Fotosintez Maşını

Məlumdur ki, fotosintez, bitkilərin, bəzən də bəzi bakteriya və tək hüceyrəli canlıların, karbon 4 oksid və sudan, şəkər (karbonhidrat) çıxarmaq üçün günəş şüasıyla gələn enerjini istifadə etmələridir. Bu reaksiya nəticəsində günəş şüasındakı enerji çıxarılan şəkər molekulunun içinə yığılır. İstifadə edilə bilməyən günəş enerjisinin istifadə edilən kimyəvi enerjiyə çevrilmə əməliyyatında isə yaşıl piqment olan xlorofil əhəmiyyətli rol oynayar. (Pigment işığı əmə bilən maddələrə verilən addır.)

Bütün reaksiya aşağıdakı düsturda yekunlaşdırılar:

6H2O + 6CO2 —-ФОТОСИНТЕЗ—-> C6H12O6+ 6O2

Kimya dilinə bələd olmayanlar üçün bu kimyəvi düstur bu şəkildə tərcümə edilə bilər:

6 su molekulu + 6 karbon 4 oksid molekulu-FOTOSİNTEZ NƏTİCƏSİNDƏ-1 şəkər molekulu + 6 oksigen molekuluna çevrilir (67).

Fotosintezin ümumi sxemi olduqca sadə görünür. Lakin bu sxem yalnız başlanğıcda reaksiyaya girən və reaksiya nəticəsində əldə edilən maddələri göstərir. Bu son məhsulların əldə edilməsi isə yarpaqda meydana gələn və heyranlıq oyandırıcı kompleks əməliyyat və mexanizmlər nəticəsində reallaşır.

Resimlerde fotosentezin basit bir anlatımı görülmektedir. Fotosenteze katılan karbondioksit, su gibi elemanların ışık enerjisi ile birleşmesi sonucunda açığa oksijen, glikoz gibi yan ürünler çıkar.
1- güneş ışığı 2- karbondioksit CO2	3- su H2O 4- ısı	5- glikoz 6- oksijen O2
A- ışığa bağlı reaksiyonlar B- ışığa bağlı olmayan reaksiyonlar

Karbon 4 oksid və su istifadə edərək, gündəlik həyatda şəkər dediyimiz karbonhidrat molekullarının yaradılması üçün son dərəcədə həssas və kompleks ölçülərin və əməliyyatların reallaşdırılması lazımdır. Bu əməliyyatlar atomlar, hətta atomların ətrafında fırlanan elektronlar səviyyəsində işləyən çox kompleks sistemləri ehtiva edir.

Sistem içində fərqli piqmentler, müxtəlif duzlar, minerallar, qalıq elementlər (ferredoksin, adenosin trifosfat kimi), alt-katalizatorlar, müxtəlif vəzifələr boynuna götürən maddələr və digər kimyəvi faktorlardan ibarət olan çox sıx qrup vardır. Yalnız "saxaroz" kimi sadə bir şəkər molekulunu çıxarmaq üçün belə bitkilərin 30 ədəd fərqli zülala ehtiyacları olduğunu düşünsək, bu bütün əməliyyatın nə qədər kompleks olduğu daha yaxşı aydın olur.

Fotosintez Əməliyyatında Iştirak Edən Parçalar

- Kloroplast: Bitki hüceyrəsiylə heyvan hüceyrəsi ümumilikdə eyni xüsusiyyətləri daşıyır. Bu iki canlı növünün hüceyrələri arasındakı ən əhəmiyyətli fərq bitki hüceyrəsində müsbət olaraq, fotosintezin reallaşdığı yaşıl anbarın (plastid), yəni kloroplastın olmasıdır. Səyyar bir enerji stansiyası kimi günəş işığını udan xlorofilləri saxlayan bu orqanizmlər bütün sistemin ürəyidir. Kloroplastlar, iç içə keçmiş şarlara bənzəyən strukturlarıyla, təbiətin yaşıl rəngini verirlər.

Bitki hücrelerinde, içinde fotosentezin gerçekleştiği yeşil bir depo yani kloroplast bulunur. Kloroplastlar, fotosentezde kullanılacak güneş ışığını emerler. Yapıları iç içe geçmiş balonlara benzer. (en üst sağda) Resimlerde fotosentezde yer alan parçalar görülüyor. a) Grananın, kloroplastın içindeki yeri. Üst üste yığılmış disklere benzeyen granalar, tilakoid denen yassılaşmış çuval şeklindeki yapıların birleşmesi ile oluşmaktadır. b) Tilakoid zarının içerisinde yerleşik bulunan parçacıkların genel görünümü. c) Tilakoid içindeki bu parçacıkların elektron mikroskobu altındaki görünümü.
1- mezofil hücre 2- Işık mikroskobunun altında mezofil bitki hücrelerinin içini dolduran kloroplastlar görülüyor. 3- kloroplast
1- grana 2- stroma	3- iç zar 4- dış zar	5- temel doku lamella 6- stroma lamella	7- tilakoid 8- fotosistemler

Bitki hüceyrəsində fotosintez əməliyyatı kloroplastlarda meydana gəlir. Kloroplast 2-10 mikrometr qalınlığında (mikrometr metrin milyonda biridir), 0,003 millimetr (millimetrin mində üçü) diametrində mərcimək şəklində kiçik disklərdən meydana gəlmişdir. Bir hüceyrədə 40-a yaxın kloroplast vardır. Bu maraqlı vahidlər bu qədər kiçik olmalarına baxmayaraq olduqları mühitdən iki membranla ayrılmışlar. Bu pərdələrin qalınlığı isə ağlasığmaz dərəcədə incədir: 60 anqsterm, yəni 0,000006 millimetr. 68 (millimetrin təxminən yüz mində biri)

Kloroplastın içində "tilakoid" adı verilən yastılaşmış çuval şəklində strukturlar vardır. Bunlar fotosintezin kimyəvi vahidləri olan xlorofilləri mühafizə edir və daha incə pərdələrlə qorunurlar. Bu tilakoidler, "qrana" adı verilən 0,0003 millimetr böyüklüyündə və sikkə şəklində üst-üstə yığılmış disklər kimi düzülmüşlər. Bir kloroplast içində bu qranalardan 40-60 ədəd olur. Bütün bu kompleks strukturlar, zülal və yağların müəyyən bir məqsəd üçün bir yerə yığışmasıyla meydana gəlir. Bunlar da müəyyən nisbətlərdə olur. Məsələn, tilakoid pərdəsi 50% zülal, 38% yağ və 12% piqmentdən meydana gəlmişdir. (69)

- Tilakoid: Kloroplastın içindəki ikinci mərhələ tilakoid adı verilən torbalardır. Bunlar çuvala bənzəyən və içində xlorofil molekulunu saxlayan pərdələrdir. Bu torbaların içində günəş işığını udan yaşıl piqment olan xlorofil tapılar.

- Qrana: Tilakoidlər bir yerə yığışaraq qranaları meydana gətirirlər.

- Xlorofil: Xloroplastın içində olan və günəş işığını udan yaşıl piqmentdir. Xlorofil olmasaydı, nə oksigen, nə qida, nə də təbiətin rəngi olardı.

- Stroma lamella: Kloroplast içində qranaları bağlayan boru şəklindəki pərdə.

- Stroma: Kloroplastın içindəki gelə bənzəyən maye.

Fotosintez və Işıq

Atmosfer istər funksiyaları, istərsə də kimyəvi tərkibilə həyat üçün zəruri, mükəmməl bir örtüdür. Günəş çox fərqli dalğalarda işığı yayır. Ancaq bu dalğa boylarından yalnız çox dar bir aralıq həyat üçün lazımlı işığı ehtiva edir. Bu nöqtədə əhəmiyyətli bir möcüzə görünür; atmosfer elə bir quruluşa malikdir ki, yalnız həyat üçün lazımlı aralıqdakı işığın keçməsinə icazə verərkən, həyat üçün zərərli olan X şüalarını, qamma şüalarını və digər zərərli bütün şüaları udar ya da geri əks etdirir. Həyat üçün son dərəcə əhəmiyyətli olan bu seçimdən məsul olan atmosfer təbəqəsi isə, kimyəvi düsturu O₃ olan "ozon təbəqəsi"dir. Ozon təbəqəsinin kainatdakı digər 1025 ədəd fərqli dalğa boyuna sahib şüa cinsi arasından, yalnız həyat üçün lazımlı 4500 - 7500 A0 aralığındakı görünən işığı keçirməsi bizim üçün xüsusi hazırlanmış bir möcüzə olduğunun göstəricisidir (70). Əgər atmosfer bu aralıqda olan işığı keçirməsəydi və ya bu işıqla birlikdə fərqli dalğa boylarındakı işıqları da keçirsəydi, yer üzündə canlılıq qətiyyən meydana gələ bilməzdi. Bu, canlılığın meydana gəlməsi üçün lazım olan yüz minlərlə şərtdən yalnız biridir və bu şərtlərin hamısının əskiksiz olaraq meydana gəlməsi, canlılığın təsadüfən meydana gəlməsinin qətiyyən qeyri-mümkün olduğunu göstərir.

Fərqli Dalğa Boyundakı Işıqlar Fərqli Rənglər Deməkdir

1- mor, 2- mavi, 3- yeşil, 4- sarı, 5- turuncu, 6- kırmızı a- görünen ışık b- kısa dalga boyları (yüksek enerji) c- gama ışınları d- X ışınları e- UV f- kızıl ötesi g- ışık emilir h- radyo dalgaları ı- binlerce metre j- uzun dalga boyları (düşük enerji) k- dalgaboyu <1nm Atmosfer sadece yaşam için gerekli olan ışığın geçmesine izin verirken, canlılara zararlı olan diğer tüm ışınları emer ya da geri yansıtır. Bu seçilimden sorumlu olan atmosfer tabakası ise, "ozon tabakası"dır. mor,

Gördüyümüz bütün rənglər müəyyən bir dalğa boyuna və tezliyə malikdir. Məsələn, qırmızının dalğa boyu bənövşəyidən uzundur. Bizim rəngləri görməyimizin səbəbi isə gözlərimizin bu həssas dalğa boylarını qəbul edəcək və beynimizin də bunları şərh edəcək şəkildə yaradılmasından qaynaqlanır.

İşığın dalğa boyu "nanometr" adı verilən bir ölçüylə təyin olunur. Bir nanometr isə metrin milyardda birinə bərabərdir. Məsələn, qırmızının dalğa boyu 770, tünd bənövşəyinin isə 390 nanometrdir (71). Ancaq bu o qədər kiçik bir ölçüdür ki, insanın gözündə canlandıra bilməsi qətiyyən qeyri-mümkündür. Bu işıqların bir də tezlikləri vardır. Bu tezlik "hers" və ya saniyədəki dövr sayıyla ölçülür. Bir dövrə isə dalğanın ən üst və ən alt nöqtəsi arasındakı məsafədir. İşıq saniyədə 300.000 km yol gedir. Əgər dalğa boyu daha kiçikdirsə fotonlar eyni müddətdə daha çox məsafə qat etmək məcburiyyətində qalarlar.

Bura qədər izah edilən xüsusiyyətlərdən aydın olduğu kimi bitkinin istifadə etdiyi işıq çox xüsusi bir quruluşa malikdir. Bu işıq həm atmosferdə həssas bir ələkdən keçirilərək süzülür, həm bizim qəbul edə bilməyəcəyimiz qədər kiçik bir məsafə aralığında hərəkət edir, həm də bilinən ən böyük sürətə malikdir. Həmçinin həm dalğa olaraq, həm də foton deyilən dənəciklər şəklində hərəkət etdiyi üçün maddələri meydana gətirən atomlarla toqquşaraq kimyəvi reaksiyalara səbəb olma xüsusiyyətinə də malikdir.

Bu qədər kompleks bir quruluşa sahib olan işıq böyük məsafələr qət edib bitkiyə çatdığında, xüsusi bir antena sistemi tərəfindən qəbul edilir. Bitkidə olan bu antena sistemi o qədər həssas bir quruluşa malikdir ki, yalnız bu çox kiçik bir dalğa aralığında olan işığı tutacaq və bu işığı işləyəcək sistemləri başlatdıracaq şəkildə yaradılmışdır. Əgər işıq hər hansı başqa bir dəyərə, sürətə və ya tezliyə sahib olsaydı, piqment (bitkinin antenası) bu işığı görə bilməyəcək və əməliyyat hələ başlamadan sona çatacaqdı (72). Piqment və işıq arasındakı uyğunlaşma, çox sıx qarşılaşdığımız xüsusi yaradılış nümunələrindəndir. Məsələn, qulaq və səs dalğası, göz və işıq, qidalar və həzm sistemi kimi saysız uyğun yaradılış nümunəsi mövcuddur. Nə işıq öz dalğa boyunu nizamlayır, nə də piqment qəbul edə biləcəyi işıq boyunu seçmə şansına malikdir. Açıqdır ki, ikisi də bu sistem üçün xüsusi olaraq yaradılmışlar.

Rəngli bir dünyada yaşamamızı təmin edən möcüzə!

İşığı udan bütün maddələrə piqment adı verilir. Piqmentlərin rəngləri, əks etdirilən işığın dalğa boyundan, başqa sözlə maddə tərəfindən udulmayan işıqdan qaynaqlanır. Bütün fotosentetik hüceyrələrdə olan və bir növ piqment olan xlorofil, yaşıldan başqa, görünən işığın bütün dalğa boylarını udur. Yarpaqların yaşıl olmasının səbəbi əks etdirilən bu işıqdır. Qara piqmentlər onlara toqquşan işığın bütün dalğa boylarını udurlar. Ağ piqmentlər isə özlərinə çarpan işığın az qala bütün dalğa boylarını əks etdirirlər.

Məsələn, bitkilərdəki xlorofil adı verilən piqmentler həm yaşıl rəngin meydana gəlməsini təmin edən, həm də fotosintezin reallaşdığı yerlərdir. Piqment, karbon, hidrogen, maqnezium, azot kimi atomların bir yerə gələrək meydana gətirdikləri molekulların reallaşdırdıqları bir quruluşdur. Məhz bu cür bir piqment olan xlorofil həyatın davamında çox əhəmiyyətli bir rola sahib olan fotosintezi, heç dayanmadan reallaşdırır. Xlorofil piqmentinin ölçülərini düşündüyümüzdə mövzunun nə qədər incə və həssas hesablar üzərində qurulduğu daha yaxşı aydın olacaq.

a) Güneş enerjisi listelenen türlere göre sınıflandırılmıştır. b) Klorofil a ve klorofil b'nin emme spektrumu, bu iki pigmentin en iyi mor-mavi ve kırmızı-turuncu renkteki ışığı emdiğini göstermektedir. c) Yapraklar bize yeşil gibi görünürler, çünkü yeşil ışık klorofil vasıtasıyla iletilir ya da yansıtılır.

250-400 qədər xlorofil molekulu qruplar şəklində mütəşəkkil olaraq, "fotosistem" adı verilən və çox həyati əməliyyatlar reallaşdıran bir quruluş meydana gətirirlər. Bir fotosistem içindəki bütün xlorofil molekulları, işığı udma xüsusiyyətinə sahibdirlər; amma hər fotosistemdə yalnız bir xlorofil molekulu həqiqətən işıqdan əldə edilən kimyəvi enerjidən istifadə edir. Enerjidən istifadə edən molekul, fotosistemin ortasına yerləşərək, sistemin reaksiya mərkəzini təsbit edir. Digər xlorofil molekulları "antena piqmentlər" olaraq adlandırılarlar. Xlorofil a olaraq adlandırılan reaksiya mərkəzinin ətrafında antena bənzəri bir şəbəkə meydana gətirərək reaksiya mərkəzi (yəni xlorofil a) üçün işıq toplayarlar. Reaksiya mərkəzi 250-dən çox antena molekulunun birindən enerji aldığında, elektronlarından biri daha yüksək bir enerji səviyyəsinə çıxaraq bir alıcı molekula transfer olur. Yəni xlorofil a-ya aid olan bir elektron, ətrafda düzülmüş digər xlorofil molekullarına keçir. Bunun sayəsində zəncirləmə bir reaksiya və elektron axını səbəbindən fotosintez də başlayır (73). Buna görə piqment dediyimiz orqanlar fotosintez funksiyası içində həyati bir rol oynayırlar. Bu çox xüsusi quruluşlu molekullar eyni zamanda ətrafımızdakı yaşıl bitki dünyasını meydana gətirirlər.

Kloroplastı oluşturan parçalar incelendiğinde hassas hesaplamalar üzerine kurulmuş, detaylı bir sistemin olduğu görülecektir. Gözle görülmeyecek kadar küçük alanlara böyle detaylı tasarımları yerleştiren yüce Allah'tır.
1- bir granum 2- granum	3- ışığı emen pigmentler 4- tilakoid	5- ATP sentezi 6- lümen	7- temel doku 8- tilakoidin yeniden inşası

Kloroplastlardaki ışık toplama kompleksinin modeli. (a) Her bir ışık toplama kompleksi çok sayıda klorofil a, klorofil b ve karotenoid moleküllerini içermektedir. (b) Molekül kompleksi tarafından emilen ışık enerjisi reaksiyon merkezine geçirilir. Burada klorofil a tarafından emilir.
A- ışık toplama kompleksi B- reaksiyon merkezine iletilen ışık enerjisi
1- karotenoid 2- klorofil a ve b 3- klorofil a	4- reaksiyon merkezi 5- protein 6- P680 veya P700	7- ışık 8- feofitin 9- harekete geçirilen elektron dışarı atılır

(sol resim) Fotosentez işleminde görev alan anten, yüzlerce klorofil ve karotenoid molekülünden ve reaksiyon merkezi olan klorofil a molekülünden oluşur.
1- alıcı molekül 2- reaksiyor merkezi 3- pigment molekülü	4- anten 5- ışık enerjisi
Bir bahçeye girdiğimizde insanı etkileyen parlak renklere ve desenlere sahip çiçeklerle karşılaşırız. Mesela bir kırmızı gülle karşılaştığımızda gülün rengi hoşumuza gider; gülün asıl renginin ne olduğunu bilmeden hayranlıkla seyrederiz. Aslında gülün koyu kırmızı rengi, gülün içindeki pigmentlerin bu dalga boyundaki ışınları bir ayna gibi yansıtmasından kaynaklanır. Gülün yapraklarında bulunan pigmentler gelen ışığın tamamını emerek, sadece kırmızı rengi temsil eden dalga boyundaki ışığı yansıtırlar ve biz bu yansıyan dalgaboyunu kırmızı olarak görürüz.
1- güneş ışığı 2- kırmızı

Piqmentlər Və Təkamülçülərin Ağıldankəm Ssenariləri

Görünən işıq, piqmentlərin ortaya çıxardığı rənglər və bu milyonlarla tondakı rəngləri qəbul edən gözlərimiz, Allah tərəfindən sonsuz bir elm və sənətlə yaradılmışdır. Biri olmadan digərinin mənasını itirəcəyi bu sistemdə rənglər, işıq və göz mükəmməl bir uyğunlaşma içindədir.

(Üstte) mikroskop altındaki resmi görülen tek hücreli bir canlıdır. Evrimciler buna benzer bir tek hücreliden bitkilerin, hayvanların, insanların, kısacası tüm canlıların evrimleştiğini öne süren hayali bir senaryoya sahiptirler.

Bitkilərdəki piqmentin yaradılışında istifadə edilən vəsait insan gözündəki piqment olan retina üçün də istifadə edilmişdir. Amma eyni vəsait bitkidə fotosintezi başladarkən, insan gözündə görünüşlə əlaqədar mesajları beyinə çatdırmaqla vəzifələndirilmişdir. Bir neçə atomun birləşməsindən meydana gələn bir maddənin, mövcud olduğu yerə görə fərqli xüsusiyyətlərə və vəzifələrə sahib ola bilməsi fövqəladə bir vəziyyətdir. Saatda 500 km sürətlə beyinə mesaj çatdıran 600 min sinirlə beyinə bağlı olan göz, eyni anda 1,5 milyon mesaj alıb bunları nizamlayar və beyinə göndərir (74). İnsan gözündəki kompleks sistem kimi piqmentlərin bitkidə gördükləri vəzifə də çox kompleks bir quruluşa malikdir. Təkamülçülər piqmentlə əlaqədar sistemləri açıqlayarkən sistemin kompleks quruluşunu və hər bir parçasının eyni anda yaradılması lazım olduğunu heç gündəmə gətirməzlər.

Klassik təkamül ssenarisinə görə bitkilər günəş enerjisini istifadə etmə ehtiyacı duymuş, bunun üçün də -bir növ- piqmentləri çıxarmışlar. Burada unudulmamalıdır ki, bu bitkilərin daha əvvəldən piqment kimi bir quruluşdan xəbərdar olmamaları və piqment vəzifəsini görən bir sistemi də bilməmələridir. Təkamülçülərin nəyi müdafiə etdikləri burada açıq bir şəkildə ortaya qoyulduğunda nəzəriyyənin sahib olduğu məntiqsizlik də daha dəqiq qarşımıza çıxır. Təkamülçülərə görə, həyatda qalmaq üçün bir enerji qaynağı axtaran, bir şüura və ağla sahib olmayan tək hüceyrəli bir canlı necə olmuşsa Günəşin daimi enerji qaynağı olduğunu təsbit etmişdir. Sonra bu enerjini necə istifadə edilə biləcəyini 'düşünmüş' və günümüzün elm adamlarının da həll edə bilmədiyi problemləri həll edərək, günəş enerjisini kimyəvi enerjiyə çevirə biləcək bir sistemi planlaşmışdır. Bunun üçün Günəşin uyğun dalğa uzunluqlarını, elektron axınını təmin edəcək kimyəvi düsturları həll etdikdən sonra istehsal işinə başlamış və müəyyən kimyəvi maddələri həssas nisbətlərdə bir yerə gətirərək piqmenti çıxarmışdır. Məhz təkamülçülərin ağlasığmaz ssenarisi budur.

Bu ssenarinin ağılsız olmasının yanında, çoxlu problemlərə də malikdir. Hər şeydən əvvəl, son tədqiqatlarda bitkilərin ortaq bir atadan təkamülləşmədikləri qəti olaraq ortaya çıxmışdır. Təkamülçülərin iddialarına görə: hər bitki növü fotosintez sistemini ayrı-ayrı, digərlərindən müstəqil olaraq inkişaf etdirmişdir. Bu xəyal dünyasının sərhədlərini də aşan ssenaridir. Çünki tək bir bitkinin də fotosintez kimi, günümüzün irəli texnologiya və elm səviyyəsi ilə təqlid də edilə bilməyən kompleks bir sistemi təsadüfən əldə etməsi qeyri-mümkündür. Bu qeyri-mümkünlük açıq şəkildə ortada olmasına baxmayaraq təkamülçülər, bu qeyri-mümkünlüyün dəfələrlə təkrarlandığını iddia edəcək qədər ağıl və məntiqə zidd düşünürlər. Halbuki, daha irəlidə də görəcəyimiz kimi fotosintezin əhəmiyyətli bir parçası olan piqmentlərin meydana gətirdiyi antenalar və onlara bağlı olaraq işləyən sistemlərin dizaynı təsadüflə izah edilə bilməyəcək qədər fövqəladə bir quruluşu ortaya qoyurlar.

Fotosintezə Təsir Edən Faktorlar

Növbəti hissələrdə də görəcəyimiz kimi fotosintez çox kompleks və həssas bir müddətdir. Fotosintezi edən bitkinin hər parçası bu iş üçün xüsusi strukturlara malikdir. Ancaq fotosintezin reallaşması üçün lazımlı ünsürlər bitkininn quruluşuyla məhdudlaşmır. Bitkinin quruluşu xaricində ehtiyac duyulan faktorların ən əhəmiyyətlilərindən biri də şübhəsiz işıqdır. Daha əvvəl gördüyümüz kimi, Dünyaya gələn işığın dalğa boyu ilə bitkilərdəki antena və piqment sistemi bir-birləriylə mükəmməl bir uyğunlaşma içində yaradılmışlar. Ancaq işığın dalğa boyu ilə yanaşı, fotosintezə təsir edən başqa tarazlıqlar da vardır.

1. İşığın Şiddəti Və Müddəti

Fotosintez, işığın şiddəti və müddətinə bağlı olaraq dəyişir. Həmçinin, işığın birbaşa ya da sınaraq gəlməsi də fotosintez baxımından əhəmiyyətlidir. Birbaşa işıq ilə bulud, duman və digər cisimlərə dəyərək yayılan işıq arasında əhəmiyyətli fərqlər olur. Birbaşa gələn şüalar cəmi işığın 35%-ni, yayılan işıq isə 50-60%-nı meydana gətirir. Yayılan işığın fizioloji keyfiyyəti daha yüksək olduğu üçün bitkilərin ehtiyacı olan işıq açığı qarşılanmış olar.

Bitkilər də bu iki işıq növünə duyduqları ehtiyaca görə, "günəş bitkiləri" və "kölgə bitkiləri" olaraq ikiyə ayrılırlar. Günəş bitkiləri, birbaşa günəş işığını alaraq maksimum səmərə əldə edəcək şəkildə yaradılarkən, kölgə bitkiləri meşə kimi kölgəli sahələrdə və ya soyuq-buludlu iqlimlərdə, bilvasitə gələn işıqla maksimum fotosintez edəcək şəkildə yaradılmışlar.

Gürgən, cökə, qarağac, dəmirağac, sidr və ardıc ağacları isə iki mühitdə də yaşaya biləcək şəkildə yaradılmışlar.

Güneş ışığını direkt alarak fotosentez yapabilen çiçekli bitkilerin yanısıra, gölge alanlardaki kısıtlı ışıkla fotosentez yapabilecek özelliklere sahip olan bitkiler de vardır. Ihlamur (altta sağda) ve karaağaç (üstte sağda) bu türdeki ağaçlardandır.

Kasımpatı, sonbahar başlarında, gündüzün kısa olduğu zamanlarda çiçek açar. Kısa zamanda çok süratli bir büyüme gösterir.

a- uzun gün b- kısa gün

2. İşığın Miqdarı Və Ya Sıxlığı

İlin müəyyən mövsümlərində ekvatordan şimala və cənuba doğru getdikcə işıqlanma və buna bağlı olaraq fotosintez müddəti artır. Bu işıqlanmanın müddəti, bitkilərdə böyük dəyişikliklər yaşanmasına səbəb olur. Fotosintezin artmasıyla bitkilərdəki böyümə, çiçəklənmə, yarpaqlanma kimi inkişaf müddətləri dəyişir. Bu vəziyyətdə qısa müddətdə sürətli bir böyümə reallaşır. Bu işıq xüsusiyyətinə görə çiçəklər uzun və qısa gündüz bitkiləri olaraq ikiyə ayrılır. Məsələn, qısa gündüz bitkisi olan payızgülü, payızın əvvəllərində, gündüz qısa olduğu zamanlarda çiçək açır, uzun günlərdə isə çiçəksiz olaraq böyüyür. Ancaq işıq şiddəti nə qədər artsa artsın fotosintez yalnız müəyyən sərhədlər içərisində fəaliyyətinə davam edir (75).

3. İstilik

Bitkilərin fotosintez edə bilmələri və həyatlarını davam etdirə bilmələri üçün istiliyə ehtiyacları vardır. Müəyyən bir istilikdə tumurcuqlarını partladaraq çiçək açan, yarpaqlanan bitkilər, istilik müəyyən bir istiliyin altına düşdüyündə həyati fəaliyyətlərini sona çatdırarlar. Məsələn, ümumiyyətlə istilik 10 dərəcədə olduğunda meşə ağacları böyümə dövrəsinə girirlər. Əkinçilikdə isə bu sərhəd 5 dərəcədir. İstilik artdıqca kimyəvi əməliyyatlar da iki ya da üç misli artır. Ancaq istilik, 38-45 dərəcəni aşdığında bitkinin böyüməsi növünə görə yavaşlayır, hətta dayanır (76).

Bir bütöv olaraq fotosintezin mərhələlərinə, fotosintez edən orqanizmlərə, bu əməliyyatı etmək üçün ehtiyac duyduqları xüsusi şərtlərə baxıldığında yaradılışın əhəmiyyətli dəlilləri görünür. Həssas və müntəzəm ölçülərin bir yerə gəlməsiylə bir məna qazanan bu sistem hər şeyin yaradıcısı, sonsuz elm sahibi Allah tərəfindən yaradılmış və insanın əmrinə verilmiş bir nemətdir.

4. Gecə Olması

Fotosintezin meydana gəlməsi üçün bir yerdə həyata keçiriləcək şərtlər olduqca çoxdur və bunlardan biri olmadığında fotosintez də olmaz. Bu şərtlərdən biri də gecədir. Bitkilərin həyati və böyümə fəaliyyətləri, gecə və gündüz arasındakı istilik fərqləriylə yaxından əlaqədardır. Bəzi bitkilər gündüz çox istiliyə ehtiyac duyarkən gecələr aşağı istilik istəyirlər. Bəziləri isə bu fərqi istəməzlər.

Günəşin doğulmasıyla birlikdə, yarpaqda tərləmə və buna bağlı olaraq fotosintez artmağa başlayır. Günortadan sonra isə bu hadisə tərsinə dönür; yəni fotosintez yavaşlayır, tənəffüs artır, çünki istiliyin artmasıyla birlikdə tərləmə də sürətlənir. Gecə isə istiliyin azalmasıyla birlikdə tərləmə yavaşlayır və bitki rahatlayır. Əgər gecəni yalnız bir gün yaşamasaq, bitkilərin çoxu ölərdi. Gecə eynilə insanlar üçün olduğu kimi, bitkilər üçün də bir istirahət etmə və dincəlmə mənasına gəlir (77)

Güneş ışınları, bitkiler için yapraklarda terlemenin dolayısıyla fotosentezin başlaması demektir. Alchemilla adlı bitkide gece ile birlikte terleme yavaşlar ve bitki dinlenmeye geçer.

Allah Quranda gecə ilə gündüzü, Ay ilə Günəşi və bütün bitkiləri insanların xidmətinə verdiyini belə bildirmişdir:

Başqa ayələrdə isə, gecəni yaradanın Allah olduğu, Ondan başqa heç bir varlığın buna güc yetirməyəcəyi belə xəbər verilər:

Yeryüzünde birçok etmen atmosfere karbondioksit bırakılmasına neden olur. Örneğin canlıların nefes alıp vermesi, ölü canlılar, fosiller veya ağaçların yakılması hep karbondioksit üretir. Bu yoğun karbondioksit üretimine karşı ise bitkiler atmosferdeki karbondioksiti alarak, atmosfere canlılık için gerekli olan oksijeni bırakırlar. Eğer bitkiler böyle bir özelliğe sahip olmasaydı, kısa sürede dünya atmosferi karbondioksitle dolar, canlıların yaşamı için gerekli olan oksijen ise tükenirdi. Bu çevrim yeryüzündeki kusursuz uyum ve dengenin örneklerinden sadece biridir.
1- sudaki çözülmemiş karbondioksit 2- hava karbondioksit CO2 3- solunum 4- yanma 5- solunum 6- ayrışma	7- bitki artıkları 8- yer altından elde edilenve yakıt olarak kullanılan metanlı gaz 9- denize ait plankton artıkları 10- kaya kireç taşı 11- petrol 12- fotosentez

5. Karbon Dövriyyəsi

Bitkilər atmosfer və okeanlardakı karbon 4 oksidi istehlak edib, təbii birləşmələr istehsal etdikləri üçün bir karbon fabriki və ətrafı təmizləyən təmizlik qurğusu olaraq düşünmək olar. Tənəffüs yoluyla az miqdarda karbon 4 oksid çıxarırlar və bunu dərhal fotosintez üçün istifadə edirlər. Bitkilərin və tək hüceyrəlilərin karbon 4 oksid istehlakı, insanların və heyvanların karbon 4 oksid istehsalı arasındakı tarazlıq, okeanlarda karbonatların çıxarılmasıyla bərabərləşmişdir. Bu müddətdə hava və suda olan çoxlu miqdarda karbon 4 oksid istehlak edilir.

İnsan həyatı havadakı karbon 4 oksid nisbətini böyük miqdarda artırır. Bu artım isə qlobal istiləşmə hadisəsinə və bunun bir nəticəsi olaraq istixana təsiri deyilən hava istiliyinin artımına gətirib çıxarır. Karbon 4 oksid və digər zərərli kimyəvi maddələrin istifadəsi eyni zamanda turşu yağışlarına da gətirib çıxarır. Bütün bu zərərli təsirlərə qarşı ən güclü silah, fotosintez edən canlılardır. Əgər yer üzündə belə bir tarazlıq qurulmasaydı, canlılıq heç bir zaman varlığını davam etdirə bilməz, qısa bir müddət ərzində oksigen qeyri-kafiliyindən və karbon 4 oksid zəhərlənməsindən yox olardı. Belə bir problemlə əsla qarşılaşmarıq, çünki hər şeyi müəyyən bir ölçü ilə təqdir edib təyin edən üstün elm və ağıl sahibi Rəbbimizin yaratmasında heç bir qüsur və əskiklik yoxdur: