangi bir şekilde bir zulüm söz konusuyken, kendi işlerine dalıp hiçbir şeye şahit olmamış gibi bu olayı görmezden gelemezler.

Cahiliye toplumlarında ise bunun örneklerine günlük hayatta her an raslamak mümkündür. Örneğin bir insanın kaza geçirdiğini ve zor durumda olduğunu gören bir kişi, sırf kendisi için bir problem çıkmasını istemediği için görmezlikten gelebilir. Ya da haksızlığa uğratılan bir insan gördüğünde, haksızlık yapan kişinin öfkesini üzerine çekmemek için buna sessiz kalabilir.

Müminin ise vicdanı çok duyarlı olduğu için merhamet anlayışı bu tarz olaylara göz yummasına kesinlikle izin vermez. En başta kendisi kimseye karşı zulmedici, haksızlık edici bir tavır göstermeyerek bu ahlakın öncüsü olur. Başkalarında şahit olduğunda ise bu durumu ortadan kaldırmak için elinden gelen en son noktaya kadar çaba sarf etmedikçe vicdanı rahat etmez. Çünkü gerçek merhamette zulmü görmezlikten gelme, unutma ya da aldırış etmeme gibi bir durum söz konusu olmaz.

Yapılan Hatalara Karşı Affedici ve Bağışlayıcı Olmak

Merhametin önemli göstergelerinden biri de kişinin affedici ve bağışlayıcı olabilmesidir. Allah Kuran'da iman eden kullarını "affedici ve bağışlayıcı" olmaya şöyle çağırmaktadır:

Sen af (veya kolaylık) yolunu benimse, (İslam'a) uygun olanı (örfü) emret ve cahillerden yüz çevir. (Araf Suresi, 199)

Bu, insanın nefsine zor gelebilen, ama Allah Katında güzel karşılığı olan bir tavırdır. İnsan yapılan bir hata karşısında öfkeye kapılabilir ya da onu affetmek istemeyebilir. Ama Allah müminlere affetmenin daha güzel olduğunu bildirmiş ve onları bu ahlaka teşvik etmiştir:

Kötülüğün karşılığı, onun misli (benzeri) olan kötülüktür. Ama kim affeder ve ıslah ederse (dirliği kurup-sağlarsa) artık onun ecri Allah'a aittir... (Şura Suresi, 40)

Bir başka ayette Allah "Kim sabreder ve bağışlarsa, şüphesiz bu, azme değer işlerdendir" (Şura Suresi, 43) şeklinde bildirerek bunun üstün bir ahlak olduğuna dikkat çekmiştir.

Ayrıca Allah, "Sizden, faziletli ve varlıklı olanlar, yakınlara, yoksullara ve Allah yolunda hicret edenlere vermekte eksiltme yapmasınlar, affetsinler ve hoşgörsünler. Allah'ın sizi bağışlamasını sevmez misiniz? Allah, bağışlayandır, esirgeyendir" (Nur Suresi, 22) ayetiyle müminleri bu konuda kendi durumlarını düşünmeye de teşvik etmiştir. Çünkü gerçekten de her insan Allah'ın kendisini bağışlamasını, esirgemesini ve rahmet etmesini ister. Yine aynı şekilde bir hata yaptığı zaman, çevresindeki insanların kendisini mazur görmesini ve affetmesini diler. İşte Allah müminlere bu durumu hatırlatarak kendilerine yapılmasından hoşlandıkları bir tavrı, başkalarına da göstermelerini bildirmiştir. Elbette bu, müminler arasında merhameti teşvik eden önemli bir emirdir.

Müminler diğer müminlere karşı, hataları her ne olursa olsun, affedici bir tutum izlerler. Ancak onların affetmeleri, cahiliye ahlakını yaşayan kimselerin affetmesinden çok farklıdır. Din ahlakını yaşamayan insanlar, çoğu zaman dilleriyle karşılarındaki kişiyi bağışladıklarını söyleseler bile, yapılan hataya karşı kalben duydukları kin ve kızgınlıktan kurtulmaları oldukça uzun sürer. Tavırları genellikle bu kızgınlığı yansıtacak bir sitemkarlık içerisindedir. Nitekim ellerine ilk fırsat geçtiğinde de zaten kalplerinde biriktirdikleri bu kin ve öfkelerini dile getirirler.

Müminlerin affetme şekli ise tamamen samimiyet içerir. İnsanın hata yapabilecek bir yapıda yaratıldığını bildikleri için, daha en başından karşı tarafa hoşgörü ile yaklaşırlar. Zira Kuran'da yer alan tevbe ile ilgili ayetler, insanın hata yapmaya açık bir varlık olduğunu, ancak önemli olanın bu hatayı fark eder etmez bir daha tekrar etmeme gayretiyle hemen vazgeçmek olduğunu bildirmektedir. Bu ayetlerden biri şöyledir:

Allah'ın (kabulünü) üzerine aldığı tevbe, ancak cehalet nedeniyle kötülük yapanların, sonra hemencecik tevbe edenlerin(kidir). İşte Allah, böylelerinin tevbelerini kabul eder. Allah, bilendir, hüküm ve hikmet sahibi olandır. (Nisa Suresi, 17)

Kişinin samimiyetini ifade eden bu şartlar oluştuğu sürece müminler de birbirlerine karşı son derece bağışlayıcı ve merhametli bir tavır gösterirler. Tevbe ettiği, pişmanlık duyduğu, düzeltmeye çalıştığı hatalarından dolayı bir mümine karşı içlerinde kin beslemezler. Samimi olarak vazgeçmişse kimseyi geçmişte yaptıklarından dolayı yargılayamayacaklarını ve asıl önemli olanın kişinin son anda gösterdiği ahlak olduğunu bilirler.

Müminlerin affediciliğinin bir farklılığı da şudur: Onlar, kendileri tamamen haklı oldukları ve karşı tarafın tümüyle haksız olduğu bir durumda bile hiç tereddütsüz affedebilirler. Çünkü Allah bunun güzel bir ahlak özelliği olduğunu bildirerek müminlere tavsiye etmiştir:

Onlar, bollukta da, darlıkta da infak edenler, öfkelerini yenenler ve insanlar (daki hakların)dan bağışlama ile (vaz) geçenlerdir. Allah, iyilik yapanları sever. (Al-i İmran Suresi, 134)

Allah'ın bu hükmünü göz önünde bulundurarak kendi haklarından kolaylıkla vazgeçer ve alttan alarak karşı tarafa güzel ahlakları ile örnek olurlar.

Bu konuda yine Kuran ahlakının getirdiği büyük bir farklılık daha söz konusudur; müminler affetme konusunda hataları büyük ya da küçük diyerek ayırmaz ve hataya göre farklı bir affedicilik anlayışı geliştirmezler. Hatayı yapan kişi istemeden büyük bir can ya da mal kaybına neden olmuş ve bu da karşı tarafın menfaatlerine büyük ölçüde zarar vermiş olabilir. Ancak meydana gelen her olayın Allah'ın izni ile ve bir kader dahilinde geliştiğini bilen mümin, bu tür bir olayı tevekkülle karşılar ve şahsi bir kızgınlık içerisine girmez.

Yine bu kişi cehalet sonucu Kuran'ın bir hükmüne karşı gelmiş ve Allah'ın koyduğu sınırları aşmış olabilir. Ancak bu tavırlarından dolayı kişiyi yargılayacak olan yalnızca Allah'tır. Bu nedenle bu konuda bir yargılama yapmak ve kişiyi affetmemek gibi bir tavır müminlerin sorumluluğunda değildir. Kişinin samimi olarak tevbe edip bu tavrından pişman olması durumunda alacağı karşılık Allah Katındadır. Nitekim Allah pek çok ayetiyle "Allah'a ortak koşma" dışında müminlerin samimiyetle vazgeçtikleri hatalarını affedebileceğini bildirmiştir. Müminler bunu bilemeyecekleri için onlar ancak Allah'ın bildirdiği şekilde affeder ve eğer bu konuda Kuran'da bildirilen bir açıklama varsa, hata yapan kişiye bu doğrultuda davranırlar.

Ancak şunu bir kez daha hatırlatmak gerekir ki, mümin için affetmede ölçü karşı tarafın samimiyeti ve iyi niyetidir. Bunu da mümin, vicdanı ve aklıyla teşhis eder. Kötülüğü bir alışkanlık haline getirmiş olup karşı tarafın merhametinden ve güzel ahlakından istifade etmeye çalışan birine elbette izin verilmez. Böyle bir durumda karşı tarafa gösterilecek asıl merhametin sadece affetmek olmadığını bilir ve onu samimiyete, dürüstlüğe ve Allah'tan korkmaya davet ederek merhametini farklı bir şekilde ifade eder.

İyilik ve Takva Konusunda Yardımlaşmak

Müminler birbirlerine olan merhametlerini, birbirlerini Allah'ın rızasının en fazlasını kazanacak tavırlara teşvik ederek gösterirler. Gerçek şefkatin karşılarındaki kimseyi cennete en layık olacak şekilde hazırlamak olduğunu bilirler. İşte bu nedenle de bu konuda güçlerinin yettiği oranda yardımlaşır ve birbirlerinin eksiklerini tamamlamaya, yanlışlarını düzeltmeye çalışırlar. Bu yardımlaşma aynı zamanda da Allah'ın bir emri ve Kuran ahlakının gereğidir. Kuran'da bu yardımlaşmanın sınırları şöyle bildirilmiştir:

... İyilik ve takva konusunda yardımlaşın, günah ve haddi aşmada yardımlaşmayın ve Allah'tan korkup-sakının. Gerçekten Allah (ceza ile) sonuçlandırması pek şiddetli olandır. (Maide Suresi, 2)

Ayette de açıklandığı gibi, müminler "günah ve haddi aşma" konusunda yardımlaşmazlar. Aslında bu da onların merhamet anlayışının bir sonucudur. Kendilerinden bu yönde bir yardım talep edildiğinde, "hatır kırmamak için" ya da "yardım etmezsem ayıp olur" gibi bir mantıkla hareket etmezler. Çünkü karşılarındaki kişinin, o an için yadırgasa bile ahirette kesin olarak bu tavırdan razı olacağını ve en güzel merhamet şeklinin günah işlemesine izin verilmemesi olduğunu anlayacağını bilirler.

Yukarıdaki ayette Allah makbul olan yardımlaşmanın "iyilik ve takva" konusunda olması gerektiğini bildirmiştir. Kuran'da bize iyiliğin ne olduğu şöyle açıklanmıştır:

Yüzlerinizi doğuya ve batıya çevirmeniz iyilik değildir. Ama iyilik, Allah'a, ahiret gününe, meleklere, Kitaba ve peygamberlere iman eden; mala olan sevgisine rağmen, onu yakınlara, yetimlere, yoksullara, yolda kalmışa, isteyip-dilenene ve kölelere (özgürlükleri için) veren; namazı dosdoğru kılan, zekatı veren ve ahidleştiklerinde ahidlerine vefa gösterenler ile zorda, hastalıkta ve savaşın kızıştığı zamanlarda sabredenler(in tutum ve davranışlarıdır). İşte bunlar, doğru olanlardır ve müttaki olanlar da bunlardır. (Bakara Suresi, 177)

Görüldüğü gibi gerçek iyilik, toplumda algılanan şeklinden farklıdır. Kuran ahlakını yaşamayan kimseler iyiliği, insanın canı istediği zaman, karşı tarafa bir lütuf olarak bir yardımda bulunması olarak algılarlar. Fakat bu, kişinin sürekli olarak değil ancak zaman zaman uyguladığı bir tavırdır. Genellikle bu iyilikler yolda görülen bir dilenciye para vermek, yolculukta yaşlılara yer vermek ya da yapılan yemekten komşuya ikram etmek gibi geleneklerle sınırlıdır. Daha da önemlisi bunların hepsi kişinin menfaatlerini fazla zedelememesi şartıyla kabul edilir.

Oysa Bakara Suresi'ndeki ayette gördüğümüz gibi, Kuran'da bildirilen iyilik müminin tüm hayatını kapsayan bir ahlak şeklidir ve sadece kişinin canı istediğinde, aklına geldiğinde değil, tüm yaşamı boyunca uyguladığı bir ibadettir. Ayrıca hiçbir şarta bağlı değildir. Mümin gerektiğinde iyilik yapabilmek ve başkalarını iyiliğe teşvik edebilmek için her türlü fedakarlığı göze alabilir.

Yardımlaşılması istenen bir diğer konu da "takva"dır. "Takva" kelimesinin anlamı ise, "ahirette insana zarar verecek, sonsuz bir azaba yol açacak ve dünyada da sıkıntı, yıkım, felaket gibi şeylere neden olacak şeylerden sakınmak-korkmak, nefsi her türlü günah ve isyandan, bozulma ve sapmalardan korumak" demektir. Kuran'da takva ile ilgili bazı ayetler şöyledir:

... Siz, hayır adına ne yaparsanız, Allah, onu bilir. Azık edinin, şüphesiz azığın en hayırlısı takvadır. Ey temiz akıl sahipleri, benden korkup-sakının. (Bakara Suresi, 197)

Ey Ademoğulları, Biz sizin çirkin yerlerinizi örtecek bir elbise ve size 'süs kazandıracak bir giyim' indirdik (var ettik). Takva ile kuşanıp-donanmak ise, bu daha hayırlıdır. Bu, Allah'ın ayetlerindendir. Umulur ki öğüt alıp-düşünürler. (Araf Suresi, 26)

Ey insanlar, gerçekten, Biz sizi bir erkek ve bir dişiden yarattık ve birbirinizle tanışmanız için sizi halklar ve kabileler (şeklinde) kıldık. Şüphesiz, Allah Katında sizin en üstün (kerim) olanınız, (ırk ya da soyca değil) takvaca en ileride olanınızdır. Şüphesiz Allah, bilendir, haber alandır. (Hucurat Suresi, 13)

Kuran'da bize, Allah Katında asıl değer görecek olanın, yapılan işin mahiyeti değil, ne niyetle yapıldığı ve bir kişinin bu işi yaparken samimi davranıp davranmadığı olduğu bildirilmektedir. Bir ayette bu konuya şöyle bir örnek verilmiştir:

(Kesilen kurbanların) Onların etleri ve kanları kesin olarak Allah'a ulaşmaz, ancak O'na sizden takva ulaşır... (Hac Suresi, 37)

Buna günlük hayattan da pek çok örnek vermek mümkündür. Söz gelimi bir kimse fakirlere para yardımında bulunabilir, çok yardımsever, ince düşünceli ve fedakarca tavırlar gösterebilir. Ancak buradaki ölçü şudur; eğer bu kişi tüm bunları yaparken, Allah'ı razı edebilme umuduyla ve sadece Allah'ın takdirini kazanmak amacıyla hareket ediyorsa tavrı takvaya uygundur. Eğer insanların hoşnutluğunu, övgüsünü kazanmak, gösteriş yapmak gibi bir niyeti varsa, bu durumda tüm yaptıklarının boşa gitmiş olma ihtimali vardır. Çünkü, kişi ahirette takvasına göre karşılık görecektir.

Allah hem iyilik yapılmasını ama bu iyiliği yaparken de niyetin samimi olmasını şart koşmuştur. Müminlerin aralarındaki yardımlaşmaları da işte ahirette değer görecek bu iki konu üzerine kurulmuştur ki, gerçek merhamet de bu yönde bir yardımlaşmayı gerektirir.

Müminler bir başkasına ancak rahatlık ve huzur getirme şartıyla yardımcı olurlar. Örneğin bir insanın sağlığına zarar gelmesine engel olmak, daha rahat yaşaması sağlamak, neşesini artırmak için, imanını güçlendirmek, daha huzurlu bir ortam sunabilmek için, başına gelen sıkıntılı durumdan kurtulmak için yardım ederler. Yani yapılan yardımın sonucunda yardım edilen kişinin iman, sağlık, neşe, huzur, rahatlık, güzellik olarak ilerlemiş olması esastır.

Ancak Kuran'ın merhamet anlayışından yoksun olan kimseler karşı tarafa yardım ederken böyle bir değerlendirme içerisine girmezler. Yapacakları yardımın neticesinde kişinin zarara uğrama ihtimalini dahi düşünmezler. Söz gelimi kumar, fuhuş ya da dolandırıcılık gibi bir amaç doğrultusunda kullanılması için borç para vermek, karşı tarafa büyük bir kötülük etmek demektir. Bu kişi sağlanan bu yardımla hem dünyada büyük sıkıntı içerisine girecek hem de Allah'ın haram kıldığı bir işe giriştiği için ahirette kötü bir karşılık görecektir. Günah konusunda yapılan bu yardımlaşma, yardımı sağlayan kişiye de büyük bir sorumluluk yükleyecektir. Günah işlenmesine vesile olan bir insan da en az bu tavrı gösteren kişi kadar hatalı davranmış demektir. Bu nedenle Allah, bu kimselerin ahirette bu yardımlarından dolayı azapla karşılaşacaklarını, ama artık birbirlerine yardım edemeyeceklerini bildirmiştir:

(Onlara seslenilir:) "Ne oluyor size, birbirinizle (dünyada olduğu gibi) yardımlaşmıyorsunuz?"

Hayır, bugün onlar teslim olmuşlardır. (Saffat Suresi, 25-26)

İyilik ve takva konusunda yardımlaşanlar ise şöyle bir karşılık alacaklardır:

Kim bir iyilikle gelirse, kendisine bunun on katı vardır, kim bir kötülükle gelirse, onun mislinden başkasıyla cezalandırılmaz ve onlar haksızlığa uğratılmazlar. (Enam Suresi, 160)

... Kim bir iyilik kazanırsa, Biz ondaki iyiliği arttırırız. Gerçekten Allah, bağışlayandır, şükredene karşılığını verendir. (Şura Suresi, 23)

İyiliği Emredip Kötülükten Men Edenlerden Olmak

Dünya üzerinde gerçek iyilik ve gerçek kötülüğün ne olduğu bilgisine kuşkusuz sadece müminler sahiptirler. Çünkü onlar bu kavramların anlamlarını ve kapsamlarını, Allah'ın "doğruyu yanlıştan ayıran" bir kitap olarak gönderdiği Kuran'dan öğrenirler. Kuran'da, doğru ve yanlış, iyilik ve kötülük gibi kavramlar, örnekler verilerek her insanın anlayabileceği gibi açıklanmıştır. Ayrıca müminlere, Allah'tan korkmaları nedeniyle, iyiyi kötüden ayırt etmelerini sağlayan bir nur ve anlayış da verilmiştir. (Enfal Suresi, 29) Ancak İslam ahlakında kişinin doğruyu ve yanlışı yalnızca kendisinin bilmesi yetmez. Doğruları görmeye ve tavsiyeye açık olan her insanı Kuran ahlakını yaşamaya davet etmesi gerekir. Bu nedenle müminler bütün hayatları boyunca insanlara iyiyle kötünün arasındaki farkı anlatırlar. Allah müminlere şöyle emretmiştir:

Sizden; hayra çağıran, iyiliği (marufu) emreden ve kötülükten (münkerden) sakındıran bir topluluk bulunsun. Kurtuluşa erenler işte bunlardır. (Al-i İmran Suresi, 104)

Tevbe edenler, ibadet edenler, hamd edenler, (İslam uğrunda) seyahat edenler, rükû edenler, secde edenler, iyiliği emredenler, kötülükten sakındıranlar ve Allah'ın sınırlarını koruyanlar; sen (bütün) mü'minleri müjdele. (Tevbe Suresi, 112)

Kuran'da ayrıca Allah'ın bu emrini yerine getiren insanların diğer insanlar için ne kadar hayırlı kimseler olduklarına da dikkat çekilmiştir:

Siz, insanlar için çıkarılmış hayırlı bir ümmetsiniz; maruf (iyi ve İslam'a uygun) olanı emreder, münker olandan sakındırır ve Allah'a iman edersiniz. Kitap Ehli de inanmış olsaydı, elbette kendileri için hayırlı olurdu. İçlerinden iman edenler vardır, fakat çoğunluğu fıska sapanlardır. (Al-i İmran Suresi, 110)

Müminlerin, insanlara iyiliği öğütleyip kötülükten sakındırmaya çalışırken göz önünde bulundurdukları önemli bir ölçü vardır; karşılarındaki kişinin ne geçmişi ne de o an içerisinde bulunduğu hatalı tavırlar onlarda bir ön yargı oluşturmaz. Kimseye hatalarından dolayı "nasıl olsa bu insan mümin olmaz" gözüyle bakmazlar. Hiç kimseyi, din ahlakını anlatma konusunda göz ardı etmezler. Böyle bir tavrın adaletsizlik olduğunu bilir ve bundan sakınırlar. Diğer kişilerin güzel ahlakı yaşayabilmeleri için, önce müminlerin bildiği bilgilere sahip olmaları ve aynı şekilde eğitilmeleri gerekmektedir. Bu nedenle müminler, kişilerin tavırları ne kadar olumsuz olursa olsun, iyiliğe çağırmakta ve kötülükten sakındırmakta, doğru olanı anlatmakta tereddüte kapılmazlar.

Ancak tüm bu anlatımlara rağmen karşı taraf kendi bakış açısında ısrarlı davranırsa, bu durumda da hiçbir şekilde bir zorlamaya girmezler. Çünkü Allah Kuran'da "Dinde zorlama (ve baskı) yoktur…" (Bakara Suresi, 256), "Şu halde, eğer 'öğüt ve hatırlatma' bir yarar sağlayacaksa, 'öğüt verip hatırlat.'" (A'la Suresi, 9) şeklinde bildirmiştir.

Müminler, Kuran'ın iyiliği emretme hükmünü sadece doğru ve yanlışı hiç bilmeyen ve dini hiç tanımayan insanlara değil, aynı zamanda müminlere karşı da uygularlar. Çünkü insan sadece bilmediğinden değil, bazen de unuttuğundan, yanıldığından ya da nefsinin telkinlerine uyduğundan hata yapabilir. İşte bu durumda müminler birbirlerine Kuran'ın hükümlerini hatırlatarak iyiliği emretmiş ve kötülüğü engellemiş olurlar. Dünya hayatında ancak iyilik yapanların ve salih amellerde bulunanların cennetle müjdeleneceklerini, kötülükten sakınmayanların ise cehennem azabıyla karşılık göreceklerini bildiklerinden birbirlerini bu yönde uyarırlar. Allah müminlerin birbirleri üzerinde gözetici olduklarını ve birbirlerinin velileri olduklarını bildirmiştir:

Mü'min erkekler ve mü'min kadınlar birbirlerinin velileridirler. İyiliği emreder, kötülükten sakındırırlar, namazı dosdoğru kılarlar, zekatı verirler ve Allah'a ve Resûlü'ne itaat ederler. İşte Allah'ın kendilerine rahmet edeceği bunlardır. Şüphesiz, Allah, üstün ve güçlüdür, hüküm ve hikmet sahibidir. (Tevbe Suresi, 71)

Ayrıca müminler bu ibadeti yerine getirme konusunda hiçbir bıkkınlığa kapılmazlar. Karşılarındaki insanlar ne kadar çok hata yapsalar da sabırla, şefkatle ve merhametle uyarmaya ve hatırlatmaya devam ederler. Çünkü Allah pek çok ayetinde sabredenleri sevdiğini bildirerek, müminleri Kuran ahlakını uygulamakta sabırlı olmaya davet etmiştir.

Kötülüğe En Güzel Şekilde Karşılık Vermek

Allah Kuran'da inananlara kötülüğe iyilikle karşılık vermeyi emretmiştir:

İyilikle kötülük eşit olmaz. Sen, en güzel olan bir tarzda (kötülüğü) uzaklaştır; o zaman, (görürsün ki) seninle onun arasında düşmanlık bulunan kimse, sanki sıcak bir dost(un) oluvermiştir. (Fussilet Suresi, 34)

Kötülüğü en güzel olanla uzaklaştır; Biz onların nitelendiregeldiklerini en iyi bilenleriz. (Müminun Suresi, 96)

Ayette görüldüğü gibi Allah müminlere, kötülüğe karşı en güzel tavırla karşılık verdikleri takdirde hayırlı bir sonuç elde edeceklerini vaat etmiştir. Hatta karşılarındaki kişiyle aralarında düşmanlık gibi bir durum söz konusu olsa dahi sıcak bir dostluk oluşabileceğine dikkat çekmiştir.

Bu, aynı zamanda inananların merhamet anlayışlarının da bir gereğidir. Karşı tarafın Allah'ın beğenmeyeceği kötü bir tavır içerisinde olduğunu gördükleri zaman, herşeyden önce bunun o kişinin ahireti açısından riskli bir durum olduğunu düşünerek, kibir ve gurura kapılmadan, hoşgörülü ve tevazulu bir biçimde yaklaşırlar; alttan alan bir üslup kullanırlar. Kuran ahlakını yaşamayan insanlarda olduğu gibi "hatalı olan, kötülüğü yapan karşı taraf, önce o alttan alsın" ya da "ne yaparsa yapsın" gibi bir mantıkla hareket etmezler. Güzel tavrı kim gösterirse Allah'ın o kişinin tavrından hoşnut olacağını ve kötülüğe maruz kalındığı halde güzellikle davranmanın Kuran'a en uygun olan tavır olduğunu bilirler. Bu nedenle de alttan almanın bir kayıp değil aksine büyük bir kazanç olduğunu düşünerek hareket ederler.

İman edenler hayatları boyunca türlü türlü insanla karşılaşabilirler. Ama karşılarındaki insanların tavırlarına göre, onlar da ahlak anlayışlarını değiştirmezler. Karşı taraf alaycı konuşabilir, çirkin sözler sarf edebilir, öfkelenebilir, kötülükte bulunabilir ya da düşmanca tavırlar sergileyebilir. Ancak müminin efendiliği, tevazusu, merhametli ve yumuşak başlı tavrı hiçbir zaman değişmez. Kendisine söylenen kötü bir söze kötü sözle karşılık vermez. Alay edene alayla, öfkeye öfkeyle cevap vermez. Öfkelenen bir insana karşı sakin ve itidalli olur. Kırıcı bir tavra karşılık, onu yaptığından utandıracak, güzel ahlaka özendirecek bir hoşgörü ve merhamet anlayışıyla hareket eder.

Elbette müminin bu tavırları tamamen akılcı bir boyutta olur; kendisini zarara uğrayacağı bir duruma sokmaz. Ne kendinin ne de diğer müminlerin haksızlığa ya da zarara uğramasına izin vermez. Ama bir yandan da gösterdiği güzel tavırlarla, Kuran'da emredilen güzel ahlakın tebliğini yapmış olur. Allah'ın beğendiği ahlakı uygulayarak karşı tarafı din ahlakına ısındırmaya çalışır.

Ayrıca şunu da hiç unutmamak gerekir: Karşı tarafın kötü bir ahlak göstermesi kişinin kendisinin de kötü ahlak göstermesine bir gerekçe değildir. Her insan Allah'a karşı yaptıklarından tek başına sorumludur. Dahası kötü bir tavra karşı şefkat, merhamet ve güzel ahlak gösterebilmek Kuran'a göre üstün bir ahlakın göstergesidir. Çünkü müminin bu güzel tutumu, onun Allah'a olan bağlılığının gücünü ve şiddetini gösterir. Söz konusu kişi bu ahlakı sadece Allah'ın razı olması için sabırla uygulamaktadır.

Kuran ahlakını yaşama konusunda gösterdikleri bu üstün sabrın karşılığında da Allah bu kişilerin ecirlerini iki kez vereceğini şöyle bildirmektedir:

İşte onlar; sabretmeleri dolayısıyla ecirleri iki defa verilir ve onlar kötülüğü iyilikle uzaklaştırıp kendilerine rızık olarak verdiklerimizden infak ederler. (Kasas Suresi, 54)

İnsanlara İyilikle Davranmak

Biz, gökleri, yeri ve her ikisinin arasındakileri hakkın dışında (herhangi bir amaçla) yaratmadık. Hiç şüphesiz o saat de yaklaşarak gelmektedir; öyleyse (onlara karşı) güzel davranışlarla davran. (Hicr Suresi, 85)

Allah müminlere "güzellikle davranmayı" emretmiştir. Bu, müminin Allah korkusundan ve Kuran'a olan bağlılığından kaynaklanan istikrarlı bir ahlak anlayışıdır. Bu nedenle mümin hayatı boyunca bu ahlaktan taviz vermez ve Allah'ın rızasını kazanmak için çevresindeki insanlara güzellikle davranır.

Karşı tarafın zengin ya da fakir, yaşlı ya da çocuk, kadın ya da erkek olmasının müminin göstereceği ahlak açısından hiçbir önemi yoktur. Mümin bu tavrına karşılık insanlardan ve dünyadan bir menfaat ummadığı için insanları bu tip özelliklerine göre değerlendirmez. Nitekim Allah bir ayetinde müminlere bu konudaki ölçüyü de bildirmiştir:

Allah'a ibadet edin ve O'na hiçbir şeyi ortak koşmayın. Anne-babaya, yakın akrabaya, yetimlere, yoksullara, yakın komşuya, uzak komşuya, yanınızdaki arkadaşa, yolda kalmışa ve sağ ellerinizin malik olduklarına güzellikle davranın. Çünkü, Allah, her büyüklük taslayıp böbürleneni sevmez. (Nisa Suresi, 36)

Mümin Allah'ın emrettiği herkese karşı güzel tavırlar gösterir. Ancak bu, karşı tarafın yanlış olan fikirlerini tasdik eden ya da yanlış tavırlarına göz yuman bir iyilik anlayışı değildir. Mümin doğru ve hak olan bir konuda Allah'ın gösterdiği yoldan asla taviz vermez. Eğer karşı tarafın yanlış bir tavrı varsa, yine güzel bir tavırla, merhametle ve insaniyetle bunu ona göstermeye çalışır ve doğrusunu mutlaka anlatır. Müminlerin inkar edenlere din ahlakını anlatırken ortaya koydukları tavır bu konuya güzel bir örnek teşkil eder. Kuran'da bu konuda yer alan örneklerden birisi, Hz. Musa'nın, o dönemde Mısır'ın yöneticisi olan Firavun'a dini tebliğ edişidir. Allah, Hz. Musa'ya, Firavun'a dini anlatmasını ancak bunu yaparken yumuşak söz söylemesini emretmiştir:

"Sen ve kardeşin ayetlerimle gidin ve beni zikretmede gevşek davranmayın. "İkiniz Firavun'a gidin, çünkü o, azmış bulunuyor." "Ona yumuşak söz söyleyin, umulur ki öğüt alıp-düşünür veya içi titrer-korkar." (Taha Suresi, 42-44)

Allah'ın bu emri üzerine Hz. Musa ve kardeşi Hz. Harun, Firavun'un bütün zalimliğine, kabalığına ve kibirine rağmen merhametli ve tevazulu tavırlarını muhafaza etmişler, ona güzellikle yaklaşmışlardır.

İnsanların Arasını Düzeltmek

Daha önce de söz ettiğimiz gibi, iman edenlerin yaşadıkları merhamet anlayışı, insanlara her zaman güzellikle davranmalarını sağlar. Hiçbir zaman kavgacı, ters, bozucu bir yapı sergilemez ve etraflarındaki insanları da bu konuda doğruya yönlendirirler. Kuran ahlakını yaşamaları nedeniyle en başta kendileri her zaman için barışçı, uzlaşmacı ve yapıcı bir karakter gösterirler. Din ahlakından uzak yaşayan kimselerin sık sık yaşadıkları "darılma", "kavga etme", "tartışma" gibi tavır bozukluklarının Kuran ahlakında yeri olmadığını bilirler. Bu nedenle de ne olursa olsun affetme, hoşgörme ve karşı tarafı güzel olana çekme yoluna giderler.

Diğer insanları da daima bu ahlakı yaşamaya teşvik ederler. Onlara Allah'ın böyle bir ahlakı daha çok beğeneceğini ve ahirette daha güzel bir karşılığı olacağını hatırlatırlar. İnsanların arasındaki ayrılıkların ya da anlaşmazlıkların çözümlenmesine vesile oldukları için ayrıca kendileri de Allah'ın razı olacağı bir tavır içerisine girmiş olurlar. Allah onların sırf Rabbimizin hoşnutluğunu arayarak gösterdikleri bu ahlaka büyük bir ecirle karşılık vereceğini bildirmiştir:

Onların 'gizlice söyleşmelerinin' çoğunda hayır yok. Ancak bir sadaka vermeyi veya iyilikte bulunmayı ya da insanların arasını düzeltmeyi emredenlerinki başka. Kim Allah'ın rızasını isteyerek böyle yaparsa, artık ona büyük bir ecir vereceğiz. (Nisa Suresi, 114)

İbadetlerde Kararlılık Göstermek

Allah Kuran'ın pek çok ayetinde, iman ettiklerini söyledikleri halde kalplerinde gerçek imanı yaşamayan samimiyetsiz insanlar hakkında bilgi vermiştir. Bu kimseler, belirli konularda müminlerin tavırlarına benzer davranışlarda bulunabilirler. Kuran'da belirtilen bazı ibadetleri yerine getirebilir, Allah'ın sakınılmasını bildirdiği konuların bazılarına dikkat ederek müminlere benzer bir yaşam tarzı sürebilirler ancak bütün bunlarda kesin bir kararlılık ve samimiyet göstermezler. Bu kişilerin samimiyetsizliğine karşılık iman edenlerin Allah'ın emirlerini yerine getirme konusundaki kararlılıkları çok keskindir. Bu konudaki en güzel örneklerden biri Peygamberimiz (sav) döneminde yaşamış olan Müslüman kadınların tavırlarıdır.

Tesettürle ilgili ayetlerin indiği dönemde Müslüman kadınlar, çevrelerindeki insanların kınamalarından ya da menfaatlerine bir zarar gelmesinden korkmadan bu hükmü uygulamışlardı. Bu konuyla ilgili olarak Hz. Ayşe (radiyAllahu anh)'dan şöyle rivayet edilmiştir:

“Başörtülerini yakalarının üstüne koysunlar” ayetini inzal edince harmaniyelerini yırtarak onunla örtünmüşlerdir.” (İbn-i Kesir, Hadislerle Kuran-ı Kerim Tefsiri, cilt:11, s. 5880)

Mümin kadının belirleyici bir özelliği Allah (cc)'ın Kuran'da emrettiği üzere giyiminde tesettür ölçülerine dikkat etmesi ve başını örtmesidir. Nur Suresi'ndeki örtünmeyle ilgili ayetler Hicretten sonraki dönemde indirilmiştir:

“Şeybe kızı Safiye anlatıyor ve diyor ki: Biz Hz. Aişe'nin yanında iken bir kısım hanımlar Kureyşli kadınların durumunu ve faziletlerini anlatmışlardı. Bunun üzerine Hz. Aişe buyurdular ki; "muhakkak ki Kureyşli kadınların üstünlüğü vardır. Ama Allah'a yemin ederim ki, ben ansar'ın kadınlarından daha çok Allah'ın Kitabını tasdik eden ve Kur'an'a inanan faziletli kimseler görmedim." Nur Suresi'ndeki “baş örtülerini yakalarının üzerlerine koysunlar” ayet-i kerimesi nazil olduğunda kocaları onların yanlarına gittiler ve kendilerine Allah (cc)'ın bu konuda inzal buyurduğu ayeti okudular. Her bir kişi karısına, kızına, bacısına ve yakınlarına bu ayeti okuyordu. İçlerinden hiçbir hanım baş örtüsünü yakaları üzerine koymaz olmadı. Allah'ın indirdiği kitabındaki hükmüne inandıklarından ve tasdik ettiklerinden örtülerine büründüler...” (İbn-i Kesir, Hadislerle Kuran-ı Kerim Tefsiri, cilt:11, s. 5880)

Peygamberimiz (sav) dönemindeki Müslüman kadınların bu kararlılıkları tüm inananlara örnek olmaya devam etmektedir.

Hayatı sadece dünya hayatıyla sınırlı sanan insanlar dünyada yaptıkları iyiliklerin ve kötülüklerin, ahirette karşılarına çıkacağını unuturlar. İnananlar ise ahiretin varlığına kuşku duymadan inandıkları için her yaptıklarının karşılığını alacaklarını ve yapmadıklarından dolayı ahirette pişmanlık yaşayabileceklerini bilirler. Bu nedenle de güzel ahlakın her detayını en güzel şekliyle uygulamaya çalışırlar.

Fedakarlık Göstermek

Kesin bir kararlılıkla ve hiçbir şart koşmadan yaşanılan fedakarlık müminlerin önemli ahlak özelliklerinden biridir. Pek çok konuda müminleri taklit edebilen, ancak samimi imanı gereği gibi yaşamayan bazı insanlar, yalnızca Allah'ın rızasını, sevgisini ve ahireti hedefleyerek fedakarlıkta bulunmaları gerektiğinde buna güç yetiremezler. Kimi zaman insanlara gösteriş yapabilmek, kimi zaman gerçek ahlak anlayışlarını gizleyebilmek kimi zaman da çeşitli menfaatler elde edebilmek için fedakarlık görüntüsünde çeşitli girişimlerde bulunabilirler. Ancak karşılığında hiçbir menfaat elde edemeyeceklerinden emin olduklarında bu konudaki isteksizlikleri ciddi şekilde dikkat çeker. Özellikle de kendi açılarından bir menfaat kaybı söz konusu olduğunda, maddi ya da manevi açıdan bir zarara uğrayacaklarını düşündüklerinde, yalnızca imanın kazandırabildiği bu gücü kendilerinde bulamamakta ve böylece samimiyetsizlikleri ortaya çıkmaktadır.

İman edenler, Allah için fedakarlık gösterebilecekleri bir durumla karşılaştıklarını bunu imanlarını ve samimiyetlerini gösterebilecekleri bir fırsat olarak görürler. Dünya hayatının Allah'ın hoşnutluğunu kazanabilmeleri için yaratılmış kısa ve geçici bir imtihan ortamı olduğunun bilinciyle hareket eder, bu nedenle asıl olarak Allah'ın rızasını ve ahiret kazancını isterler. Gerektiğinde kendileri de ihtiyaç içinde oldukları halde, hiç düşünmeden haklarından feragat edebilirler. Hiçbir zaman yaptıkları fedakarlıkları dile getirerek, kendilerini övecek ya da ön plana çıkaracak bir tavır göstermez ve fedakarlıklarından dolayı karşı tarafı minnet altında bırakmaya çalışmazlar. Kuran'da müminlerin bu üstün fedakarlık anlayışları şöyle ifade edilmiştir:

Kendilerinden önce o yurdu (Medine'yi) hazırlayıp imanı (gönüllerine) yerleştirenler ise, hicret edenleri severler ve onlara verilen şeylerden dolayı da içlerinde bir ihtiyaç (arzusu) duymazlar. Kendilerinde bir açıklık (ihtiyaç) olsa bile (kardeşlerini) öz nefislerine tercih ederler. Kim nefsinin 'cimri ve bencil tutkularından' korunmuşsa, işte onlar, felah (kurtuluş) bulanlardır. (Haşr Suresi, 9)

Müminlerin Ahireti İçin Dua Etmek

Müminlerin birbirlerine gösterdikleri en güzel merhamet şekillerinden biri de birbirlerinin iyiliği için dua etmeleridir. İmanları gereği Allah'ın dilediği an dilediği herşeyi yapabilecek şekilde sonsuz güç sahibi olduğunu bilirler. Ayrıca Allah, "Kullarım beni sana soracak olurlarsa, muhakkak ki Ben (onlara) pek yakınım. Bana dua ettiği zaman dua edenin duasına cevap veririm. Öyleyse, onlar da Benim çağrıma cevap versinler ve bana iman etsinler. Umulur ki irşad olurlar." (Bakara Suresi, 186) diyerek müminleri dua ederek Kendisinden istekte bulunmaya çağırmış ve onların bu dualarına karşılık vereceğini bildirmiştir.

İşte müminler Rabbimizin bu çağrısına gönülden karşılık verir ve O'ndan dünyadaki ve ahiretteki her türlü güzelliği isterler. Ancak müminlere karşı duydukları merhamet, onların da iyiliği için dua etmelerini gerektirir. Kendileri için Allah'tan ne istiyorlarsa, diğer müminler için de en az bunları, hatta daha da fazlasını isteyecek kadar üstün bir merhamet anlayışına sahiptirler.

Bu merhametlerinin asıl sebebi ise cennet ve cehennemin ve ölümden sonra başlayacak olan sonsuz hayatın varlığından kesin emin olmalarıdır. Müminlerin de sonsuz yaşamlarını Allah'ın rahmeti içerisinde cennetlerde geçirebilmeleri için Allah'a sürekli olarak dua ederler. Allah'tan, kendilerinin ve mümin kardeşlerinin eksiklerini gidermesini, kötülüklerini arındırmasını, hatalarını bağışlamasını ve onlara cennetini nasip etmesini isterler.

Kuşkusuz bu çok üstün bir ahlaktır. Çünkü insanlar genelde hep kendi iyilikleri ve rahatları için çabalar ve hep kendilerine yönelik isteklerde bulunurlar. Müminlerin ayrıca diğer kardeşlerini de gözetiyor olmaları, onların üstün ahlaklarından kaynaklanmaktadır. Kuran'da müminlerin bu ahlaklarını yansıtan dualarına pek çok örnek verilmiştir:

… "Rabbimiz, unuttuklarımızdan veya yanıldıklarımızdan dolayı bizi sorumlu tutma. Rabbimiz, bize, bizden öncekilere yüklediğin gibi ağır yük yükleme. Rabbimiz, kendisine güç yetiremeyeceğimiz şeyi bize taşıtma. Bizi affet. Bizi bağışla. Bizi esirge, Sen bizim mevlamızsın. Kafirler topluluğuna karşı bize yardım et." (Bakara Suresi, 286)

... "Rabbimiz, üstümüze sabır yağdır ve bizi Müslüman olarak öldür." (A'raf Suresi, 126)

Onlardan öylesi de vardır ki: "Rabbimiz, bize dünyada da iyilik ver, ahirette de iyilik (ver) ve bizi ateşin azabından koru" der. (Bakara Suresi, 201)

"Rabbimiz, bizi hidayete erdirdikten sonra kalplerimizi kaydırma ve Katından bize bir rahmet bağışla. Şüphesiz, bağışı en çok olan Sensin Sen." "Rabbimiz, kendisinde şüphe olmayan bir günde insanları gerçekten Sen toplayacaksın. Doğrusu Allah, va'dinden cayıp-dönmez." (Al-i İmran Suresi, 8-9)

Sonraki Nesillerin Mümin Olması İçin Dua Etmek

Kuran'da, müminlerin, ölümlerinden sonra arkalarında bırakacakları henüz yaşı küçük olan çocuklara karşı derin bir merhamet ve düşkünlükle yaklaşmaları gerektiğine dikkat çekilmektedir. Bu nedenle müminler kendi yaşamlarının sonuna yaklaştıklarında arkalarından yetişecek olan küçük çocukların başıboş, kendi hallerinde kalmalarına razı olmazlar. Onlara imanlı, dürüst, güvenilir, akıllı ve güzel ahlaklı olmanın yollarını gösterirler. Allah'ın bu konudaki emri şöyledir:

Arkalarında bıraktıkları zayıf çocuklardan dolayı korku duyanların, (vasiyetleri altında olanlar için de) içleri ürpertiyle titresin. Allah'tan korksunlar ve onlara doğru söz söylesinler. (Nisa Suresi, 9)

Allah Kuran'da peygamberlerden de bu konuda örnekler vermiştir. Peygamberler gerek çocukları gerekse kendilerinden sonra gelen soyları için dua etmiş, onların da güzel ahlaklı birer Müslüman olmaları için çaba harcamışlardır. Bu konuda Kuran'da bildirilen örneklerden bazıları şöyledir:

Hani İbrahim şöyle demişti: "Bu şehri güvenli kıl, beni ve çocuklarımı putlara kulluk etmekten uzak tut." (İbrahim Suresi, 35)

Ve onlar: "Rabbimiz, bize eşlerimizden ve soyumuzdan, gözün aydınlığı olacak (çocuklar) armağan et ve bizi takva sahiplerine önder kıl" diyenlerdir. (Furkan Suresi, 74)

İbrahim, İsmail'le birlikte Evin (Ka'be'nin) sütunlarını yükselttiğinde (ikisi şöyle dua etmişti): "Rabbimiz bizden (bunu) kabul et. Şüphesiz, Sen işiten ve bilensin", "Rabbimiz, ikimizi Sana teslim olmuş (Müslümanlar) kıl ve soyumuzdan Sana teslim olmuş (Müslüman) bir ümmet (ver). Bize ibadet yöntemlerini (yer veya ilkelerini) göster ve tevbemizi kabul et. Şüphesiz, Sen tevbeleri kabul eden ve esirgeyensin." (Bakara Suresi, 127-128)

Müminlerin Hataları İçin Bağışlanma Dilemek

Şu halde bil; gerçekten, Allah'tan başka ilah yoktur. Hem kendi günahın, hem mü'min erkekler ve mü'min kadınlar için mağfiret dile. Allah, sizin dönüp-dolaşacağınız yeri bilir, konaklama yerinizi de. (Muhammed Suresi, 19)

Kuran ahlakını yaşamanın müminlere kazandırdığı merhamet anlayışı, müminlerin birbirlerine karşı olan düşkünlükleriyle kendini gösterir. Müminler ahiretteki azaba karşı hissettikleri korkuyu mümin kardeşleri için de duyarlar. Kendi kurtuluşlarını istedikleri kadar diğer müminlerin de Allah'ın hoşnutluğunu ve cennetini kazanmalarını isterler. Bu nedenle de Allah'ın emrettiği şekilde onların da bağışlanmaları için dua ederler. Kuran'da müminlerin bu üstün merhamet anlayışlarına örnek oluşturan pek çok ayet vardır:

"Rabbimiz, şüphesiz Sen kimi ateşe sokarsan, artık onu 'hor ve aşağılık' kılmışsındır; zulmedenlerin yardımcıları yoktur." "Rabbimiz, biz: "Rabbinize iman edin" diye imana çağrıda bulunan bir çağırıcıyı işittik, hemen iman ettik. Rabbimiz, bizim günahlarımızı bağışla, kötülüklerimizi ört ve bizi de iyilik yapanlarla birlikte öldür." "Rabbimiz, elçilerine va'dettiklerini bize ver, kıyamet gününde de bizi 'hor ve aşağılık' kılma. Şüphesiz Sen, va'dine muhalefet etmeyensin." (Al-i İmran Suresi, 192-194)

"Rabbim, beni namazı(nda) sürekli kıl, soyumdan olanları da. Rabbimiz, duamı kabul buyur. Rabbimiz, hesabın yapılacağı gün, beni, anne-babamı ve mü'minleri bağışla." (İbrahim Suresi, 40-41)

Üstelik müminler, gelmiş geçmiş tüm iman edenler için de dua ederler. Allah'a iman eden her insan, hangi dönemde, nerede yaşamış olursa olsun onların kardeşleridir. Müminlerin bu yöndeki duaları bir ayette şöyle bildirilir:

Bir de onlardan sonra gelenler, derler ki: "Rabbimiz, bizi ve bizden önce iman etmiş olan kardeşlerimizi bağışla ve kalplerimizde iman edenlere karşı bir kin bırakma. Rabbimiz, gerçekten Sen, çok şefkatlisin, çok esirgeyicisin." (Haşr Suresi, 10)

Kimseyle Alay Etmemek

Dinin yaşanmadığı toplumlarda "alay etmek" insanların kendilerine yapılmadığı sürece karşı çıkmadıkları, hatta önemli bir eğlence konusu olarak değerlendirdikleri bir tavırdır. Bu nedenle de neredeyse karşılaştıkları herşeyi alay konusu edinmekten çekinmezler. Bu tavır bozukluğu ile aslında karşı tarafı küçük düşürerek kendilerini yücelttiklerine de inanırlar. Onlara göre insanların sakatlık, şişmanlık, kısa boyluluk vs. gibi fiziksel eksikliklerinin yanı sıra dillerinin sürçmesi, hapşırmaları ya da ayaklarının takılıp düşmeleri gibi herkesin karşılaşabileceği insani durumlar bile önemli alay konularıdır.

Müminler ise, böyle bir tavra hiçbir şekilde tenezzül etmezler. Herşeyden önce Kuran ahlakında alayın yeri olmadığını ve bunun Allah'ın beğenmediği bir tavır olduğunu bilirler. Kuran'da Allah'ın bu konudaki emri şöyledir:

Ey iman edenler, bir kavim (bir başka) kavimle alay etmesin, belki kendilerinden daha hayırlıdırlar; kadınlar da kadınlarla (alay etmesin), belki kendilerinden daha hayırlıdırlar... (Hucurat Suresi, 11)

Bunun yanında müminler insanlara imanları, güzel ahlakları ve Allah'a yakınlaşmak için gösterdikleri samimi çaba oranında değer verirler. Bu nedenle de bir insanın boyu, kilosu, şivesi, sakatlığı gibi fiziksel özellikleri her ne kadar eksik olursa olsun, bundan dolayı karşı tarafı küçük görmez ve bu durumu o kişiyi taciz etmek için asla kullanmazlar. Aksine bu eksikliklerinden dolayı bu kimselere karşı büyük bir merhamet duyar ve onların bu eksikliklerini giderecek samimi bir çaba içerisinde olurlar. Yine aynı şekilde yanlarında dili sürçen, ayağı takılıp düşen ya da benzer şekilde her insanın rahatlıkla karşılaşabileceği bir duruma düşen bir kimseyi, kesinlikle mahçup edecek bir tavır göstermezler.

Ayrıca alaycılık gibi çirkin bir tavrı hiçbir zaman için bir eğlence vesilesi olarak görmezler. Çünkü bir başkasının taciz olduğu bir konuşmadan, espriden ya da tavırdan kendileri de hiçbir şekilde zevk almazlar. Kendileri bu tavra asla yanaşmayacakları gibi, bir insanın başkaları tarafından sıkıntıya düşürüldüğü, mahçup edildiği ya da alay konusu yapıldığı bir olaya seyirci de kalmazlar. Mutlaka mahçup edilmeye çalışılan kimsenin koruyuculuğunu üstlenir ve onu hiçbir şekilde ezdirmezler. Kendilerine yapılmasını hiç istemedikleri bu tavırların bir başkasını da nasıl rahatsız edebileceğini vicdanlı oldukları için tahmin edebilirler. Bu konuda gösterdikleri tüm bu itina ise tamamen Allah korkularından ve güzel ahlaklarından kaynaklanmaktadır. Vicdanları ve merhamet anlayışları onları alaycılık gibi çirkin bir tavra girmekten alıkoyar. Ayrıca Allah'ın alay edenleri ahiret azabıyla uyardığını bilir ve bu tavırdan şiddetle korkup sakınırlar:

Arkadan çekiştirip duran, kaş göz hareketleriyle alay eden her kişinin vay haline; Ki o, mal yığıp biriktiren ve onu saydıkça sayandır. Gerçekten malının kendisini ebedi kılacağını sanıyor. Hayır; andolsun o, 'hutame'ye atılacaktır. "Hutame"nin ne olduğunu sana bildiren nedir? Allah'ın tutuşturulmuş ateşidir. Ki o, yüreklerin üstüne tırmanıp çıkar. O, onların üzerine kilitlenecektir;

(Kendileri de) Dikilip-yükseltilmiş sütunlarda (bağlanacaklardır). (Hümeze Suresi, 1-9)

İnsanlara Hoşlanmayacakları Lakaplar Takmamak

Kuran'da müminlere, insanların haklarına hiçbir şekilde tecavüz etmemeleri öğütlenir. Müminler de bu konuda son derece titiz davranır ve birbirlerine karşı her zaman için onore edici, hürmetkar ve saygılı bir tavır gösterirler. İşte bu doğrultuda özen gösterdikleri önemli bir tavır da insanlara, onların hoşlanmayacakları türde lakaplar takmamaktır.

Bilindiği gibi bu, Kuran ahlakının yaşanmadığı toplumlarda oldukça yaygın olan bir alışkanlıktır. Çoğu zaman da altında art niyet bulunur. İnsanlar birbirlerine açıkça söyleyemedikleri olumsuz düşüncelerini, isim takmak gibi imalı yöntemlerle ifade etmeye çalışırlar. Bazen de amaç isim takarak karşı tarafı küçümsemek, alay etmek ya da taciz etmektir. Bu isimler o kimselerin eksikliklerini ya da kusurlarını ifade eder niteliktedir, dolayısıyla her dile getirildiğinde bu kişiler huzursuz edilmiş olur.

Müminlerin ise karşı tarafın duyduğunda hoşlanmayacağı ya da mahçup olacağı bir sözü kasıtlı olarak kullanmaları mümkün değildir. Çünkü Allah'ın bu konuda kesin emri vardır:

... Kendi nefislerinizi (kendi kendinizi) yadırgayıp-küçük düşürmeyin ve birbirinizi 'olmadık-kötü lakablarla' çağırmayın. İmandan sonra fasıklık ne kötü bir isimdir. Kim tevbe etmezse, işte onlar, zalim olanların ta kendileridir. (Hucurat Suresi, 11)

Ayrıca müminler birbirlerinin bir kusurunu gördüklerinde bunu Allah'ın bir emri olarak açıkça karşı tarafa anlatıp, onu bu kusurundan arındırmaya çalışırlar. Bu yöndeki düşüncelerini açıkça ifade ettikleri için hiçbir zaman karşı tarafa ima yoluyla bir şeyler anlatmaya ihtiyaç duymazlar. Bu aynı zamanda müminlerin birbirlerine olan merhametlerinin de açık bir göstergesidir. Birbirlerini rahatsız edecek, huzursuzluğa kapılmalarına neden olacak ya da kırıcı olabilecek hiçbir tavra izin vermez ve gösterdikleri bu güzel tavırlarla da Kuran ahlakını yaşamayan kimselere örnek olurlar.

Mirastan İhtiyaç İçerisindeki Kimseleri de Yararlandırmak

Baştan beri üzerinde durduğumuz gibi, Allah insanlara zor durumda olan kişilere karşı merhametli olmayı, onların ihtiyaçlarını gördükleri halde görmezlikten gelip geçmemeyi tavsiye etmiştir. Sahip oldukları malları, paraları diğer ihtiyacı olanlarla paylaşmanın güzel bir tavır olacağına dikkat çekmiştir. Hatta kendilerine bir miras kaldığında, bundan fakir olan yakınlarına da bir pay ayırılmasını belirtmiştir.

İşte bu nedenle müminler kendilerine miras kaldığında bundan, ihtiyaç içerisindeki yakınlarına, yetimlere ve yoksullara pay ayırırlar. Kuran'da Allah'ın bu tavsiyesi şöyle bildirilmiştir:

(Mirası) Bölüşme sırasında yakınlar, yetimler ve yoksullar da hazır olursa, onları ondan rızıklandırın ve onlara güzel (maruf) söz söyleyin. (Nisa Suresi, 8)

Müminlerin bu uygulaması, onların aynı zamanda vicdan ve merhamet anlayışlarının üstünlüğünü de açıkça ortaya koymaktadır. Çevrelerinde pek çok ihtiyaç içerisinde insan varken, onlar mallarının ihtiyaçlarından fazlasını yığıp biriktiremezler.

Din ahlakını yaşamayan kimseler ise müminlerin tam aksine, kendilerine miras ve benzeri tarzda yüklü bir para kaldığında değil bunu dağıtmak, mümkün olduğunca kimseye duyurmamaya çalışırlar. Çünkü zengin oldukları bilinecek olursa, akrabalarından, yakınlarından ve yoksullardan pek çok insanın yardım talep etmesinden endişe ederler. Böyle bir imkanları olduğu halde ihtiyaç içerisindeki insanların halini görmekten ve buna rağmen onları yardımsız bırakmaktan vicdan azabı duymazlar. Herşeyin sadece kendilerine ait olmasını ve kendi çıkarları doğrultusunda harcanmasını ister, aksini de büyük bir kayıp olarak değerlendirirler.

Müminler ise Allah'ın emrettiği gibi, miras kalan mallarından bu kimselere hiçbir talepleri olmasa da kendi istekleriyle verirler. Onların bu merhamet anlayışları ahirette şöyle karşılık bulacaktır:

Küçük, büyük infak ettileri her nafaka ve (Allah yolunda) aştıkları her vadi, mutlaka Allah'ın yaptıklarının daha güzeliyle onlara karşılığını vermesi için, (bunlar) onlar adına yazılmıştır. (Tevbe Suresi, 121)

Her Şeyin En Güzelini İnfak Etmek

Kendilerine Kuran'ı ölçü almayan kimseler infak etmeyi, "kullanılmayan ve eskimiş eşyaların fakirlere dağıtılması" olarak algılar ve evlerinde eski eşya biriktikçe bir gelenek olarak bu alışkanlığı uygularlar. Ancak bu infakın, değer verdikleri mallarından herhangi bir şey eksiltmemesine de büyük özen gösterirler. Bu kimselerin çoğu zaman asıl amaçları, hem kullanım dışı kalmış eski eşyalarından kurtulmak hem de böylece çevrelerine bir hayır işlemiş imajı vermektir. Allah bu tür kişilerin infak etmelerinin gösteriş amaçlı olduğuna bir ayette şöyle dikkat çekmiştir:

Ve onlar, mallarını insanlara gösteriş olsun diye infak ederler, Allah'a ve ahiret gününe de inanmazlar. Şeytan, kime arkadaş olursa, artık ne kötü bir arkadaştır o. (Nisa Suresi, 38)

İnsanın, kullanmaya istek duymadığı ya da eskimiş bir eşyasını başkasına vermesi, o kişiyi kendisinden daha aşağı ve değersiz gördüğünün işaretidir. Böyle kişiler insanlara zenginlik ya da fakirliklerine göre değer verdikleri için, ihtiyaç içindeki bir insan onlara göre itibar edilmeye layık değildir. Dolayısıyla da sahip oldukları malların en iyisini bu insanlara aktarmanın bir gereği olmadığını düşünürler. Oysa Kuran'da şöyle emredilmiştir:

Ey iman edenler, kazandıklarınızın iyi olanından ve sizin için yerden bitirdiklerimizden infak edin. Kendinizin göz yummadan alamayacağınız bayağı şeyleri vermeye kalkışmayın ve bilin ki, şüphesiz Allah, hiçbir şeye ihtiyacı olmayandır, övülmeye layık olandır. (Bakara Suresi, 267)

Müminin merhamet ve adalet anlayışı ise hiçbir müminin kendinden daha düşük ve kötü imkanlar içinde yaşamasına, sıkıntı çekmesine, eski, değersiz ve kalitesiz eşyalara layık görülmesine izin vermez. İmkanları ölçüsünde etrafındaki tüm müminlerin en az kendi standartlarında bir yaşam sürdürebilmeleri için çalışır, infak eder.

İnfak ederken asıl önemli olan insanın Allah rızası için nefsinden feragat edebilmesi ve kendi sevdiği şeylerden fedakarlıkta bulunabilmesidir. Çünkü insanın kendisi için hiçbir değer ve önem taşımayan bir şeyi bir başkasına vermesi zaten özveride bulunmayı gerektirmez. Müminler vicdanları sayesinde bu ayrımı kolaylıkla yapabilirler. Yiyeceklerinin, giyeceklerinin, eşyalarının iyi ve güzel olanlarından ve kendilerinin de beğenip istek duydukları şeylerden infak ederler. Bu da karşılarındaki insana duydukları şefkatin ve merhametin bir delilidir.

Allah'ın inananları bu konuda teşvik ettiği bir başka ayet şöyledir:

Sevdiğiniz şeylerden infak edinceye kadar asla iyiliğe eremezsiniz. Her ne infak ederseniz, şüphesiz Allah onu bilir. (Al-i İmran Suresi, 92)

Ticarette Dürüst Davranmak

Müminlerin taşıdıkları merhamet hissi onları sürekli olarak diğer insanlara karşı dürüst, ince düşünceli ve anlayışlı olmaya yöneltir. Bu yüzden müminler, Allah'ın kesin bir emri olan "ticarette hile ve sahtekarlık yapmama" konusunda, değil taviz vermek, müminleri zarara uğratacak, sıkıntıya sokacak, zor durumda bırakacak en küçük bir yanılgıya, gaflete dahi izin vermezler. İnsanların haklarını koruma, adaleti gözetme konusunda son derece titiz davranırlar. Bir kişinin gece gündüz çalışıp elde ettiği gelirinin haksızlıkla yenmesine sebep olmaz, böyle bir şeye izin de vermezler. Bunun son derece zalimce bir tavır olacağını bilirler. Hem kendileri böyle bir yola girmezler, hem de diğer insanları bundan sakındırırlar. Çünkü Allah'ın bu konuyla ilgili kesin emri vardır:

Ölçtüğünüz zaman ölçüyü tam tutun ve dosdoğru bir tartıyla tartın; bu, daha hayırlıdır ve sonuç bakımından daha güzeldir. (İsra Suresi, 35)

Ayette görüldüğü gibi, Allah müminlere mal alım satımında dürüst davranmayı, insanların hakkını yememeyi, ölçüde ve tartıda adaletsizlik yapmamayı emretmiş ve bunun sonuç bakımından daha güzel olduğunu bildirmiştir.

Ancak kimi insanlar, Allah'ın bu tavsiyesini bildikleri halde bu yönde sahtekarlık yapmaktan çekinmezler. Kimsenin kendilerini görmediği ortamlarda bir başkasının hakkına el uzatmaktan, insanların parasından, eşyasından ya da herhangi bir malından kendilerine pay ayırmaktan, mallarını eksik ölçüp tartmaktan korkmazlar. Kimsenin görmemesini ve karşı tarafın da hakkının eksiltildiğini ya da aldatıldığını anlamamasını kar bilirler. Bu yoldan elde edecekleri para ya da menfaatin kendilerine daha çok hayır sağlayacağını sanırlar. Oysa bunların tümü Allah Katında haram kılınmış tavırlar olduğu için insana hayır getirmez. Tam aksine Allah bu konuda dürüst davranmayanları şöyle uyarmıştır:

Eksik ölçüp tartanların vay haline, Ki onlar, insanlardan ölçerek aldıklarında noksansız alırlar. Kendileri onlara ölçtüklerinde veya tarttıklarında eksiltirler. Yoksa onlar, diriltileceklerini sanmıyor mu? Büyük bir günde. İnsanların, alemlerin Rabbi için kalkacağı günde. (Mutaffifin Suresi, 1-6)

Allah'ın tarih boyunca insanlara gönderdiği elçiler de, güzel ahlakın bir gereği olarak toplumlarına hep ölçüde ve tartıda adil olmayı, insanların haklarına riayet etmeyi emretmişlerdir. Peygamberlerin bu konuda kavimlerine verdikleri öğütler Kuran'ın pek çok ayetinde aktarılır. Medyen halkına gönderilmiş olan Hz. Şuayb'ın kavmine yaptığı tebliğ de bunlara bir örnektir.

Medyen (toplumuna da) kardeşleri Şuayb'ı (gönderdik. Şuayb onlara:) Dedi ki: "Ey kavmim, Allah'a kulluk edin, sizin O'ndan başka ilahınız yoktur. Size Rabbinizden apaçık bir belge (mucize) gelmiştir. Ölçüyü ve tartıyı tam tutun, insanların (hakları olan mallarını) eşyasını değerinden düşürüp-eksiltmeyin ve düzene (ıslaha) konulmasından sonra yeryüzünde bozgunculuk (fesad) çıkarmayın. Bu sizin için daha hayırlıdır, eğer inanıyorsanız." (Araf Suresi, 85)

Fakir Kalma Korkusuyla Çocuklarına Zarar Vermemek

Bir müminin bilerek ve isteyerek masum bir insana herhangi bir sebepten dolayı zarar vermesi mümkün değildir. Şartlar ne olursa olsun bir mümin, kendi derdine çare bulmak için bir başka insanı zor durumda bırakacak bir tavır içine girmez. Kendisi para kazanabilmek amacıyla bir başkasının maddi kayba uğramasına razı olmaz. Kendi sağlığını kurtarmak için bir başkasının sağlığını tehlikeye atmaz. Kendi karnını doyurmak için bir başkasının aç kalmasına razı olmaz. Şu ana kadar örnekleriyle bahsettiğimiz gibi, her zaman için karşı tarafın iyiliğini, rahatını ve huzurunu kendi ihtiyaçlarından önde tutar. Karşısındaki bir çocuk, bir savaş esiri ya da herhangi tanımadığı bir insan da olsa mümin merhameti gereği önce onun menfaatlerini gözetir. Bu ahlakı gösterebilmek için hiçbir fedakarlıktan da kaçınmaz. Allah, maddi sıkıntı içinde olduğu için çocuklarına bakamayacağını düşünen ve onları öldürerek kendi hayatını kurtarmaya çalışan insanların örneklerini vererek, insanları böyle vahşi ve zalimce bir tavırdan sakındırmıştır:

De ki: "Gelin size Rabbinizin neleri haram kıldığını okuyayım: O'na hiçbir şeyi ortak koşmayın, anne-babaya iyilik edin, yoksulluk-endişesiyle çocuklarınızı öldürmeyin. Sizin de, onların da rızıklarını Biz vermekteyiz..." (Enam Suresi, 151)

Yoksulluk endişesiyle çocuklarınızı öldürmeyin; onlara ve size Biz rızık veririz. Şüphesiz, onları öldürmek büyük bir hata (suç ve günah)dır. (İsra Suresi, 31)

Ayette sakındırılan ve özellikle Kuran indirilmeden önceki cahiliye döneminde son derece yaygın olan "çocuğunu öldürme" ya da "diri diri toprağa gömme" gibi zalimlik örnekleriyle günümüzde çok sık karşılaşılmıyor olabilir. Fakat yukarıdaki ayetlerin kapsamına girebilecek bir davranış biçiminin örnekleri basında sık sık yer almaktadır: "Yeni doğmuş çocuğunu yoksulluk endişesiyle sokağa terk etmek."

Müminler böyle bir suç işlemekten Allah'a sığınır ve O'nun böyle bir harekete karşı ahirette verebileceği azaptan şiddetle korkarlar. Dahası, Kuran ahlakının onlara kazandırdığı merhamet anlayışı bir başka insana, üstelik de küçük ve masum bir çocuğa yalnızca gelecek endişesiyle böyle bir zulüm yapmalarına zaten izin vermez. Eğer gerçekten fakirlik nedeniyle zor durumda kalıyorlarsa bu durumda yine Kuran'ın sınırları içerisinde akılcı çözümler bularak bu sıkıntıyı gidermeye çalışırlar.