Termit koloniyalarındakı həyatın detallarına girmədən əvvəl, termitlərin yaşadıqları mühitin təsvir edilməsində fayda vardır. Termitlər tropik bölgələrdə yaşayırlar. Bu bölgələrdəki həyat olduqca çətindir. Anidən yağan yağışlar və bunların ardından gələn sellər, çox yüksək dərəcələrə çıxan hava istilikləri və bunlara bənzər bir çox mənfi faktor, tropik bölgələrdəki həyatı çətinləşdirir. Ancaq bütün mənfiliklərə baxmayaraq bu bölgələrdə yaşayan canlıların mühitlə qüsursuz uyğunlaşma içində olduqları və həyatlarını rahatlıqla davam etdirdikləri görülər.

Bu kitabın mövzusu olan termitlər də tropik bölgələrdə yaşayan canlılardandır. Nəhəng qüllələrə bənzəyən evlər tikən termitlər, koloniyalar halında yaşayırlar. Yuvaları araşdırıldığında, qarışıqlıq içində hərəkət etdikləri düşünülür. Halbuki bu canlılar, qüsursuz ictimai nizama malikdir. Termit şəhərləri yalnız ictimai baxımdan deyil, şəhərlərdəki nizam baxımından da qüsursuzdur.

Termit şəhərləri

Tropik bir bölgəyə getsəniz, daha əvvəl heç bir yerdə görmədiyiniz canlılara və alışmadığınız mənzərələrə rast gələrsiniz. Məsələn, bu bölgədəki kimsəsiz ərazilərdə mənzərənin təbii parçası kimi görünən qayalarla qarşılaşa bilərsiniz. Bu qayalar sanki gizli şəhərlər şəklindədir.

Yüksəkliyi 4-5 metrə çatan və bəzən bir neçəsi bir yerdə olan bu miniatür şəhərlər əslində termit yuvalarıdır. Əhalisi bəzən bir milyonu aşan termit şəhərlərində ediləcək qısa bir araşdırma, yuvalardakı ümumi nizamın qüsursuzluğunun görülməsi üçün yetərli olacaq.

Bu miniatür şəhərlərdəki strukturlar, həmişə dəyişən iqlim şərtlərinə uyğunlaşma təmin edəcək şəkildə tikilmişdir. Bundan əlavə şəhərdəki fərdlərin bütün ehtiyaclarını öz daxilində qarşılaya biləcək, çöldən alış-verişə ehtiyac duymayacaq bir tənzimləmə vardır. Qüsursuz ventilyasiya sistemi, ehtiyaca görə təşkil edilmiş hissələr (uşaq otaqları, kürt otağı, kraliça otağı və s.), əkinçilik sahələri termit koloniyalarındakı nizamın parçalarındandır.

Bu şəhərlərdəki ictimai nizam da son dərəcə qüsursuzdur. Şəhər sakinləri işlərinə son dərəcə bağlıdır, sürətli hərəkətlərlə vəzifələrini yerinə yetirərlər. 

Milyonlarla termitin bir yerdə yaşadığı termit koloniyalarında bir nizam vardır. Hər istiqamətiylə qüsursuz olan bu nizam, koloniyadakı hər fərdin özünə düşən vəzifəni yerinə yetirərkən göstərdiyi diqqətin bir məhsuludur. Bir yerdə yaşayan digər canlılarda olduğu kimi termitlər də davamlı bir-birləriylə köməkləşərlər. Müdafiə etmə, ünsiyyət, qida tapma kimi bir çox sahədə mükəmməl həmrəylik içindədirlər.

Termit koloniyalarında əsgərlər, işçi termitlər və bir kraliça olar. Kraliça davamlı olaraq yumurtlayıb koloniyanı inkişaf etdirər, işçilər heç dayanmadan yuvanın bütün ehtiyaclarını qarşılayar, əsgər termitlərsə yuvanı düşmənlərdən qoruyarlar. Lazım olduğunda koloniyanın bütün üzvləri, öz vəzifələri olmamasına baxmayaraq, digər işlərə köməkçi olarlar. Məhz bu həmrəylik və vəzifə bölgüsü sayəsində koloniya içində sayları bəzən milyona çatsa da termitlər, heç bir problem yaratmadan yaşayarlar.

İrəliləyən hissələrdə termitlərin ictimai nizamları və yaşadıqları yerlərin xüsusiyyətləri haqqında məlumatlar veriləcək. Bu məlumatlar araşdırılarkən unudulmaması lazım olan nöqtə, bütün bunları edənlərin ölçüləri santimetrlərlə ifadə edilən canlılar olduğudur.

Bəzən ediləcək insan-termit müqayisəsi, bu canlıların yaşadıqları komfortlu həyatın və təəccübləndirici nizamın öz-özünə meydana gələ bilməyəcəyinin başa düşülməsində xüsusi bir yol olaraq istifadə edilir. Dəyişik üsullar istifadə edilərək nümunələr verilməsindəki məqsəd, düşünməyə təşviq etməkdir. Ancaq burada düşünməkdə nəzərdə tutulan, səthi dünyagörüşü ilə deyil, bu canlıların etdikləri fövqəladə işləri və qurduqları intizamlı ictimai həyatı “necə” və “niyə” suallarını verərək düşünməkdir.

İnsan gün ərzində bir çox mövzu haqqında düşünər. Ağlına gələn suallar olar, bu sualların cavablarını tapmaq üçün düşünər. İşi ilə, məktəbi ilə əlaqədar, iş yerindəki və ya sinfindəki yoldaşları ilə, ailəsi ilə, özü ilə bir çox mövzu haqqında gün boyu düşünər. Seyr etdiyi filmlərdəki xarakterlər ağlına gələr, küçədə gördüyü insanları düşünər. Oxuduğu kitabdakı ya da televiziyada gördüyü bir canlı haqqında düşünər. Axşam nə yeməyini, keçmişdə nələr yaşadığını düşünər. Bütün bunlar insanın zehnini məşğul edər. Ancaq burada əsas əhəmiyyətli olan gərəyi kimi, fayda verəcək şəkildə düşünməkdir. Suallar verib bu sualların cavablarını tapmağa çalışaraq düşünmək əsasdır. Məhz bu kitabda, termitlərlə əlaqədar verilən nümunələrlə birlikdə suallar verərək, insanı düşünməyə təşviq edilir. Allah, Qurandakı bir çox ayədə, insanın ətrafındakı varlıqlar, hadisələr və iman dəlilləri üzərində düşünməsinin əhəmiyyətinə diqqət çəkmişdir:

Sizin məbudunuz Tək olan İlahdır. Ondan başqa məbud yoxdur, Mərhəmətlidir, Rəhmlidir. Həqiqətən də, göylərin və yerin yaradılmasında, gecə ilə gündüzün bir-birilə əvəz olunmasında, insanlara fayda verən şeylərlə yüklənmiş halda dənizdə üzən gəmilərdə, Allahın göydən endirdiyi, onunla da ölmüş torpağı diriltdiyi suda, Onun bütün heyvanatı yer üzünə yaymasında, küləklərin istiqamətinin dəyişdirilməsində və göylə yer arasında ram edilmiş buludlarda, başa düşən insanlar üçün dəlillər vardır. (Bəqərə surəsi, 163-164)

Termitlər də, insanın üzərində düşünərək əhəmiyyətli həqiqətləri qavraya biləcəyi milyonlarla canlı növündən biridir.