Mirasimiza Sahib Çixmaq

Buraya qədər izah edilənlərdən də məlum olduğu kimi, türk milləti olduqca sağlam, köklü mirasa malikdir. Bu mirasın əhəmiyyətini qavrayıb layiqincə dəyərləndirmək və keçmişimizə sahib çıxaraq gələcəyə üz tutmaq vacibdir. Cümhuriyyətimizin banisi böyük öndər Atatürkün yeritdiyi siyasət bu yanaşma tərzinə ən gözəl nümunədir.

Mustafa Kemal Atatürk

Atatürk Milli Mübarizə illərində türk millətinin gələcəyi üçün çox mühüm istiqamət müəyyən etmişdi. Həm Osmanlı paşası, həm də gənc cümhuriyyət banisi olan Atatürkün siyasəti “milli-mədəni mirasımıza sahib çıxmaq, Osmanlı adət-ənənəsini müasirləşdirərək XX əsrə aparmaq” idi. Atatürk dövrünün şərtlərinin imkan verdiyi qədər Osmanlı mirasına sahib çıxmışdı. Atatürkün qurduğu gənc Türkiyə cümhuriyyətinin Osmanlının borclarını son qəpiyinə qədər ödəməyi qəbul etməsi və bütün iqtisadi çətinliklərə baxmayaraq, bu borcları ödəməsi Osmanlı mirasına sahib çıxma istəyinin bir göstəricisi idi. Bundan əlavə, Atatürk Osmanlı adət-ənənəsini davam etdirərək Türkiyə hökumətinə sığınmaq istəyən qeyri-türk müsəlmanları (albanları, çərkəzləri, bosnyakları), fərqli etnik mənşəli müsəlmanları eyni dinə sahib insanlar kimi qəbul etmişdir. Digər tərəfdən, Atatürk “Balkan Antantası” və “Sadabad paktı” kimi müqavilələrlə qədim Osmanlı coğrafiyasında Türkiyənin nüfuzunu qorumağa çalışmışdı. “Balkan Antantası” bəzi Balkan yarımadası ölkələri, Sadabad paktı isə bəzi Yaxın Şərq ölkələri ilə Türkiyənin liderliyi altında strateji əməkdaşlıq məqsədi güdürdü.

Bu, çox düzgün strategiya idi. Çünki daha əvvəl də bildirdiyimiz kimi, “dövlət ənənəsini” təşkil edən ən mühüm ünsürlərdən biri millətin tarixidir. Tarix millətin yaddaşıdır və hər millət dostlarını və düşmənlərini onların tarixi ilə dəyərləndirir. Tarix dövlətlərə etibar və nüfuz qazandırdığı kimi, xüsusilə qədim imperiyaların varisləri olan millətlərin keçmişdə onlara aid torpaqlarda söz sahibi olmalarına da mühüm vasitədir. Bir vaxtlar imperiya olan İngiltərə əsrin əvvəlindən etibarən mərhələli şəkildə azalan siyasi və iqtisadi gücünə baxmayaraq, hələ də keçmiş müstəmləkələri üzərində müəyyən nüfuza malikdir. Fransa və keçmiş müstəmləkələri arasındakı nüfuz əlaqəsi də buna bənzərdir. Fransanın Əlcəzair, Suriya və ya Livanla əlaqəsinin qanuni zəmini tarixlə əlaqədardır. Şübhəsiz, əgər İngiltərə öz tarixini unudub imperiya olduğu vaxtları inkar etsəydi, bu cür nüfuz əldə edə bilməzdi. Eyni şəkildə, Fransa da keçmişindən üz çevirsəydi, bu gün Şimali Afrika və Yaxın Şərq siyasətinə nüfuzunu davam etdirə bilməzdi.

Tarixin bu qədər təsirli strateji zəmin olması, şübhəsiz ki, Türkiyə üçün böyük üstünlükdür. Çünki Türkiyə bu gün qonşu dövlətlərin əksəriyyətini və hələ bir çox dövləti beş yüz il boyu idarə etmiş imperiyanın varisidir.

Osmanlı fethettiği yerlerde sadece toprağı değil, gönülleri de fethetmeyi başarırken, Batılı devletler gittikleri her yerde yürürlüğe koydukları ırkçı uygulamalar neticesinde yerli halkın nefretini kazandılar.

Bu gün böyük dövlətlərin Osmanlı tarixi ilə bağlı tədqiqatlar aparması və bu sahəyə xüsusi büdcə ayırması əslində bizə çox mühüm şeyi göstərir. Osmanlı dövləti böyük dövlət olmağın sirrini tapmış və bu sirri 600 illik ömrünün sonuna qədər mühafizə etmişdi. Qərbin Osmanlı ilə bağlı heç cür qavraya bilmədiyi həqiqət isə müasir siyasi üslubla desək, Osmanlı imperiyasının “moralpolitik” (əxlaqi) strateji nöqteyi-nəzərə sahib olması idi. Müstəmləkəçi güclər isə daima “realpolitik” (qatı realist) dünyagörüşü ilə hərəkət etmişdilər. Buna görə də qısa müddətdə çox mənfəət əldə etmək üçün ölkəni uzun müddət qarışıqlıq və qeyri-sabitliyə sürükləyən siyasət yeritməkdən çəkinməmişdilər. Osmanlı isə hökmran olduğu torpaqlarda qarışıqlığa və intizamsızlığa heç cür yol verməmişdi. Daima Quran əxlaqının əmr etdiyi sülh və əmin-amanlıq mühitini, ədaləti və tolerantlığı tətbiq etməyə çalışmışdı.

İngilis və fransız müstəmləkəçiliyinin realpolitik məntiqi nəticəsində ələ keçirdikləri torpaqlarda çox qısamüddətli hökumət qura bilmişdilər. Osmanlı fəth etdiyi yerlərdə sadəcə torpağı deyil, qəlbləri də fəth etməyi bacarmışdı, lakin ingilis və fransız müstəmləkəçilər getdikləri hər yerdə hərəkətləri ilə yerli xalqın nifrətini qazanmışdılar. Eyni şəkildə hakim olduqları torpaqlarda “nizam-intizamı təmin etmək” kimi məqsədi olmayan digər güclər getdikləri hər yerə sülh və əmin-amanlıq əvəzinə, qarışıqlıq və anarxiya gətirmişdilər. Bu gün tətbiq olunan bənzər strategiyalar qədim Osmanlı torpaqlarına sabitlik və əmin-amanlıq gətirmir.

İsveç Kralı XII. Charles (Demirbaş Şarl)

Bundan əlavə, osmanlılar digər millətlər kimi müstəmləkəçilik təfəkkürü ilə bu torpaqları işğal etməmiş, heç bir zorakılıq və təzyiqə əl atmadan dinlərini yaymağı və müsəlman dünyasını gücləndirməyi qarşılarına məqsəd qoymuşdular. Avropalı güclər ələ keçirdikləri torpaqlarda yaşayan xalqları özlərindən aşağı səviyyəli, bir növ ikinci dərəcəli insanlar kimi dəyərləndirib qəddar və zalım siyasət yeridir, osmanlılar isə sahib olduqları Quran əxlaqına görə hər millətdən olan insana qarşı ədalətli, tolerant və mərhəmətli davranırdılar.

Avropalı dövlətlər bu ölkələrin bütün yeraltı sərvətlərini ələ keçirib xalqlarını yoxsullaşdırmış, Osmanlı və ya Səlcuqlu dövlətini idarə edən türklər getdikləri ölkələrə zənginlik, rifah və mədəniyyət aparmışdılar. Fəth edilən ölkələrdə məscidlər, mədrəsələr, karvansaraylar, körpülər tikdirmiş, su kanalları çəkdirmiş, məhv etməyi, dağıtmağı deyil, yenidənqurmanı hədəfləmişdilər. M. Baudierin “Türklərin din tarixi” (Historie de la Religion des Turcs) adlı əsərində “Türklər mərhəmət, şəfqət və insanlara yardım etməkdə bütün millətlərdən, hətta xristianlardan da üstündürlər”13 sözləri ilə bildirdiyi kimi, türk milləti fəth etdiyi torpaqlarda yaşayan insanlara gözəl əxlaqları ilə nümunə olmuşdur.

Əvvəlcədən bildirdiyimiz kimi, müsəlman türklər fəth etdikləri ölkələrin xalqlarına, həyat tərzlərinə, inanclarına və dünyagörüşlərinə hörmət etmişdilər. Fəth etdikləri yerlərdə yaşayan insanların onlara Allahın əmanəti olduğunu düşünən, əsir aldıqları insanlara belə insanpərvərliklə yanaşan türk sultanlarının öhdəlikləri arasında bu xalqları himayə etmək, kimsənin onlara zülm etməməsini təmin etmək vardı. Allah “İnsan” surəsinin 8-ci ayəsində möminlərin özləri ehtiyac içində olarkən belə yeməyi əvvəlcə əsirlərə yedirdiklərini bildirir. Bu, İslam əxlaqına uyğun yaşayan müsəlman hökmdarların fəth edilən torpaqlarda yaşayanlara qarşı bütün davranışlarını formalaşdıran çox mühüm əxlaqi xüsusiyyət olmuşdur. Belə ki, düşmənlərindən qaçaraq Osmanlı imperiyasına sığınan İsveç kralı XII Şarlın (Dəmirbaş Şarl) bir yaxınına yazdığı məktubdakı sözləri də müsəlman türk millətinin insanpərvər, gözəl əxlaqlı münasibətini ifadə edir:

Gazi Kasım Paşa Camii, Macaristan	Mostar Köprüsü, Bosna

Girdikləri hər torpağa mütləq əmin-amanlıq və asayiş aparan müsəlman türklər əsasən özlərindən əvvəlki xristian idarəçilərin təzyiqindən və zülmündən sıxıntı çəkən xalq tərəfindən coşğun sevgi və hörmətlə qarşılanmışlar. Osmanlı dövləti qurulduğu dövrdən etibarən fəth etdiyi torpaqlardakı xristian təbəə ilə həmişə yaxşı əlaqələr qurmuş, onların rəğbətini qazanmışdır. Məsələn, Bursanın fəthindən sonra şəhəri niyə təslim etdiklərini soruşan Orxan Qazinin rumlardan aldığı cavab çox təəccüblüdür:

Koca Mustafa Paşa Camii (Üsküp)	Halveti Tekkesinin Çeşmesi (Kosova)

Osmanlıların Anadoluda olduğu kimi, Rumelidə və fəth etdikləri digər torpaqlarda da xristianların həyat və idarə tərzinə qarışmamaları, ağır vergilər altında əzilmiş xalqın yükünü yüngülləşdirmələri, mövcud qanunlar çərçivəsində heç bir yerli idarəçinin istədiyi kimi hökmranlıq etməsinə izin verməmələri yerli xalqın onlardan razı qalmasına səbəb oldu. Osmanlı dövləti himayəsi altındakı hər kəsin hüququnu zəmanət altına almışdı.

Qərb tarixçi və siyasətçilərinin qələmə aldığı əsərlərdə də Türk-İslam əxlaqının gətirdiyi ədalət və hüquq anlayışı təriflənmiş, müasiri olan digər sistemlərlə müqayisə edilərək Türk-İslam əxlaqının üstünlüyü dilə gətirilmişdir. Bunlardan ingilis tarixçi F. Dauni (F. Downey) “Böyük Türk, Möhtəşəm Süleyman” (The Grand Turc, Suleyman the Magnificent) adlı əsərində türklərin ədalətinə və mərhəmətinə sığınan insanlardan belə bəhs edir:

Taş Köprü (Fatih Köprüsü, Üsküp),	Fethiye Camii (Atina)

Fransız tarixçi Fernar Qrenar (Fernard Grenard) isə türk dövlətçiliyinə olan heyranlığını bu sözləri ilə ifadə edirdi:

Süryani cemaatinin Osmanlı ordularının başarısı için duacı olduklarını ifade eden telgraf.	Mezhepleri için tanınmış olan imtiyazlardan dolayı Sayda Eyaleti'nde oturmakta olan Marunilerin patrikleri tarafından Padişah'a arz edilen mazhar.

Məşhur tarixçi Oskar Kollinq (Oskar Kolling) isə Birinci Dünya Müharibəsindən sonra Balkan yarımadası xalqlarının düşdüyü vəziyyətdə Osmanlı hökumətinin üstün ədalət və hüquq anlayışını belə tərif edir:

Resimde Fatih Sultan Mehmet Ayasofya'ya girerken görülüyor.	Kosova Savaşı'ndan sonra Yıldırım Beyazıt'ın tahta geçişini temsil eden bir minyatür.

Kollinq bu sətirlərin ardınca dövrün Avropa dövlətləri ilə Türk dövləti arasındakı anlayış fərqini də belə ifadə edir:

Osmanlı Devleti gayrimüslimlere, dindaşlarının ülkelerinde dahi göremeyecekleri bir hürriyet sağlamıştı. Yahudiler, Ermeniler, Rumlar Osmanlı topraklarında barış ve güven içinde hayatlarını sürdürüyorlardı.

Şübhəsiz ki, Osmanlının əsrlər boyu ədalət anlayışında heç bir dəyişiklik olmamasının ən əsas səbəbi bu anlayışı Quran əxlaqından öyrənməsi və Qurana olan bağlılığıdır. Quranda tərif edilən ədalət anlayışı müsəlmanları, qarşı tərəfə qəzəblənsələr də, qəzəblərini cilovlayıb ədalətli olmağa sövq edən anlayışdır.

Ayədə belə buyurulur:

Ey iman gətirənlər! Allah xatirinə ədaləti qoruyan şahidlər olun. (Hər hansı bir) camaata qarşı olan kin-küdurət sizi ədalətsizliyə sövq etməsin. Ədalətli olun! Bu, təqvaya daha yaxındır. Allahdan qorxun! Şübhəsiz ki, Allah nə etdiklərinizdən xəbərdardır. (Maidə surəsi, 8)

Ona görə bu gün sözügedən ərazidə yaşayan millətlərin hamısı türklərin ədalətinə, tolerantlığına və onlar üçün təmin etdiyi sülh mühitinə şahid olublar. Bu vəziyyət hər dindən və millətdən olan insanın türklərin idarəçiliyindən razı olmasına səbəb olmuşdur. Dövrümüzdə isə illərdən bəri bu torpaqlarda davam edən müharibə, çaxnaşma və qarışıqlığa görə rahatlığa, əmin-amanlığa və sülhə həsrət qalmış qadınlar, uşaqlar, qocalar yeni “Osmanlı”nın həsrətini çəkirlər.

Mirasımızdan Irəli Gələn Tarixi Məsuliyyət

Buraya qədər təhlil etdiyimiz faktlardan göründüyü kimi, Türkiyə həm coğrafi və strateji mövqeyinə, həm də tarixi mirasına görə Balkan ölkələrinin, Qafqazın, Orta Şərq və Mərkəzi Asiyanın gələcəyində liderliyi üzərinə götürəcək ölkədir. Milyonlarla insanın həsrətini çəkdiyi sülh və əmin-amanlıq mühitini təmin edəcək zəngin tarixi təcrübəyə malikdir. Coğrafi mövqeyi etibarilə həm asiyalı, həm avropalı, həm də yaxın şərqlidir. Tarixi mirası etibarilə də bütün bu ərazilərdə böyük təsirə və gücə malikdir. Yüzlərlə müxtəlif mədəniyyətin və etnik qrupun yerləşdiyi bu torpaqlarda Osmanlı mirasının varisi kimi söz sahibidir. Belə ki, soyuq müharibədən sonra təsis edilən yeni dünya nizamında, başda Amerika olmaqla, bir çox ölkənin tələbi ilə Türkiyə sözügedən torpaqlarda aktiv rol oynamağa məcbur olmuşdur.

Türkiyənin tarixi mirasına, siyasi, hərbi, iqtisadi potensialına görə bir çox qərb ölkəsi bu bölgədəki strategiyalarının Türkiyəmərkəzli olmasının labüdlüyünü dərk edir. Belə ki, ABŞ-nın keçmiş prezidenti Bill Klinton 1999-cu ilin sonlarında Corctaun Universitetində söylədiyi nitqində bu fikri dəstəkləyir. Bir anda bütün dünya ölkələrinin diqqətini yenidən Türkiyəyə çəkməsinə səbəb olan bu məşhur nitqində Klinton xüsusilə “XX əsrdə Osmanlının süqutu iz qoyduğu kimi, XXI əsrdə də Türkiyənin aparıcı rol oynayacağı” mənasını verən sözləri çox mühüm qənaətə gəldiyinə işarə edir. Klintonun bu sözlərindən “Türkiyə, Avropa, Asiya və Afrikanı əhatə edən milyonlarla km2-lik sahədə dünya siyasətinin mərkəzi olan bir bölgədə söz sahibi ölkə olduğu üçün XXI əsrin formalaşmasında kilid rolu oynayacaq” şəklində nəticə çıxara bilərik (Bill Klinton 1999-cu ilin oktyabr ayında Türkiyə səfəri zamanı TBMM-də söylədiyi nitqində bu fikirlərə yer vermişdir). ABŞ kimi super gücün liderinin Türkiyə üçün XXI əsrdə bu cür diaqnoz qoyması, şübhəsiz, diqqət çəkicidir.

Bu gün sözügedən bölgələrdə əmin-amanlığın bərqərar edilməsinin yeganə yolu Türkiyənin varisi olduğu Türk-İslam əxlaqı ilə yoğrulmuş “Osmanlı millət sistemi”nin hakim olduğu anlayışın formalaşdırılmasıdır. Əvvəlki bölmələrdə ətraflı izah etdiyimiz kimi, Osmanlı millət sistemində dövlətin müdafiəsinə sığınan hər millət və ya etnik qrupa öz inanc və adət-ənənələrinə uyğun yaşamaq hüququ verilir və əsas hüquqları qorunurdu. Türklər istər Balkan yarımadasında, istər Qafqazda, istərsə Yaxın Şərqdə heç bir ölkədə heç kimi dinini və adət-ənənələrini dəyişdirməyə məcbur etməmiş və heç kimə dininə görə zülm etməmiş, kimsəyə xor baxmamışdılar. Hər dindən, məzhəbdən olan vətəndaş istədiyi kimi ibadət etmiş, öz adət-ənənələrini həyata keçirməkdə kimsə digərinə qarışmamışdır. Ona görə də xarici qüvvələr tərəfindən ölkə hücuma məruz qaldıqda bu torpaqlarda yaşayanlar sevərək könüllü surətdə Osmanlı hökumətinin tərəfində olmuşlar. Beləliklə, xarici təhlükəsizlik və iqtisadiyyat başda olmaqla, bir çox sahədə təbii ittifaq əmələ gəlmiş, həm Osmanlı dövlətinin, həm də tabeçiliyindəki xalqların təmin etdiyi sağlam birlik qurulmuşdur.

Avstriyalı türkoloq Anton Komelers Şendinger (Anton Comelers Schaendinger) də türklərin dövlətçilik anlayışını və bu anlayışın dünyanın bir çox yerinə gətirdiyi rifah və əmin-amanlığın başqa heç bir hökmdarın dövründə təmin edilmədiyini belə ifadə edir:

Anton Şendinger kimi türklərə heyran qalan başqa bir tarixçi yunan əsilli Mişel de Qrisin (Michel de Greece) sözləri isə çox diqqətçəkicidir. Osmanlının Balkan yarımadasından geri çəkilməsi ilə başlayan çətin, sıxıntılı günlərə bəlkə də ulu babalarının şəxsən şahid olduğu Qris bugünkü qarışıqlığı nümunə göstərərək bu torpaqlar üçün yeganə həll yolunun Osmanlı kimi idarəçilik sistemi olduğunu izah edir:

Balkan yarımadasında yaşayan, bu torpaqların təbiətini və keçmişini yaxşı bilən bir tarixçinin bu qənaətə gəlməsi çox mühümdür.

Türkiyə eynilə Osmanlının etdiyi kimi, Balkan yarımadası və Yaxın Şərqdəki müxtəlif etnik qrupları və dinləri müdafiə edən strategiya qurmalıdır. Bu strategiyanın əsasını Türk-İslam mədəniyyətinin və köklü sivilizasiyamızın yenidən kəşf edilməsi təşkil etməlidir. Belə ki, bu torpaqlarda siyasi cəhətdən olmasa da, mədəni cəhətdən türk hakimiyyəti hələ də davam edir, xüsusilə Balkan ölkələrində və Qafqazda müxtəlif millətlərə mənsub bir çox müsəlman özünü türk-osmanlı hesab edir.

Bir çox tarixşünas və siyasətçi də bu faktı qəbul edir və məqalələrində bu cəhətə diqqət çəkirlər. Bu şəxslərdən biri bütün dünyada məşhur olan Yaxın Şərq üzrə mütəxəssis Prof. Dr. Edvard Saiddir. Qüdslü xristian ailəyə mənsub olan Edvard Said İsrail “Ha’aretz” qəzetində dərc olunan bir müsahibəsində Yaxın Şərqdə daimi sülhün bərqərar edilməsi üçün “Osmanlı Millət Sistemi”ni məsləhət görmüşdür.29 Ari Şavitin (Ari Shavit) aldığı bu müsahibədə Osmanlı Millət Sistemini labüd hesab edən Edvard Said bu məsələdə haqlıdır. Çünki tarix boyu Yaxın Şərq və Balkan yarımadasında ən uzunömürlü hökumətlər Osmanlı dövründə qurulmuş, romalıların belə təmin edə bilmədiyi daimi sülh və birlik müsəlman türklər tərəfindən əsrlər boyu qorunmuşdur.

Prof. Dr. Edvard Saidin Yaxın Şərqdə sülhün bərqərar olunması üçün göstərdiyi həll yolunu məşhur tarixçi Ceyson Qudvin (Jason Goodwin) “Nyu York Taymz”dakı (New York Times) “Osmanlıdan öyrənəcəklərimiz” başlıqlı məqaləsində Balkan yarımadası üçün məsləhət görür. Osmanlının Balkan yarımadasında din, dil və etnik fərqlərin çox olmasına baxmayaraq, hökmranlıq etdiyi XIV əsrdən XIX əsrə qədər heç vaxt hüquqları məhdudlaşdırmadığını və bu şəkildə sabitliyi və nizam-intizamı təmin etdiyini söyləyən Qudvin bu gün bu bölgədə sülhü bərqərar etmək üçün buraya hərbi qüvvələr toplamağı vacib bilən qərb dövlətlərinin Osmanlıdan öyrənəcəkləri çox şey olduğunu ifadə edir.30

Məlumdur ki, təqribən son 50 il boyu dünyanın ürəyi “Osmanlı hinterlandı” adlandırılan Yaxın Şərqdə döyünür. Əgər bu bölgədəki məsələyə qarışan ölkələr bu gün dünyanın gələcəyində bu qədər həyati əhəmiyyətə malikdirlərsə, onda Osmanlının varisi olan Türkiyə cümhuriyyətinin də bu prosesdə kilid rol oynaması labüddür.

Bunu da qeyd etməliyik ki, bu kitabda izah edilən strategiya Osmanlı dövlətinin yenidən qurulması deyil. Əsas odur ki, Osmanlı millət və dövlət anlayışının hakim olduğu, insanların dost və qardaş kimi yaşadığı sülh və əmin-amanlıq şəraitinin yenidən təmin olunsun, güclü iqtisadi və siyasi birlik təsis edilsin. Çünki Osmanlı idarəçiliyi və təcrübəsi qarşıdurmaların mərkəzinə çevrilmiş bu bölgəyə sülhün və əmin-amanlığın gətirilməsinin mümkün olduğunu bizə göstərir. Bu gün birlik qurmaq üçün atılan konkret addımlar bölgə dövlətləri tərəfindən də qəbul ediləcəkdir. Habelə, bu birlik dünyanın ən qabaqcıl mədəniyyətini, ən zəngin torpaqlarını və üstün sivilizasiyasını ehtiva edən XXI əsrə damğasını vuracaq birlik olacaqdır. Bu birliyə liderlik edən yeganə millət isə, şübhəsiz ki, Osmanlının sələfi olan türk millətidir.