Hüceyrə Pərdəsi
Başlanğıcda elmi çevrədə, ən kiçik canlı vahidi olaraq hüceyrə qəbul edilirdi. Ancaq daha sonra, hüceyrəni əhatə edən və həcm olaraq ondan çox kiçik olan hüceyrə pərdəsi tədqiqatçıların qarşısına sanki yeni bir canlı növü olaraq çıxdı. Çünki hüceyrəni ətraflı şəkildə bürüyən bu pərdə bir canlının, həm də şüurlu bir canlının, yəni insanın əsas xüsusiyyətlərindən olan qərar vermə, xatırlama, qiymətləndirmə kimi xüsusiyyətlər göstəridi. Yaxşı, 1 mm-in yüz mində biri qalınlığındakı bir pərdə bu xüsusiyyətlərə necə sahib olmuşdu?
Həyatımız boyunca fərqində olmadan yaşadığımız bu pərdədən 100 trilyonu hər an bədənimizdə qərarlar alır və hal-hazırda da bunları tətbiq edir.
Hüceyrə pərdəsi hüceyrənin ətrafını məhdudlaşdıran bir örtükdür. Amma vəzifəsi yalnız hüceyrəni bürüyüb əhatə etmək deyil. Bu pərdə, həm qonşu hüceyrələrlə ünsiyyəti və əlaqəni təmin edər, həm də ən əhəmiyyətlisi, hüceyrəyə giriş-çıxışa çox möhkəm bir şəkildə nəzarət edər. O qədər incədir ki, adi mikroskopla deyil, ancaq elektron mikroskopuyla ayırd edilə bilər. Quruluşunun cüt tərəfli yağ təbəqəsi və təbəqə üzərində ara-sıra olan zülallardan meydana gəldiyi təsbit edilmişdir. Yalnız canlı xüsusiyyəti göstərməklə qalmayıb, bu pərdə, sahib olduğu üstün qərar vermə qabiliyyəti, yaddaşı və göstərdiyi ağıla görə hüceyrənin beyni olaraq qəbul edilir. İndi istərsəniz, yağ və zülal kimi şüursuz molekullardan ibarət olan bu incə örtüyün bacardığı işləri, yəni özünə "canlı" və "ağıllı" dedirdən xüsusiyyətlərini araşdıraq.
İlk olaraq bu qədər işi bacara bilən hüceyrə pərdəsinin quruluşuna bir nəzər salaq. Pərdə cüt tərəfli, həm daxilə, həm xaricə doğru meyilli yağ molekullarından ibarət olan ucsuz-bucaqsız bir divara bənzəyir. Bu yağ parçacıqlarının arasında hüceyrəyə girişi və çıxışı təmin edən qapılar və pərdənin xarici mühiti tanımasını təmin edən qəbuledicilər vardır. Bu qapılar və qəbuledicilər zülal molekullarından hazırlanmışdır. Hüceyrə divarının üzərində yer alarlar və hüceyrəyə olan bütün giriş və çıxışlara diqqətli bir şəkildə nəzarət edərlər.
İdarə Kimdədir?
 | |
| A. HÜCRE YÜZEYİ 1. Oligosakkarit Grubu | 4. Transfer Proteinleri |
| (Şekil 6.2) Pankreas hücresinin zarı (yanda). Bu zarın mozaik modele göre büyütülmüş hali (üstte). | |
Hüceyrə pərdəsinin ilk vəzifəsi hüceyrənin orqanoidlərini saxlayaraq bir yerdə tutmasıdır. Ancaq bundan daha mürəkkəb bir iş də edər; bu orqanoidlərdəki əməliyyatların və hüceyrənin həyatının davam edə bilməsi üçün lazım olan maddələri xarici mühitdən təmin edər. Hüceyrənin xaricindəki mühitdə saysız kimyəvi maddə vardır. O, bunların içindən hüceyrənin ehtiyac duyduqlarını tanıyar və yalnız onları içəri alar. Çox qənaətcildir; hüceyrənin ehtiyac duyduğu miqdardan çoxunu qətiyyən içəri almaz. Bu qədərlə də qalmaz; bir tərəfdən də hüceyrənin içindəki zərərli artıqları anında təsbit edər və heç zaman itirmədən çölə atar. Pərdənin bir başqa vəzifəsi də, beyindən və ya bədənin müxtəlif bölgələrindən hormonlar vasitəsiylə daşınan mesajları anında hüceyrənin mərkəzinə çatdırmaqdır.
Aydındır ki, bu işləri edə bilməsi üçün hüceyrə içindəki bütün fəaliyyətləri və inkişafları bilməli, lazımlı və ya çox olan maddələrin siyahısını çıxarmalı, anbarları idarə altında tutub, üstün bir yaddaş və qərar vermə qabiliyyətinə sahib olmalıdır.
Görəsən hansı "təsadüf" belə "ağıllı" bir yağ yığınını meydana gətirə bilər?...
Bütün təkamül nəzəriyyəsini tək başına bir anda çökdürən bu sualdan əlavə bir sual soruşaq; sözünü etdiyimiz əməliyyatlar əsnasında ortaya çıxan "ağıl", pərdəyə aid olan bir ağıldırmı?
Diqqət yetirin; bu saydıqlarımızı edən bir kompyuter və ya robot deyil, yalnız hüceyrənin ətrafını saran, yağdan ibarət olan və üzərində ara-sıra zülal olan bir örtükdür. Bu qədər kompleks işi səhv olmadan edə bilən hüceyrə pərdəsində bir düşünmə mərkəzi və ya beyin axtarmağa qalxmayın. Tapa bilməzsiniz. Çünki adı üzərində, özü yalnız bir “pərdə”dir.
Məhz, heç bir düşünmə qabiliyyəti olmayan belə sadə bir pərdədə çox üstün xüsusiyyətlər sərgiləyən güc sahibi, Allahdır. Allahın insanlara öz varlığını sübut edən bu dərəcə aşkar bir dəlil təqdim etməsi, göz görə-görə Onu inkar edənləri bir daha bəhanəsiz buraxır.
Hüceyrənin Qapilari
Hüceyrə pərdəsində bəzən nasos, bəzən də qapı kimi işləyən mexanizmlər vardır. Bunlar hüceyrənin ehtiyacı olan maddələri tanıyıb, seçib, böyük enerji sərf edərək bu maddələri hüceyrə içinə salarlar. Bu tək cümləylə deyilib keçilə biləcək bir şey deyil, çünki bu əməliyyat əsnasında bir çox möcüzə daha reallaşar. Bu transferlərdəki bir çox hadisənin sirri hələ də tapılmamışdır. Hüceyrənin həyatını davam etdirməsi üçün pərdələrdən keçməli olan maddələr arasında elektron və hətta fotonlar, protonlar, atomlar, su kimi kiçik molekullar, amin turşusu və şəkər kimi orta ölçülü molekullar, zülallar və nəhayət DNT kimi makromolekul quruluşlar olar. Bəzən qapının özündən daha böyük bir molekul yüksək enerjilər sərf edilərək bir çox fermentin köməyiylə çox diqqətli bir şəkildə hüceyrənin içinə alınar. Bəzən keçiriləcək maddə keçəcəyi qapıya görə o qədər böyükdür ki, bu iynə dəliyindən kəndirin keçirilməsinə bənzəyər. Keçişin təmin edilməsi üçün dəlik əvvəl genişlədilər, sonra yenə əvvəlki halına çevrilər. Bu əməliyyat əsnasında nə qapıya, nə keçən maddəyə, nə də hüceyrəyə heç bir zərər verilməz.
 | 1. External environment |
AKILLI KAPILAR:Hücre zarı üzerindeki birbirinden farklı türde kapılar, farklı maddeleri, farklı enzimler yardımıyla hücre içine alırlar. Genel olarak iki farklı tip kapı proteini vardır. Birincisi enerji harcayarak (aktif taşıma) ge- çiş yapılan kapılar. Gerekli olan maddeyi seçip içeri alan veya içerden dışarı atan taşıyıcı proteinlerdir. İkinci tip kapılar gerekli zamanlarda açılıp, belirli maddelerin serbestçe geçebilmelerine olanak tanıyan kanal proteinleridir. Bu geçiş sırasında enerji harcanmaz . Bazı küçük mad- deler ise hücre zarından herhangi bir kapıya gerek kalmadan serbestçe geçebilirler. Buna serbest difüzyon denir. | |
 | Na-K pompasının çalışma şekli.1) Hücre içerisindeki NA+ kendisine özel bölmeye yerleşiyor. 2) ATP enerjisi pompayı aktif hale getiriyor. 3) Kapı açılıyor ve Na+ dışarı atılıyor. 4) Dış ortamda bulunan potasyum kendisine ait bölüme yerleşiyor. 5) ATP'den gelen enerjiyle kapı bir kez daha çalışıyor. 6) K içeri alınıyor.
|
 | 1. Closed | 5. Cell membrane |
| Hücre zarı kanalının açık ve kapalı halini gösteren şema. Bu kanal- ların açık veya kapalı olmasına neyin karar verdiği bilinmiyor. | ||
 | 1. Outside The Cell |
İKİ AŞAMALI KAPILAR:Bazı hücrelerde madde alış verişi birçok aşama sonucunda meydana gelir. Şekilde çift taraflı hücre zarına sahip bir bakterinin zarından içeri madde alışı gösterilmektedir. İlk zarda bulunan kanal proteinlerinden geçen çözelti, zarlar arasındaki aralıkta bulunan bir protein tarafından yakalanır. Protein-çözelti ikilisi ikinci zarda bulunan seçicic geçirgen bir kapıya yapışırlar. Proteinin yapısında meydana gelen değişim, katı maddenin geçirgen kapı içine girmesini sağlar. İkinci kapıda özel bir işlemden aldığı enerjiyle maddeyi hücre içine sokar. Hücre zarı kanalının açık ve kapalı halini gösteren şema. Bu kanallarını açık veya kapalı olmasına neyin karar verdiği bilinmiyor. |
 | 1. Cytochrome |
| Hücre zarında bulunan protein kapılar son derece karmaşık ve üstün yapıdadırlar. Farklı görevler için farklı kapılar mevcuttur. Şekilde bir bakterinin (rhodopseudomonas viridis) fotosentetik reaksiyon merkezinin X-ışınları yardımıyla belirlenmiş yapısı görülmektedir. Bu kapının görevi ışık enerjisini elektron transferi için kullanmaktır. Güneşten gelen fotonun enerjisini alıp, bir nanosaniye (saniyenin milyarda biri) içinde elektronu hücre zarından içeriye büyük bir hızla taşır. Hücre içine giren elektron diğer elektron taşıma sistemleri tarafından tepkimelere sokulmak üzere yakalanır. Üstteki şekilde elektronu taşıyan prote- inler koyu renkle gösterilmiştir. Tek bir elektronu tepkimeye sokmak için son derece gelişmiş bir mekanizmanın, 1 metrenin ancak ikiyüzellimilyonda biri kadar bir alanda kurulmuş olması ve görevini saniyenin milyarda biri kadar kısa bir sürede yerine getirmesi tek başına bir yaratılış delilidir. |
Hüceyrənin Udmasi
Pinositoz və Ekzopinositoz; Hüceyrə, öz pərdəsindən kisəciklər meydana gətirər. Bu kisəciklər sayəsində yığma və çatdırma işləri görülər. Pinositoz deyilən əməliyyatda hüceyrə pərdəsi bir miqdar içəri basdırılar, yaranan çuxurun içinə hüceyrə xaricində olan molekullar girər. Bu çuxur içəri doğru yaxşıca çəkilərək hüceyrə içinə alınar və bir kisəcik yaradılar. Bir mənada hüceyrə ehtiyacı olan maddələri udar.
Ekzopinositoz deyilən əməliyyatda isə, hüceyrə öz içində bir kisəcik meydana gətirər. Artıq maddələrlə doldurduğu bu kisəciyi hüceyrə pərdəsindən çölə atar. Beləcə, kisəciyin daşıdığı maddələr xarici mühitə buraxılmış olar.
 |  | |
| 1. Pinocytosis | 3. Lysosome | 1. Exopinocytosis |
Hücrenin Yutma Sistemleri:Tek hücreli bir canlı olan amipte görülen pinositoz. İçeri alınan madde lizozomlarla çevrilerek sindiriliyor. (Lizozom: içinde sindirim enzimleri olan organel.) | A. Hücre içinde oluşturulan keseciğin hücre zarına kaynaştırılarak kesecik içindeki maddelerin dışarı atılması. B. Hücre zarında oluşturulan kesecik sayesinde hücrenin gerekli maddeleri içeri alması. | |
Qüsursuz Uyğunlaşma Və Əməkdaşliq
Bədəndəki trilyonlarla hüceyrə bir-birləriylə ağlasığmaz bir əməkdaşlıq içindədir. Məsələn, saç tellərinizin hamısının birlikdə uzanmalarının səbəbi baş dərisi hüceyrələrinin uyğunlaşmasındandır.
Məhz bu həssas əlaqə, hüceyrə pərdəsində olan və digər hüceyrələrlə əlaqələri təmin edən xüsusi zülallar və qarmağa bənzəyən uzantılar sayəsində olar. Bu mexanizmlər hələ insan ana bətnində döl halında ikən meydana gəlməyə başlayar. Bölünmə əsnasında bəzi hüceyrələr bilinməyən bir şəkildə birdən fərqli zülallar çıxarmağa başlayarlar. Bu fərqli istehsalın nəticəsində hüceyrələr arasındakı strukturca fərqliliklər ortaya çıxar. Bu dəyişiklikdən hüceyrə pərdəsi də təsirlənər və xarici səthində ucu qarmaq kimi uzantılar meydana gələr. Bu uzantılar sayəsində ancaq öz cinslərindən olan hüceyrələrə yapışa bilərlər. Beləcə, milyardlarla bənzər hüceyrə bir araya gələrək orqanları meydana gətirərlər.
Haqqında danışılan qarmaqların niyə və necə meydana gəldikləri sualı isə təkamül nəzəriyyəsinin bir başqa çıxılmaz vəziyyətidir. Çünki, yenə də ortada şüurlu bir yaradılış vardır.
Mütəşəkkil 100 Trilyon İşçi
 |
| Vücudun savunma hücresi makrofaj, vücuda girmiş olan çok sayıdaki bakteriyi yutmak için uzanıyor. |
Bir avtomobil fabrikinin necə işlədiyini düşünək. Fabrikdəki bəhsi keçən min işçinin hamısı intizam və uyğunlaşma içində işləməlidir. Bu təşkilatı təmin etmək üçün bir çox nəzarət etmə sistemi və əmrə tabe zəncir qurulmuşdur. Hər hissə özündən istənən parçanı çıxarar. Məsələn, bir yerdə mühərrik parçaları, başqa bir hissədə isə qapılar düzəldilər. Hər kəs, hansı məhsulun harada istifadə ediləcəyini bilər. Hər şey idarə altındadır.
Ancaq açıqdır ki, əgər eyni fabrikə, avtomobil istehsalından heç xəbəri olmayan, çox cahil min adam qoyulsa, bunlardan nəyi necə çıxaracaqlarını özlərinin tapması istənsə, böyük bir qarışıqlıq və xaos ortaya çıxar.
Buna qarşı insan bədənində min deyil, 100 trilyon "işçi" böyük bir uyğunlaşma içində işləyər. Bunlar, bir fabrikdəki işçilərdən daha şüurlu və təhsilli olan hüceyrələrdir. Yalnız öz içlərindəki möcüzəvi əməliyyatlar deyil, bir-birləri arasındakı koordinasiya da eyni dərəcədə göz qamaşdırıcıdır. Bir-birlərini pərdələrində olan xüsusi tanıma sistemləriylə tanıyarlar. Mədə hüceyrəsi mədə hüceyrəsini, saç hüceyrəsi saç hüceyrəsini tanıyar.
Zəruri suallar yenə qarşımıza çıxmışdır: İki pərdə bir-birini necə tanıyar? Bu işçiləri kim öyrətmişdir? Necə olur ki, böyük bir sədaqətlə vəzifələrini yerinə yetirərlər?
100 trilyon hüceyrənin hər biri bədən üçün özündən istəniləni edər. Yaxşı, hər hüceyrə hər an nə etməli olduğunu haradan bilər? Məsələn, bölünmənin olması üçün lazım olan bölgədəki hüceyrələrə beyin “bölün” əmrini verər. Bunun üçün ifraz olunan hormon deyilən xüsusi elçilər vardır. Hər hormon əlaqədar hüceyrəyə gedərək beyinin mesajını çatdırar. Elçi, hüceyrəyə gəldiyində mesajını hüceyrə pərdəsində olan qəbuledici zülala bildirər. Zülal aldığı mesajı mərkəzə bildirər. Hüceyrə də bu əmri anlayar, qərar alıb buna görə hərəkətə keçər.
Yaxşı, yenə sizdən soruşaq; bir yağ dənizinin üzərindəki zülal adasının verilən əmri anlaması, bunu hüceyrənin mərkəzinə bildirməsi, hüceyrənin bu əmrə itaət etməsi və ömrünü harada istifadə ediləcəyini bilmədiyi bir maddəni çıxarmağa həsr etməsi adi bir məlumat olaraq qarşılana bilərmi?
Pərdə üzərində olan yüzlərlə keçid nöqtəsi, qəbuledicilər, nəzarətçilər hamısı bir-birlərindən xəbərdar və böyük bir uyğunlaşma ilə hərəkət edərlər.
Halbuki, bunların hamısı şüursuz zülallardır. Hüceyrə pərdəsinin bu saydığımız xüsusiyyətlərini öz-özünə əldə etmədiyi, bu sistemin başqa biri tərəfindən yaradıldığı açıqca ortadadır.
Belə bir sistem əlbəttə ki, boşuna yaradılmamışdır. Bundakı məqsəd, insanın özünü yaradan sonsuz mərhəmət və şəfqət sahibi Allahın varlığını və gücünü daha yaxşı anlaya bilməsidir.
 |  |
MOLEKÜLER SAVAŞLAR:Makrofajlar vücudun savunma sisteminde ön saflarda savaşan asker lerdir. Kandaki her türlü yabancı maddeyi yutar ve sindirirler. Diğer bir görevleri düşmanla karşılaştıklarında yardımcı T hücrelerini olay yerine çağırmaktır. Soldaki fotoğrafta bir makrofaj uzantısının yardımıyla bir bakteriyi yakalamaya çalışırken görülüyor. | |
Qizğin Döyüş, Yaxin Təmas
İnsan bədəninin immunitet sistemində gözlə görülməyən böyük bir döyüş yaşanar. Bu döyüş hər gün, hər dəqiqə, hətta hər saniyə davam edir. Qarşıdurma, bədəni qoruyan hüceyrələrlə bədənə çöldən girən mikroblar və viruslar arasında olar. Döyüşün ən şiddətli keçdiyi an, yaxın təmas vəziyyətidir.
Bu yaxın təmas anında bəzi xüsusi müdafiə etmə hüceyrələrinin pərdələri əhəmiyyətli bir rola sahibdirlər. Döyüşün ön tərəflərində vəzifə yerinə yetirən bu hüceyrələr, hər cür xarici maddəni tutub udmaqla vəzifəlidirlər. Bunu da pərdələri sayəsində edərlər. Müdafiə etmə hüceyrələrinin pərdələri bədənə girmiş zərərli xarici maddələri təsbit edərlər. Pərdənin uzantıları lazım olduğu zaman uzanaraq bakteriyaları, mikrobları tutar. Düşmən tutulduqdan sonra da pərdənin içindən keçirilərək hüceyrə tərəfindən udular. Hüceyrə pərdəsi bu döyüşdə düşməni tanımış, tutmuş və udmuşdur. Hüceyrə düşməni həzm edər və ortaya çıxan maddələri təkrar istifadə edərək bədənə faydalı hala gətirər. Bəzən də xüsusi bəzi hüceyrələr xarici maddəyə yapışar və onu hərəkətsiz edərək çökdürərlər.
Beləliklə, düşməni döyüşçü hüceyrələrə ifşa edərlər. Bu döyüşün pillələri əlbəttə ki, burada yazıldığı qədər sadə deyil. Hər pillədə xəbər alma, qiymətləndirmə və arxivləmə kimi üstün "kəşfiyyat" texnikalarından faydalanılar.
Görüldüyü kimi, ortada çox mürəkkəb bir döyüş mexanizmi və çox üstün bir texnologiya işləyir. İnsan ağlının bu ana qədər çatdığı son inkişaflarla bu cür təqlidini çıxara bilmədiyi bu mexanizm minlərlə ildir eyni mükəmməllikdə işini davam etdirir. Elə isə nə kimi bir nəticəyə gəlməliyik? Görəsən, mikroskopla belə çətin görülə bilən və böyük hissəsi yağ molekullarından ibarət olan hüceyrə pərdəsi insandan daha ağıllıdır? Yoxsa bu primitiv görünüşlü pərdə də, ən üstün, ən ağıllı olduğunu iddia edən insan da, özlərindən daha çox üstün bir ağılın ilham etdiklərini yerinə yetirirlər? Əksini iddia edən biri hüceyrənin ağlının öz ağlından daha üstün olduğunu da qəbul etmək məcburiyyətindədir.
Bəzi kəslər də bütün hadisəni beyinə bağlayıb, "əmrləri verən bir beyin var, hər şeyi o idarə edir" kimi bir məntiq yürüdərək özlərinə görə bütün hadisələrin həllini tapdıqlarını zənn edərlər. Bu sadə məntiqlə böyük bir sirri həll etdiyinə inanan adam, artıq gerisini düşünməyə ehtiyac duymaz. O an üçün rahatlamışdır. Özünü narahat edən vicdanını bir müddətlik basdırmışdır. Daha çox qurdalasa yenə içindən çıxa bilməyəcəyi hadisələrlə qarşılaşacağını anlayar: "Beyin deyilən bu orqan da eynilə hüceyrələrdən meydana gəlmir? Beyinin verdiyi əmrləri beyindəki bu mikroskopik yağ və zülal yığınları qərarlaşdırır? Əgər elə isə beyinin hansı hüceyrələri əmr verir? Yoxsa bir qismi bir yerə gəlib ortaq qərarlar alırlar? Bu hüceyrələr bir yerə gəlincə birdən-birə xəbər alma, qərar vermə, əmr vermə kimi mücərrəd anlayışları haradan öyrənib və qüsursuzca tətbiqə başlayırlar?
İnsan tək bir hüceyrə halındaykən və ortada beyin deyə bir şey yoxkən, bu hüceyrənin bölünməsini, bölünən hüceyrələrin fərqliləşməsini, aralarındakı ağlasığmaz koordinasiyanı hansı beyin idarə edir? Anasının beyini? Halbuki, ananın qanı belə körpəninkiylə qarışmır... Yaxşı, xarici mayalanma yoluyla, daha tək bir hüceyrə halındaykən inkişafına qabda başlayan bir "balon körpə" əmrləri hansı beyindən alır? Ya da toyuğun üstünə oturub isitdiyi döllənmiş bir yumurta, kiçik bir sərçə olana qədər hansı beyin tərəfindən idarə olunur? Tək bir hüceyrədən sərçəni ya da insan balasını beyniylə birlikdə yaradan başqa bir gizli beyin mi var?, vs..." kimi suallarla qarşılaşacağını və sonunda yenə qarşısında Allahın olacağını hiss edər. Buna görə hadisələri dərininə və geniş bir perspektivlə düşünməkdən həmişə qaçar.
Çünki inkarın məntiqi həmişə Allahla qarşılaşmaqdan qaçmağa, Onu xatırladan, Ona aparan, Onun varlığını isbat edən hər şeyə gözünü bağlamaqdan və Onun yerini dolduracağını sandığı ən kiçik bir ehtimaldan belə can qurtarmaq üçün sarılmağa əsaslanar. Bu səbəblə, Allahı tanımayan inkarçı istər-istəməz öz yaradılışını, varlığını və həyatının davamını trilyonlarla hüceyrəyə, hətta bunları da meydana gətirən molekullara və atomlara bağlayır ya da digər sözlə bütün bunların sayı qədər ilahlar qəbu edir.
Yuxarıda izah etdiyimiz qüsursuz koordinasiyanı təmin edən və qaynağını ətrafda heç bir yerdə tapa bilmədiyimiz əmrlərə gəlincə, bu əmrlərin haradan və nə üçün gəldiyi ayədə bildirilir:
Yeddi göyü və yerdən də bir o qədərini yaradan Allahdır. Vəhy onların arasında ona görə nazil olur ki, Allahın hər şeyə qadir olduğunu və Allahın hər şeyi elmi ilə əhatə etdiyini biləsiniz. (Talaq surəsi, 12)
