Kehf Suresi'nden Günümüze İşaretler 7/10 -
(75 - 86)

Kehf Suresi 75- 76

Kullarına dilediği zaman sabır gösterme gücünü veren, dilediği zaman da bu gücü geri alan Allah'tır. Kuran'da müminlerin bu güzel özellikleri pek çok ayette vurgulanmakta, ancak sabrı verenin Allah olduğu belirtilmektedir. Örneğin Bakara Suresi'nde Talut'un ordusunun savaş sırasında sabrı Allah'tan diledikleri bildirilir:

Onlar, Calut ve ordusuna karşı meydana (savaşa) çıktıklarında, dediler ki: "Rabbimiz, üzerimize sabır yağdır, adımlarımızı sabit kıl (kaydırma) ve kafirler topluluğuna karşı bize yardım et." (Bakara Suresi, 250)

76. ayette ise Hz. Musa'nın, meydana gelen bu durumdan Hz. Hızır'ın rahatsızlık duyduğunun farkında olduğu anlaşılmaktadır. Hz. Hızır'ın yaptığı hatırlatmalara ve sabır gösteremeyeceği yönünde kesinlik arz eden konuşmalarına rağmen, Hz. Musa ısrarla sabır göstereceğini ifade etmiş, ancak iki olaydan sonra artık bir çözüm yolu bulmaya karar vermiştir. Bunun için de Hz. Hızır'ın bu eğitimden vazgeçmemesine yönelik yeni bir ikna üslubu kullanmıştır.

Hz. Musa'nın çekindiği konu Hz. Hızır'ın onu eğitmekten, ona çeşitli öğütlerle ders vermekten vazgeçmesi ihtimalidir. Bu nedenle de tek isteği, ona güvence ve garanti vererek bu dersten vazgeçmesini engellemektir. Hz. Musa eğitimin olabildiğince devam etmesini ve Hz. Hızır gibi özel ilim verilmiş kutlu bir kuldan mümkün olduğu kadar istifade edebilmeyi istemektedir. Bunun için de ikna edici bir şart koşmayı çözüm yolu olarak bulmuştur.

... Onda (kasabada) yıkılmaya yüz tutmuş bir duvar buldular, hemen onu inşa etti... (Kehf Suresi, 77)

Kehf Suresi 77

Yollarına devam eden Hz. Musa ve Hz. Hızır, girdikleri kasabada güzellikle karşılanmamışlardır. Bu karşılamadan yaptıkları yolculuğun çok zorlu bir yolculuk olduğu anlaşılmaktadır. Çünkü kasaba halkı onları konuklamaktan, hatta onlara yemek vermekten dahi kaçınmıştır.

Bu ayette Allah, doğruyu ve faydalı ilmi bulmak için her türlü zorluğa talip olunmasının makbuliyetine işaret etmektedir. Hz. Musa da, Hz. Hızır ile birlikte olabilmek, onun ilminden istifade edebilmek ve öğütlerinden faydalanabilmek için her türlü zorluğa razıdır. Bu tüm inananlar için de bir öğüt niteliğindedir. Müslümanlar da benzer bir durumla karşılaştıklarında aynı kararlılığı ve güzel ahlakı göstermelidirler.

Ayette ayrıca Hz. Hızır'ın son derece yetenekli, maharetli ve süratli bir kimse olduğuna işaret edilmektedir. Bu, hem daha önce gemiyi içindekilere hiç sezdirmeden tahrip edebilmesinden, hem de duvarı inşa ederken yaptığı işin hızından ve dayanıklılığından anlaşılmaktadır. Allah ayetinde "hemen onu inşa etti" diye bildirerek bu hıza ve tecrübeye işaret etmiştir. Ayrıca Hz. Hızır, gemiyi delerken de çok büyük bir hüner göstermiştir. Gemiyi tahrip etmemiş, sadece birkaç küçük hasarla, karşı tarafın beğenmeyeceği bir hale getirmiştir. Buradan Hz. Hızır'ın duvarın ve geminin yapıldığı malzemeye tam bir hakimiyeti olduğu anlaşılmaktadır.

Ayetin devamında Hz. Musa üçüncü ve son kez Hz. Hızır'a bir soru sormaktadır. Oysa Hz. Hızır ücret alıp almaması gerektiğini zaten Allah'ın kendisine verdiği ilimle gayet iyi bilmektedir.

Bir kişinin yaptığı iş karşılığında ücret alması zarureti yoktur. Bazı durumlarda ücret alınırken, bazılarında alınmayabilir. Bu, duruma ve koşullara göre değişebilir. Mümin tüm yaptıklarını sırf Allah rızası için yapar. Yaptığı herhangi bir iş ücretli olabildiği gibi ücretsiz de olabilir. Ücretli olduğunda da alınan para yine sadece Allah rızası için kullanılır. Ücret alıp almama kararı, elçinin ya da peygamberin Allah'ın verdiği ilim ve emirler doğrultusunda kendi takdiridir.

De ki: "Şüphesiz benim namazım, ibadetlerim, dirimim ve ölümüm alemlerin Rabbi olan Allah'ındır." (E'nam Suresi, 162)

Kehf Suresi 78

Hz. Musa'nın sorduğu bu son soru, aralarında ayrılma vaktinin geldiğinin de bir işareti niteliğindedir. Zaten ayrılma gerekçesini Allah Hz. Musa'ya söyletmiş, tek bir kez daha soru sorarsa ayrılacaklarına dair kendisi söz vermiştir. Gerekçeyi ise Hz. Hızır açıklamıştır.

Hz. Hızır bu ayette, Hz. Musa'ya "yorumu yapılmadığı için sabredemedin" diyerek öğütle açıklamada bulunacağını söylemektedir. Bu sözleriyle tüm bunların, hikmetleri açıklanırsa sabredebilecek şeyler olduğunu ifade etmiştir. Yani eğer Hz. Hızır ilk andan itibaren sorulan soruların hikmetlerini açıklamış olsaydı, Hz. Musa bunlara sabır gösterebilirdi. Burada bir kez daha peygamberin veya mürşidin açıklamadığı konularda mutlak hayır ve hikmet aranması gerektiği akla gelmektedir.

Hz. Hızır ve Hz. Musa'nın yol boyunca yaşadıkları, ikisinin de kaderinde belirlenmiş ve Allah Katında yazılmıştır. Bunların hiçbir şekilde farklı yaşanması ihtimali yoktur. İkisinin ayrılma anı da, tıpkı birleşme anı ve birleşme yeri gibi, Allah Katında bellidir. Allah ikisinin de kaderlerinde bu anları sonsuz evvelde belirlemiştir.

Kehf Suresi 79

Bu ayette görüldüğü gibi, ayrılma kararını belirledikten sonra Hz. Hızır olayların hayır ve hikmetlerini birer birer açıklamaya başlar. Birinci olayda Hz. Hızır bir gemiyi delmiştir. Ancak bu gemiyi delmesinin çok önemli birkaç nedeni vardır.

Hz. Hızır'ın bu davranışının hikmetlerini açıklamadan önce, onun merhametli karakteri üzerinde durmak gerekir. Hz. Hızır hemen yoksulların yardımına koşmuş, onların sıkıntı içine düşmelerini, zorba kimselerden zulüm görmelerini engellemek istemiştir. Bu hareketi onun, yoksul ve ihtiyaç içinde olanlara karşı duyduğu muhabbeti, şefkatli ve merhametli karakterini ortaya koymaktadır. Allah'ın Rahman ve Rahim sıfatları Hz. Hızır üzerinde yoğun bir şekilde tecelli etmektedir. Bu, müminleri inkarcılardan ayıran üstün bir özelliktir. Allah, Beled Suresi'nde şu şekilde bildirir:

Sarp yokuşun ne olduğunu sana öğreten nedir?
Bir boynu çözmek (bir köleye özgürlük vermek)tir;
Ya da açlık gününde doyurmaktır,
Yakın olan bir yetimi,
Veya sürünen bir yoksulu.
Sonra iman edenlerden, sabrı birbirlerine tavsiye edenlerden, merhameti birbirlerine tavsiye edenlerden olmak.
İşte bunlar, sağ yanın adamlarıdır. (Beled Suresi, 12-18)

Merhamet, müminlere düşkünlük ve şefkat Allah'ın peygamberlerinin ve elçilerinin de en dikkat çeken özellikleridir. Allah'ın üstün ilme sahip kullarından biri olan Hz. Hızır da tüm elçiler gibi şefkatli ve merhametli, Allah'ın Katından rahmet verdiği bir insandır. O nedenle de yoksulluk ve ihtiyaç içinde olan bu insanlara yardım etmek için hemen gemilerinde bir delik açmış, böylece gemiyi eksik ve kusurlu göstererek zalimlerin el koymasından kurtarmıştır.

Hz. Hızır'ın gemiyi delişinde de çok büyük bir akıl, feraset, basiret ve ileri görüşlülük hemen dikkati çekmektedir. Çünkü gemiyi makul ölçülerde, tekrar tamir edildiğinde kolayca kullanılabilecek şekilde tahrip etmiştir. Böylece gemiyi gören kişi kusurlu zannedecek ve el koymaktan vazgeçecektir. Ancak gemi sahipleri zorba kişilerin mallarını gasp etme tehlikesi ortadan kalktıktan sonra gemiyi kolaylıkla yeniden tamir edip, kullanabilecek hale getireceklerdir.

Ayette dikkat çekilen bir diğer önemli konu ise, yoksul halkın bulunduğu bölgede zorba bir rejim olmasıdır. Yapılan uygulamalardan anlaşıldığı kadarıyla, bu, bir dikta rejimi olabilir. Bu bölgedeki despot yönetim, iman edenlerin mallarını bir gerekçe göstermeden gasp ediyor olabilir. Bu nedenle de müminler zorluk içinde yaşıyor ve bu durumdan bir çıkış yolu bulmakta zorlanıyor olabilirler.

İnsanların mallarının bu şekilde gerekçe gösterilmeden gasp edilmesi, eski dönemlerdeki despot derebeylik veya monarşilerde veya çağımızdaki faşist ve komünist rejimlerde sıkça görülen bir uygulamadır. Söz konusu totaliter yönetimler, savunmasız halkların mallarına el koyarak, onları açlık ve yokluk içinde bırakmışlardır. Bu örnek zorba yönetim anlayışının tarihin en eski dönemlerinden beri gelen bir düşünce olduğunun da bir delilidir.

Kehf Suresi 80

Ayette çocuğun ailesinin mümin kimseler olduğu haber verilmektedir. Bu bilgi ile, o devirde de hak dinin olduğuna işaret edilmektedir.

Stalin döneminde açlığa terk edilmiş çocuklar.

Hz. Hızır'ın çocuğun canını almasıyla ilgili ayetler incelenirken vurgulanması gereken bir diğer konu ise çocuğun ölümünün Allah'ın bir takdiri olduğudur. O çocuğun ölümünü Allah kaderinde yer ve zaman olarak yazmıştır. Allah "Sizi çamurdan yaratan, sonra bir ecel belirleyen O'dur. Adı konulmuş ecel, O'nun Katındadır." (Enam Suresi, 2) ayetiyle insanlara bu gerçeği hatırlatmaktadır. Kuran'da bildirildiği gibi her insanın canını melekler alır. Allah, Enfal Suresi'nde bu gerçeği şu şekilde bildirir:

Melekleri, onların yüzlerine ve arkalarına vurarak: "Yakıcı azabı tadın" diye o inkar edenlerin canlarını alırken görmelisin. (Enfal Suresi, 50)

Ancak meleklerin canı alması da bir sebeptir, gerçekte ise canı alan ancak Allah'tır. Kuran'da bu konuyla ilgili Hz. İbrahim'in samimi duası şöyle örnek verilmiştir:

"Ki beni yaratan ve bana hidayet veren O'dur;"
"Bana yediren ve içiren O'dur;"
"Hastalandığım zaman bana şifa veren O'dur;"
"Beni öldürecek, sonra diriltecek olan da O'dur,"
"Din (ceza) günü hatalarımı bağışlayacağını umduğum da O'dur;"
"Rabbim, bana hüküm (ve hikmet) bağışla ve beni salih olanlara kat." (Şuara Suresi, 78-83)

Allah bu çocuğun canının alınmasını Hz. Hızır'ın eliyle takdir etmiştir. Ancak Hz. Hızır olmayıp, başka biri de bu ölüme bir vesile olabilirdi. Bir kaza sonucu, kalbinin durması nedeniyle ya da düşüp başını yaralayarak bir anda hayatını yitirebilirdi. Allah'ın "... Onların ecelleri gelince ne bir saat ertelenebilirler, ne de öne alınabilirler" (Nahl Suresi, 61) ayetiyle bildirdiği gibi bir kişinin eceli geldiği zaman, bu tarihi kimsenin engellemesi ya da öne alması mümkün değildir. Ayrıca bu olayda Allah, ölüm meleklerini görünmeyen sebep kılmış, görünen yüzünde ise, Hz. Hızır çocuğun canını alıyor gibi göstermiştir. Gerçekte ise Hz. Hızır vahiyle hareket eden bir insandır ve Allah'ın emrinin dışına kesinlikle çıkamaz. Allah dilemedikçe, kendi iradesiyle birşey yapması mümkün değildir. Allah bu çocuğun canını almak için onu vesile etmiştir.

Aynı durum Hz. Musa'nın canını aldığı kişi için de geçerlidir. Ayetlerde bu olay şu şekilde bildirilir:

(Musa) Halkının haberi olmadığı bir zamanda şehre girdi, orda kavga etmekte olan iki adam buldu; bu kendi taraftarlarından, şu da düşmanlarından. Derken taraftarlarından olan, düşmanlarından olana karşı ondan yardım istedi. Bunun üzerine ona bir yumruk attı ve işini bitirdi. (Sonra da:) "Bu şeytanın işindendir; o, gerçekten açıkca saptırıcı bir düşmandır" dedi. Dedi ki: "Rabbim, gerçekten, ben kendi nefsime zulmettim, artık beni bağışla." Böylece (Allah) onu bağışladı. Şüphesiz. O, bağışlayandır, esirgeyendir. (Kasas Suresi, 15-16)

Bu tren kazasında ölen insanlar da kazadan birkaç dakika öncesine kadar ölüm kelimesini akıllarına dahi getirmemiş olabilirler.

Hz. Musa yardım etmek için kavga eden iki kişinin arasına girmiş, ancak istemediği bir olay gerçekleşmiş ve bir kişinin canını almıştır. Ancak burada da Hz. Musa'nın sadece bir vesile olduğunu unutmamak gerekir. Görünüşte o adam Hz. Musa'nın attığı yumruk ile hayatını yitirmiştir. Ama Hz. Musa yalnızca görünürdeki sebeptir. Allah bu kişinin canını almak için Hz. Musa'yı vesile etmiştir. Görünmezdeki vesileler ise yine ölüm melekleridir. Allah ayetlerinde onların canı almakla sorumlu olduklarını bildirmektedir. Asıl canı alan ise Allah'tır.

İnsan ne kadar direnirse dirensin, nereye sığınırsa sığınsın, nereye kaçarsa kaçsın, aslında farkında olmadan her an kendi ölümüne doğru ilerler. Allah, "Evlerinizde olsaydınız da üzerlerine öldürülmesi yazılmış olanlar, yine devrilecekleri yerlere gidecekti. (Bunu) Allah, sinelerinizdekini denemek ve kalplerinizde olanı arındırmak için (yaptı). Allah, sinelerin özünde saklı duranı bilendir." (Al-i İmran Suresi, 154) ayetiyle hiçbir insanın ölümden kaçamayacağını hatırlatmaktadır.

İnsanın önünde başka bir tercih veya çıkış yolu yoktur. Eceli geldiğinde ne yöne dönerse dönsün, nereye kaçarsa kaçsın ölüm melekleriyle mutlaka karşılaşacaktır. Kaderde belirlenmiş bir anda ve yerde ölüm onu mutlaka yakalayacaktır. Kuran'da, bu sır şöyle haber verilir:

De ki: "Elbette sizin kendisinden kaçtığınız ölüm, şüphesiz sizinle karşılaşıp-buluşacaktır. Sonra gaybı da, müşahede edilebileni de bilen (Allah)'a döndürüleceksiniz; O da size yaptıklarınızı haber verecektir." (Cuma Suresi, 8)

Her nerede olursanız ölüm sizi bulur. Yüksekçe tahkim edilmiş şatolarda olsanız bile... (Nisa Suresi, 78)

Hz. Hızır ise ileride inkarcılardan olacağına dair kesin bilgiye sahip olduğu bir çocuğu, Allah'ın emriyle öldürmektedir. O çocuğun hem ailesine ve çevresine zulmetmesini engellemek, hem de günahlara boğulmasına mani olmak istemektedir. Bunun için önceden tedbir almaktadır.

Kehf Suresi 81

İnsanların büyük bir bölümü ölüm, yakınlarını kaybetme gibi olayların hayır ve hikmet yönünü görmekte zorlanırlar. Oysa dünya üzerinde gerçekleşen her olayda olduğu gibi, ölümde de çok büyük hikmetler ve hayırlar gizlidir. Bu hikmetlerden biri ayette "Allah'ın daha güzelini ve daha temizini vermek" istediği şeklinde bildirilmektedir. Allah Kuran ahlakını yaşamamakta ve inkarda direnen toplulukları şu şekilde uyarmaktadır:

Ey iman edenler, içinizden kim dininden geri döner (irtidat eder)se, Allah (yerine) Kendisi'nin onları sevdiği, onların da Kendisi'ni sevdiği mü'minlere karşı alçak gönüllü, kafirlere karşı ise 'güçlü ve onurlu,' Allah yolunda cehd eden (çaba harcayan) ve kınayıcının kınamasından korkmayan bir topluluk getirir. Bu, Allah'ın bir fazlıdır, onu dilediğine verir. Allah (rahmetiyle) geniş olandır, bilendir. (Maide Suresi, 54)

Rabbin, hiçbir şeye ihtiyacı olmayan rahmet sahibidir. Dilerse sizi giderir ve dilerse, sizi bir başka kavmin soyundan (inşa edip) var ettiği gibi yerinize bir başkasını getirir. (Enam Suresi, 133)

Hz. Hızır'ın Güzel Ahlakı

Hz. Hızır ve Hz. Musa kıssası detaylı olarak tefekkür edildiğinde her ayette Hz. Hızır'ın karakterine dair önemli işaretler bulunduğunu anlarız. Bu özellikleri kitabın önceki bölümlerinde detaylı olarak inceledik. Ancak burada tüm bu özellikler maddeleştirilmiş ve delilleriyle birlikte biraraya getirilmiştir. Amacımız Hz. Hızır'ın ayetlerde belirtilen karakter özelliklerini bir bütün halinde görmektir:

Hz. Hızır'ın Allah'ın Emirlerini Tereddütsüz Uygulaması

Kehf Kıssası'nda Hz. Hızır'ın en çok dikkat çeken özelliği bir vahiy aldığında hiç tereddüt etmeden bunu yerine getirmesi ve Allah'ın emirlerini uygulamadaki titizliğidir.

Hz. Hızır'ın Merhamet ve Şefkati

Yardıma ihtiyacı olan, yoksula, yetime ve zayıf bırakılanlara hemen yardıma koşması, onun şefkat ve merhametinin en güzel delilleridir.

Hz. Hızır'ın İman Edenlere Düşkünlüğü ve Yardımseverliği

Hz. Hızır iman edenlere olan düşkünlüğünden dolayı mümin olan bir anne ve babanın hemen yardımına koşmaktadır.

Hz. Hızır'ın Aklı, Feraseti ve İleri Görüşlü Olması

Aldığı tedbirler ve inkar edenlere kurduğu tuzaklar Hz. Hızır'ın aklının ve ferasetinin birer delili niteliğindedir.

Hz. Hızır'ın Tevekkülü

Hiçbir zorluktan etkilenmemesi, her olayın Allah Katında yazılmış bir kader üzere gerçekleştiğini bilmesinden kaynaklanmaktadır.

Yukarıda saydığımız özellikler Hz. Hızır'ın Kuran ayetlerinde bize bildirilen özellikleridir. Bunun yanısıra kendisi Allah'ın rahmet ettiği, hikmet verdiği, Katından bir ilimle desteklediği üstün ahlaka sahip bir kimsedir. Hz. Hızır, Hz. Musa ile olduğu dönem boyunca onu en güzel şekilde eğitmiş, hem sözlü olarak hem de hal olarak ona çok önemli öğütlerde bulunmuştur. Sabrıyla, kararlılığıyla, yardımsever oluşuyla, olgunluğuyla ona örnek olmuş, yaşadığı olayların ardında hikmet aramayı öğretmiştir.

Kehf Suresi 82

Hz. Hızır'ın açıkladığı son hikmet ise öksüz çocuklara ait olan duvarı inşa etmesi ile ilgilidir.

Bu ayette salih müminlere ait öksüz ve yetim çocukların korunmalarına dikkat çekilmektedir. Allah yetimler hakkında Bakara Suresi'nde şu şekilde buyurmaktadır:

... Ve sana yetimleri sorarlar. De ki: "Onları ıslah etmek (yararlı kılmak) hayırlıdır. Eğer onları aranıza katarsanız, artık onlar sizin kardeşlerinizdir. Allah bozgun (fesad) çıkaranı ıslah ediciden bilir (ayırdeder). Eğer Allah dileseydi size güçlük çıkarırdı. Şüphesiz Allah güçlü ve üstün olandır, hüküm ve hikmet sahibidir." (Bakara Suresi, 220)

Ayette de bildirildiği gibi iman edenler yetimlerin hakkını korumada, onların ahlakını güzelleştirmede azami titizlik gösterirler. Bu onların güzel ahlaklarının, Allah'ın emir ve tavsiyelerini uygulamadaki titizliklerinin bir sonucudur. Müslümanlar, "Hayır olarak infak edeceğiniz şey, anne-babaya, yakınlara, yetimlere, yoksullara ve yolda kalmışadır. Hayır olarak her ne yaparsanız, Allah onu şüphesiz bilir" (Bakara Suresi, 215) ayetinde bildirildiği gibi yetimlere infakta bulunurlar. "Kendileri, ona duydukları sevgiye rağmen yemeği, yoksula, yetime ve esire yedirirler" (İnsan Suresi, 8) ayetinde ise kendileri ihtiyaç içinde bulunsalar bile, öncelikle onları koruyup kolladıkları bildirilmiştir. Allah yetimlere zulmedenleri ise Nisa Suresi'nde şu şekilde uyarmaktadır:

Gerçekten, yetimlerin mallarını zulmederek yiyenler, karınlarına ancak ateş doldurmuş olurlar. Onlar, çılgın bir ateşe gireceklerdir. (Nisa Suresi, 10)

Hz. Hızır da İslam ahlakının bir gereği olarak yetim çocukların geleceğini düşünmekte ve onlar için çok önemli bir yatırım yapmaktadır. Eğer Hz. Hızır duvarı tamir etmeseydi, duvar yıkılıp yetim çocukların babalarına ait hazine ortaya çıkacak, çocukların malları da zalim kimseler tarafından yağmalanacaktı. İşte bu nedenle Hz. Hızır hazine için, çocuklar ergenliğe erişinceye kadar korunup, gizlenebilecek sağlam bir yer yapmış, onların gelecekleri için önemli bir tedbir almıştır.

Hz. Hızır'ın yoksullara ve yetimlere gösterdiği bu şefkat ve merhamet daha önce de vurguladığımız gibi Allah'ın Rahim (sonsuz merhamet sahibi) sıfatının bir tecellisidir. Hz. Hızır'ın bu duvarı sağlam inşa etmesi ile çocukların mallarını korumak için güçlü bir tedbir almanın önemine işaret edilmektedir. Hz. Hızır Allah'a tevekkül göstermiş ve bu nedenle de çocuklar için çok sağlam, Allah Katında belirlenmiş zamana kadar zarar görmeyecek, muhkem bir duvar inşa etmiştir.

Ayrıca bir duvarın yıkılması başta oradan geçen insanlar olmak üzere çevresindeki bitkilere, yakınlarında olan hayvanlara çok büyük zarar verip, ölüm ya da yaralanmalara neden olabilir. Bu ayette de yıkık duvarların tekrar inşa edilirken sağlam yapılmaları gerektiğine işaret ediliyor olabilir.

Ayette ayrıca Hz. Hızır'ın "Bunları ben, kendi işim (özel görüşüm) olarak yapmadım" dediğine dikkat çekilmektedir. Bu, daha önce de vurguladığımız gibi, Hz. Hızır'ın herşeyi yapanın Allah olduğunu, herşeyin kaderde olup bittiğini bildiğini gösteren bir konuşmadır. Hz. Hızır hiçbir kararı kendi dilemesiyle yapmadığını en güzel şekilde ifade etmektedir.

Kehf Suresi 83

Ayetin başında geçen bu "öğüt ve hatırlatma" ifadesi son derece önemlidir. Çünkü tarih boyunca Hz. Zülkarneyn kıssası çeşitli yorumcularca çok farklı şekillerde yorumlanmıştır.

Ancak Allah Hz.Zülkarneyn kıssasının ilk ayetinde bu kıssanın aktarılmasının hikmetlerinden bazılarını bizlere açıkça bildirmektedir: Müminlere bir hatırlatma, öğüt verme ve hikmet bildirme...

Kehf Suresi'ndeki diğer kıssalarda olduğu gibi, Hz. Zülkarneyn kıssasında da müminlere İslam ahlakının örnekleri verilmekte, ibret alınacak olaylar aktarılmaktadır. Zülkarneyn kıssası Hz. Mehdi ve İslam ahlakının dünya hakimiyetine de çok sayıda işaret olan bir kıssadır. Müslümanların bu kıssayı okurken içinde bulunduğumuz ahir zamana yönelik işaretlere de de dikkat etmeleri önemlidir.

Elif, Lam, Ra. (Bu,) Ayetleri muhkem kılınmış, sonra hüküm ve hikmet sahibi ve herşeyden haberdar olan (Allah) tarafından birer birer (bölüm bölüm) açıklanmış bir Kitap'tır (ki:) (Hud Suresi, 1)

Bu durumda iman eden bir insanın yapması gereken, Kuran ayetlerini samimiyetle, ders ve ibret alma kastıyla okumaktır. Allah "Kuran ayetlerinin apaçık olduğunu" (Hac Suresi, 16) pek çok ayetinde bildirmiştir. Bu ayetlerden bazıları şöyledir:

Ramazan ayı... İnsanlar için hidayet olan ve doğru yolu ve (hak ile batılı birbirinden) ayıran apaçık belgeleri (kapsayan) Kur'an onda indirilmiştir... (Bakara Suresi, 185)

...Size Allah'tan bir nur ve apaçık bir Kitap geldi. Allah, rızasına uyanları bununla kurtuluş yollarına ulaştırır ve onları Kendi izniyle karanlıklardan nura çıkarır. Onları dosdoğru yola yöneltip-iletir. (Maide Suresi, 15-16)

Kehf Suresi 84- 85

Kehf Suresi'nin 84. ayetinde Allah sapasağlam bir iktidarın önemine dikkat çekmektedir. Allah’ın izniyle Hz. Mehdi ve İsa Mesih döneminde de İslam ahlakının yeryüzünde sağlam bir iktidarı olacaktır. Bir ülkedeki iktidarın hem ekonomik, hem siyasi, hem politik, hem de askeri açıdan güçlü olması son derece önemlidir. Aksi durumda, yani her an yıkılacak gibi çürük bir iktidarın varlığında, ülke çok ciddi sorunlarla karşı karşıya gelebilir. Öncelikle dış düşmanlar bu ülkeyi daha güçsüz hale getirmeye çalışırlar. İçteki muhalefet ise zaten zayıflamış olan iktidarı daha da güçten düşürmek için çaba sarf etmeye başlar. Bunların sonucu olarak ekonomik sorunlar, ayaklanmalar, isyanlar başlar ve ülke bir anda büyük bir anarşinin içine sürüklenir. Ancak ayetlerde Hz. Zülkarneyn'in ülkesinde bu sorunların yaşanmadığı, iktidarının çok sağlam, akılcı ve güçlü olduğu anlaşılmaktadır.

Allah ayette geçen, "ona herşeyden bir yol (sebep) verdik" ifadesiyle Hz. Zülkarneyn'e herşeye çözüm ve çare bulma gücü verdiğine dikkat çekmektedir. Hz. Zülkarneyn çok akıllı, ferasetli ve basiret sahibi bir mümindir. Allah'ın verdiği bu üstün özellikler sayesinde karmaşık gibi gözüken her türlü soruna hemen çözüm bulmakta, aksaklıkları gidermektedir. Allah herşeyde onun yolunu açmış, onu üstün bir ilimle desteklemiştir. Nitekim kıssanın devamında da görüleceği gibi, onun bu özelliği insanlar tarafından da bilinmekte, bu nedenle kendisi sürekli fikri sorulan, danışılan ve kendisinden yardım istenilen bir kişi olarak tanınmaktadır.

... güneşin battığı yere kadar ulaştı ve onu kara çamurlu bir gözede batmakta buldu... (Kehf Suresi, 86)

Kehf Suresi 86

Ayetten Hz. Zülkarneyn'in ilk önce batıya doğru gittiği anlaşılmaktadır. Güneşin battığı yer olarak tarif edilen bu bölge, dünyanın en batı noktası olabilir. Eğer Avrupa kıtası esas olarak alınırsa bu bölge, Avrupa kıtasının en uç noktasını oluşturan İspanya ve Cebelitarik Boğazı civarı olabilir. Afrika kıtası esas olarak alınırsa bu kez de bu kıtanın en batıdaki noktaları olan Moritanya ve Senegal gibi bölgelere işaret ettiği düşünülebilir. Ancak harita ölçü alındığında en batı noktanın Afrika kıtasına işaret ediyor olması muhtemeldir. (En doğrusunu Allah bilir).

Ayetlerde Hz. Zülkarneyn'in yöneldiği bu batı bölgesini tarif ederken kullanılan bir diğer tanım ise "kara çamurlu göze" ifadesidir. Bu ifadenin Arapçası "aynin hami'e"dir. Bu ifadedeki "ayn" kelimesi "göz, pınar, çeşme, kaynak" anlamlarına gelmektedir. "Hamie" kelimesi ise "siyah çamur, balçık, bulanık, çamurlu" manalarındadır.

Hz. Zülkarneyn'in yöneldiği batıdaki bölgenin Afrika olabileceğine Bediüzzaman Said Nursi de işaret etmektedir. Bediüzzaman şu şekilde tarif etmektedir:

Zülkarneyn'in mağrib (batı) tarafına seyahatı, şiddet-i hararet zamanında ve bataklık tarafına ve Güneş'in gurub avanına ve volkanlı bir dağın fışkırması vaktine tesadüf ettiğini beyan etmekle, Afrika'nın tamam istilâsı gibi çok ibretli mes'elelere işaret eder... Hem çeşme (ayn), teşbihtir. Uzaktan büyük bir deniz, küçük bir havuz gibi görünür. Hararetten çıkan sis ve buharlar ve bataklıklar arkasında görünen bir denizi, çamur içinde bir çeşmeye teşbihi ve Arabça hem çeşme, hem Güneş, hem göz manasında olan "ayn" kelimesi, esrar-ı belâgatça gayet manidar ve münasibdir...

Batıyı kuşatan denize çamurlu bir çeşme tabiri, Zülkarneyn'e nisbeten uzaklık noktasında o büyük denizi bir çeşme gibi görmüş. Kuran'ın nazarı ise herşeye yakın olduğu cihetle, Zülkarneyn'in galat-ı his nevindeki nazarına göre bakamaz, belki Kur'an semavata bakarak geldiğinden Küre-i Arz'ı kâh bir meydan, kâh bir saray bazan bir beşik, bazan bir sahife gibi gördüğünden; sisli, buharlı koca batıyı kuşatan atlas denizini bir çeşme tabir etmesi, azamet-i ulviyetini gösteriyor.5

Güneş’in deniz kenarında batışını uzaktan izleyen bir kişi, Güneş’i denize giriyormuş gibi görür. Ya da dağın arkasından Güneş batarken, uzaktan bakıldığında sanki Güneş dağa giriyormuş gibi hissedilir. Bu kişinin bulunduğu yere ve bakış açısına bağlıdır.

Hz. Zülkarneyn ayette tarif edilen bölgeye ulaştığında orada bir toplulukla karşılaşır. O topluluğa karşı nasıl davranması gerektiğini ise Allah ona bildirir. Eğer o topluluk kendisine biat ederse ve Müslümanca yaşarsa, onlara iyilikle davranacaktır. Ancak eğer Allah'ın hükümlerine karşı çıkar, İslam'a tabi olmaz ve fitne çıkarırlarsa o zaman ona göre bir karşılık alacaklardır.

Hz. Zülkarneyn'in vereceği karşılık hukuki bir karşılıktır. Güzellikle ve iyilikle davranana güzel karşılık verilirken, kötülüğü, zulmü ve isyanı yol edinenlere de ona göre hukuki bir karşılık verilecektir. Bu karşılığın nasıl olacağı ise hakimin yetkisindedir. Bu ifadeden Hz.Zülkarneyn'in devlet başkanlığı görevinin yanı sıra hakimlik yetkisine de sahip olduğu anlaşılmaktadır. Hz. Zülkarneyn, o dönemde mevcut olan ceza hukukuna göre ya hapis cezası, ya gözaltı, ya da başka bir ceza uygulamaktadır.

Eğer kötülükle davranan bu kişi ya da gruplar isyanda bulunuyor, direnişe geçiyor ve saldırılar düzenliyorlarsa, o zaman devlet kendisini tüm güçleriyle korumaktadır. Ayette geçen "azap" kelimesiyle de devletin hukuki olarak kendini savunmasına işaret ediliyor olabilir. Bu cezalandırma yöntemlerinin üzerinde durulurken, Hz.Zülkarneyn'in askeri ve polisiye gücüne, kolluk kuvvetlerine de işaret edilmektedir.

Ayette geçen "göze" kelimesi bazı yorumcular tarafından farklı şekillerde tefsir edilmektedir. Buna göre, Hz. Zülkarneyn "sebep" aracılığıyla uzayda bir yolculuk yapmış ve Güneş'i bir "karadelik"in içine girerken görmüştür. Karadelikler güneşlerin battıkları, yani içinde yok oldukları, ölen yıldızlardır. Bazı ölen yıldızlar büzülmekte, küçük bir hacim içinde çok yoğun bir maddeyi barındırmaktadırlar. Güneş'ten 3 kat büyük olan bu yıldızlar, sadece birkaç kilometre çapındadırlar. Böyle olunca da çekim güçleri muazzam bir şekilde artmakta, ışığı, sesi hatta zamanı bile yutmaktadırlar. Kendisine yakın olan yıldızları içine çekmekte ve içine çektiği her yıldızla çekim güçleri bir kat daha artmaktadır.6

Karadelikler kendilerine yaklaşan cisimleri yutmaları sebebiyle "karabataklık" şeklinde düşünülmektedirler ve ışımamaları sebebiyle de "karadelik" adını almaktadırlar.