İkinci Fəsil: Təkamül Nəzəriyyəsinin Tarixi Haqqında Qısa Məlumat
TYaranma həqiqətini danan bu ehkamçı təkamül ideyasının kökləri dərin keçmişə gedir. Qədim yunan ateist filosoflarının bir çoxu Yerdə həyatın yaranmasını təkamülçü baxışlarla əsaslandırırdı. Fəlsəfə tarixinə nəzər saldığımız zaman biz təkamülçü ideyaların ateist dünyagörüşünün varlığı üçün zəmin təşkil etdiyini görərik.
Müasir fundamental elmin inkişafında əsas rolu antik ateist fəlsəfə deyil, Yaradana inam böyük rol oynayır. Müasir dövrün bir çox məşhur alimləri dərin inama sahib insanlar olmuş, elm onlar üçün sadəcə Ali Yaradanan Sonsuz Müdrikliyinə çatmaq və yaxınlaşmaq imkanı olmuşdur. Bəşəriyyətin böyük alimi Leonardo da Vinçi, fundamental astronomiyanın baniləri Nikolay Kopernik, İohann Keppler, Qalileo Qaliley, paleontologiyanın əsasını qoyan Yorj Küvye, botanika və zoologiya elminin əsasını qoyan Karl Linney, "bəşəriyyət tarixinin ən məşhur alimi" kimi tanınan İsaak Nyuton dərin inama sahib insanlar olmuş və Kainatdakı bütün canlıların Ali Yaradan tərəfindən yaradıldığına inanaraq öz həyatlarını elmə sərf etmişdilər.5 XX əsrin ən böyük alimi kimi qəbul olunan Albert Eynşteyn səmimi bir inam sahibi idi. O, alimin missiyasının nədən ibarət olması sualına belə cavab vermişdi: "Mən qəlbində möhkəm inamı olmayan alimi təsəvvür edə bilmirəm. Bunu belə də ifadə etmək olar: Allaha inama əsaslanmayan elmə inanmaq qeyri-mümkündür".6
Məhşur alman fiziki, müasir fundamental fizikanın əsasını qoymuş Maks Plank isə belə demişdi: "Tədqiqat sahəsindən asılı olmayaraq elmlə ciddi məşğul olan hər kəs elm məbədinin qapısında belə bir hökm görə bilər: "İman et, bu inam elə bir məfhumdur ki, bundan heç bir alim imtina edə bilməz". 7
Təkamül nəzəriyyəsi isə sadəcə XIX əsrdə geniş yayılan və qədim keçmişin "dirilən" materialist fəlsəfəsidir. Materializm Yerdəki həyatın mənbəyini maddi şərtlərlə izah edərək yaradılış həqiqətini inkar edir. Materializm fəlsəfəsi iddia edir ki, Yer üzündə mövcud olan canlı və cansız hər nə varsa təsadüfi rastlaşmalar silsiləsi nəticəsində öz-özünə əmələ gəlmiş və sonradan müəyyən qayda-qanun əldə etmişlər. Halbuki insan ağlı öz ətrafında qayda-qanunu görərkən məntiqi olaraq bu böyük nizamı, sistemi və planlı quruluşu Yaradan kimsənin mövcud olması haqqında qənaətə gəlir. Sağlam məntiqə və ağıla zidd olan materialist fəlsəfə XIX əsrin ortalarında "təkamül nəzəriyyəsini" meydana gətirdi.
Darvinin Təxəyyülünün Gücü
 |
| Charles Darwin |
Təkamül nəzəriyyəsini elm dünyasının gündəminə gətirən şəxs ingilis həvəskar təbiətşünası Çarlz Robert Darvin olmuşdur.
Darvin biologiyanı heç vaxt peşəkar səviyyədə öyrənməmişdi. O, heyvanlara və təbiətə yalnız həvəskar səviyyədə maraq göstərirdi. Darvin bu marağın nəticəsi olaraq 1832-ci ildə könüllü olaraq "Biql" tədqiqat gəmisinin ekspedisiya heyətinə yazıldı. Bu gəmi Böyük Britaniya hökuməti tərəfindən təchiz edilmiş və 5 il ərzində dünyanın müxtəlif yerlərində üzmüşdü. O, səyahət zamanı gördüyü canlı aləmin müxtəlifliyindən bərk təsirlənmişdi. Ən çox isə Qalapaqoss adalarında yaşayan alacəhrə quşunun müxtəlif növlərini öyrənməyə maraq göstərmişdi. Quş növlərinin belə müxtəlifliyini görən Darvin zənn edirdi ki, bu quşların dimdik quruluşlarının müxtəlifliyi ətraf mühitdən asılıdır. Darvin bütün bunlardan belə qənaətə gəldi ki, iddia edildiyi kimi, canlı orqanizmlər Ali Yaradan tərəfindən ayrı-ayrılıqda yaradılmamış, guya yeganə əcdaddan törəmiş və təbiət şərtlərindən asılı olaraq sonradan növlərə ayrılmışlar.
Darvinin bu hipotezası heç bir elmi izaha və ya təcrübəyə əsaslanmırdı. Bu hipoteza bir nəzəriyyə kimi ancaq o dövrün məşhur materialist bioloqlarının dəstəyi ilə möhkəmləndi. Bu nəzəriyyəyə görə, Yerdə mövcud olan bütün canlı orqanizmlər bir əcdaddan əmələ gəlmiş və uzun müddət ərzində kiçik dəyişikliklərə məruz qalmışlar. Bu dəyişikliklər zaman keçdikcə toplanmış və beləliklə də canlı orqanizmlər bir-birindən fərqlənməyə başlamışlar. Təbii şərtlərə müvəffəqiyyətlə uyğunlaşan canlı varlıqların növləri öz xüsusiyyətlərini növbəti nəsillərə ötürmüşlər. Beləliklə, zaman keçdikcə ən faydalı dəyişikliklər yeni əmələ gəlmiş fərdləri öz əcdadlarından tamamilə fərqlənən canlı orqanizmlərə çevirmişdir. "Faydalı dəyişikliklər" deyiləndə nəyin nəzərdə tutulduğu hələ də naməlum qalır. Darvinə görə, insan bu mexanizmin ən inkişaf etmiş məhsuludur. Bu mexanizmi öz xəyalında canlandıran Darvin onu "təbii seçmə yolu ilə təkamül" adlandırmışdı. Bu vaxtdan başlayaraq o, "növlərin əmələ gəlməsinin" köklərini tapdığına əmin oldu: "bir növün əsası başqa növdür". O bu ideyalarını 1859-cu ildə "Növlərin təbii seçmə yolu ilə yaranması" adlı kitabında açıqlamışdı.
Ancaq Darvin başa düşürdü ki, onun nəzəriyyəsində bir çox həll olunmamış və ziddiyyətli problemlər var. Adıçəkilən əsərdə bütöv bir fəsil bu çətinliklərə həsr olunmuş və Darvin bunu "Nəzəriyyənin qarşılaşdığı çətinliklər" ("Difficulties of theory") adlandırmışdı. Bu çətinliklərdən canlı orqanizmlərin təsadüfən əmələ gəlməsi mümkün olmayan kompleks quruluşları, (məsələn, gözün quruluşu), nəzəriyyəni dəstəkləyən arxeoloji qazıntıların olmaması və heyvanlardakı instinkt göstərilə bilər. Darvin ümüd edirdi ki, bu çətinliklər elmin inkişafı ilə, yeni kəşflər nəticəsində aradan qaldırılacaq. Darvin onların bəzilərinə isə tam olmayan izahlar verirdi.
Amerika fiziki Lipson Ç.Darvinin bu "çətinliklərini" belə şərh etmişdi: ""Növlərin mənşəyi" kitabını ilk dəfə oxuduğum zaman mən Darvinin özünə çox güvənmədiyini və özünə çox əmin olmadığını gördüm. Məsələn, "Nəzəriyyənin qarşılaşdığı çətinliklər" bölümü açıq bir inamsızlıq doğurur. Bir fizik kimi mən onun gözün meydana gəlməsi haqqındaki fikirlərinə təəccübləndim". 8
Ancaq Darvini gözləyən ən böyük çətinlik onda idi ki, o, elmin inkişafı ilə bu problemlərin nə vaxtsa həll olunmasına ümüd edirdi, amma bunun əksinə olaraq elm inkişaf etdikcə nəzəriyyənin problemləri artır və onlar həllolunmaz hala gəlirdi.
Darvin öz nəzəriyyəsini təkmilləşdirərkən özündən əvvəl yaşamış fransız bioloqu Lamarkın güclü təsiri altında olmuşdu. Lamarkın fikrincə, canlı orqanizmlər ömürləri boyu əldə etdikləri xüsusiyyətləri nəsildən-nəsilə ötürür və bu yolla təkmilləşirlər. Məsələn, zürafələr ceyrana oxşayan heyvan növündən əmələ gəlmişlər, onların boynu hündür ağaclardan yarpaq yemək məqsədilə dartındıqları üçün uzanmışdır. Darvin canlı orqanizmlərin təkamül mexanizmlərini izah etmək üçün Lamarkın "əldə olunmuş xüsusiyyətlərin sonrakı nəslə öldürülməsi" tezisinə müraciət etmişdi.
The Primitive Level of Science and Technology in Darwin's Time |
 When Darwin put forward his assumptions, the disciplines of genetics, microbiology, and biochemistry did not yet exist. If they had been discovered before Darwin put forward his theory, Darwin might easily have recognised that his theory was totally unscientific and might not have attempted to advance such meaningless claims.  The information determining the species already exists in the genes and it is impossible for natural selection to produce new species through alterations in the genes. Similarly, the world of science in those days had a very shallow and crude understanding of the structure and functions of the cell. If Darwin had had the chance to view the cell with an electron microscope, he would have witnessed the great complexity and extraordinary structure in the organelles of the cell.  He would have beheld with his own eyes that it would not be possible for such an intricate and complex system to occur through minor variations. If he had known about bio-mathematics, then he would have realised that not even a single protein molecule, let alone a whole cell, could not have come into existence by chance.Detailed studies of the cell were only possible after the discovery of the electron microscope. In Darwin's time, with the primitive microscopes seen here, it was only possible to view the outside surface of the cell. The cell conceals an exceedingly complex structure. |
Darvin öz kitabı haqqındakı rəyləri diqqətlə izlədiyi zaman Avstraliya botaniki Qreqor Mendel 1865-ci ildə irsiyyət qanununu kəşf etdi. Ancaq elm dünyası Mendelin kəşfinə əsrin sonuna qədər lazımi diqqəti göstərmədi. Mendelin təcrübəsi yalnız 1900-cü ilin əvvəlində genetika elminin yaranması ilə aktuallaşdı. Elə həmin illərdə genlərin və xromosomların quruluşu araşdırılmışdı. 1950-ci ildə hər bir canlı fərdin xüsusiyyətlərinin genetik informasiyasını özündə cəmləşdirən DNT molekulunun kəşfi nəzəriyyəni böyük böyük böhrana gətirdi. Belə ki, canlı orqanizmlərin quruluşunun Darvinin və XIX əsrin təkamülçü alimlərinin iddia etdiyindən daha mürəkkəb olması ortaya çıxdı. Təkamül nəzəriyyəsi mexanizminin qeyri-qənaətbəxş olması daha da aydın oldu
Beləliklə, Darvinin yalnız şəxsi qənaətlərə əsaslanan, bütünlüklə əsassız olan bu nəzəriyyəsi tarixin tozlu rəflərinə atılmalı idi. Ancaq bəzi dairələr nəzəriyyənin yeniləşdirilməsinin vacibliyi fikrində israr edir və nəyin bahasına olursa-olsun nəzəriyyəni elmi platformasını yaratmağa çalışırdılar. Ancaq bu, aydın idi ki, bütün bu cəhətlər elmi həqiqəti tapmaqdan çox ideoloji məqsəd güdürdü.
Neodarvinizmin Ümidsiz Cəhdləri
 |
| Stephen Jay Gould |
Darvin nəzəriyyəsi XX əsrin birinci yarısında genetikanın kəşf və faktları qarşısında çıxılmaz vəziyyətdə qalmışdı. Darvin ideyalarına sadiq olacağına qəti qərar verən bir qrup alim 1941-ci ildə ABŞ Geoloqları Assosiasiyasının təşkil etdiyi qurultaya toplandı. Qurultayın işində genetiklər Q.L.Stebbins və T.Dobjanski, zooloqlar E.Mayr və C.Haksli, paleontoloqlar C.Q.Simpson və Q.L.Cepsen iştirak edirdilər. Alimlər uzunmüddətli mübahisələrdən sonra darvinizmə yeni "yamaq" vurmaq qərarına gəldilər
Həmin alimlər Lamarkın tezisinə əsaslanaraq öz nəzəriyyəsinin əsasını qoyan Darvinin cavab verə bilmədiyi "canlı orqanizmləri təkmilləşdirən faydalı dəyişikliklərin qaynağı nədir" sualına belə bir cavab verməyi qərara aldılar: "Təsadüfi mutasiya". Onlar Darvinin "təbii seçmə" tezisinə "mutasiya" anlayışını əlavə edərək özlərinin yeni nəzəriyyəsini "Müasir sintetik təkamül nəzəriyyəsi" adlandırdılar. Bu yeni nəzəriyyə qısa bir müddətdə "neodarvinizm", nəzəriyyənin baniləri isə "neodarvinistlər" kimi tanınmağa başladı.
Növbəti onilliklər neodarvinizmin tezislərini sübut etmək üçün ümidsiz cəhdlər dövrü oldu. Məlum idi ki, mutasiyalar, yəni radiasiya kimi xarici təsirlərin nəticəsində canlı orqanizmlərin genetik kodunda əmələ gələn dəyişiklik və pozulmalar hər zaman ən neqativ nəticələrə gətirib çıxarır. Buna baxmayaraq neodarvinistlər "faydalı mutasiya" nümunəsini əldə etmək üçün minlərlə təcrübə aparmağa davam edirdilər. Bütün bu cəhdlər iflasa uğrayırdı. Eyni zamanda neodarvinistlər sübut etməyə çalışırdılar ki, canlı orqanizmlər primitiv yer şərtlərində həqiqətən təsadüfən əmələ gəlmişlər, necə ki, təkamül nəzəriyyəsi bunu iddia edir. Ancaq eyni sarsıdıcı məğlubiyyət onları bu sahədə də gözləyirdi. Yerin ilkin atmosferini təqlid etmək yolunun köməyi ilə canlı orqanizmlər əldə etmək məqsədi güdən təcrübələr uğursuzluqla nəticələndi. Həyatın təsadüfən əmələ gəlmə imkanlarının ehtimali hesablamaları göstərir ki, hətta canlı orqanizmin əsası olan zülal atomları belə təsadüfən əmələ gələ bilməzlər. Müasir laboratoriya şəraitində əldə edilə bilməyən canlı hüceyrəsinin təsadüfən yaranması heç mümkün deyil, xüsusilə ilkin yer şəraitində
Bundan əlavə, arxeoloji qazıntıların nəticələri neodarvinizm nəzəriyyəsinə növbəti ağır zərbəni vurdu. Uzunmüddətli arxeoloji qazıntıların gedişində tapılan qalıqlar arasında "saysız keçid formalarından" heç biri aşkar olunmadı. Darvinin zənninə görə, bu keçid formaları yerin dərinliklərində olmalı və canlıların sadədən mürəkkəbə doğru mərhələli inkişafı haqqındakı təkamülçü fikri sübut etməli idi. Aparılmış müqayisəli anatomik tədqiqatlar həmçinin göstərdi ki, təkamül yolunu keçdiyi qəbul olunan canlı orqanizmlər tamamilə fərqli anatomik xüsusiyyətlərə malikdir və onlar heç cür bir əcdaddan törəyə və ya onun davamı ola bilməzlər.
Ancaq neodarvinizm elmi nəzəriyyə deyil, ideoloji ehkamdır, bir növ inancdır. Neodarvinizmin banilərindən biri olan Yulian Haksli 1958-ci ildə nəşr edilmiş "Vəhysiz din" ("Religion without revelation") kitabında bu haqda açıq şəkildə bəyan etmişdi. Y.Haksli digər məqalədə "təkamül nəzəriyyəsi niyə din hesab olunur" sualına belə cavab vermişdi
"Din bütün dünyanın əsasını tamamilə əhatə edən nöqteyi-nəzərdir. Bu nöqteyi-nəzərdən təkamül Allah tərəfindən yerinə yetirildiyi hesab edilən funksiyanı öz üzərinə götürə bilər, yəni o, insanın ümid və inamını istiqamətləndirən güclü prinsip ola bilər"..10
Məhz bu səbəbdən təkamül nəzəriyyəsi tərəfdarları öz tezislərini bu nəzəriyyənin əsassızlığına və elmlə ziddiyyət təşkil etməsinə baxmayaraq inadla müdafiə edirlər. Onların təsəvvüründə təkamül vazkeçilməz bir inancdır. Onların baxışları ancaq bir nöqtədə - təkamül prosesinin gerçəkləşmə modelləri məsələsində ayrılır. Bu modellər arasında ən bariz nümunə isə "sıçrayışlı təkamül" kimi məşhur olan fantastik ssenari idi.
Neo-Darwinism's Architects: |
 |  |  |
| Ernst Mayr | Theodosius Dobzhansky | Julian Huxley |
Sıçrayışlı Təkamül
"Təkamül nəzəriyyəsi" deyiləndə indiyə qədər ağla gələn ilk şey neodarvinizm modelidir. Yalnız axırıncı onilliklərdə yeni model əmələ gəlib: "tarazlığın pozulması" yaxud "sıçrayışlı təkamül". 70-ci illərin əvvəllərində bu model böyük rezonans və dəstəklə Amerika paleontoloqları N.Eldric və S.C.Qould tərəfindən tətbiq edilirdi. Bu təkamülçü alimlər bilirdilər ki, arxeoloji qazıntılar baxımından neodarvinist nəzəriyyənin gücsüz olduğu acıq-aydın aşkar aşkar olunmuşdu. Paleontoloji araşdırmalar həyatın neodarvinistlərin iddia etdiyi kimi, mərhələli şəkildə əmələ gəldiyini təkzib edir və həyatın birdən-birə, özü də mükəmməl formada əmələ gəldiyini təsdiqləyirdilər.
Amma neodarvinistlər onlara nəzəriyyəsini sübut edəcək arxeoloji qazıntıların gözəl günlərin birində aşkar ediləcəyi ümidi ilə yaşamışdılar və indiyə qədər bu ümidlə yaşamaqda davam edirlər. Eldric və Qould bu ümidlərin utopiya olduğunu başa düşür, ancaq onu da bilirdilər ki, təkamül nəzəriyyəsindən əl çəkə bilməyəcəklər. Bu zaman onlar yeni bir model irəli sürdülər - "sıçrayışlı təkamül".11 Bu modelə görə, təkamül mərhələlərlə deyil, böyük və ani dəyişikliklərin nəticəsində baş vermişdir.
Əslində bu model açıq-aydın fantaziyanın məhsulu idi. Eldric və Qouldun elmi rəhbəri avropalı paleontoloq O.X.Şindevolf "sıçrayışlı təkamüldən" misal gətirərək iddia edirdi ki, ilk quş "qrossmutasiya" nəticəsində, yəni genetik quruluşda təsadüfən baş verən böyük dəyişikliklər nəticəsində sürünənlərdən əmələ gəlmişdir. Eyni modelin iddiasına görə, bəzi suda-quruda yaşayanlar keçirdikləri ani və əhatəli dəyişikliklərdən sonra nəhəng bir balinaya çevrilmişlər. Hamı tərəfindən qəbul olunan genetika, biofizika və biokimya qanunlarına zidd olan bu nəzəriyyəni elmi səviyyəsinə görə qurbağanın çevrilib şahzadə olması barədəki uşaq nağılı ilə müqayisə etmək olar. Ancaq bəzi təkamülçü-paleontoloqlar neodarvinizmin uğursuzluqları üzündən çətin vəziyyət qarşısında xilas olmaq axtarışı ilə daha cəfəng bir modeli irəli sürmüşlər
Yuxarıda dediyimiz kimi, bu modelin məqsədi neodarvinizmin heç çür açıqlaya bilmədiyi arxeoloji "boşluqları" doldurmaq idi. Ancaq məlumdur ki, bu boşluqları "quşların sürünənlərin yumurtalarından əmələ gəlməsi" kimi ağlasığmaz cəfəngiyyatlarla doldurmağa çalışmaq mənasızdır, belə ki, bir növün digər bir növə çevrilməsi çox böyük və faydalı dəyişikliklər tələb edir. Bunu da bilmək lazımdır ki, heç bir mutasiya genetik informasiyanı yaxşılaşdırmaq, təkmilləşdirmək və ya ona yeni məlumatlar əlavə edərək genetik zənciri uzatmaq iqtidarında deyil, təkamülçülər tərəfindən xəyal edilən "nəhəng mutasiya" isə neqativ nəticələrə və genetik informasiyada dəhşətli pozuntulara gətirib çıxarır.
Neodarvinizm kimi "sıçrayışlı təkamül" modeli də ilk mərhələdə məğlubiyyətə uğradı. Belə ki, bu nəzəriyyənin hər ikisi "ilk canlı hüceyrə necə əmələ gəlib" sualına cavab vermək iqtidarında deyil. Əgər hüceyrəni təşkil edən zülalın hətta bir molekulunun təsadüfən əmələ gəlməsi qeyri-mümkündürsə, milyardlarla hüceyrədən təşkil olunan canlı orqanizmin məruz qaldığı zənn edilən "sıçrayışlı" və ya "mərhələli" təkamüldən danışmağın hər hansı bir əhəmiyyəti və mənası varmı?
Təkamül nəzəriyyəsi dünyasında neodarvinizm modeli hələ də qüvvədə olan bir model kimi tanınır. Növbəti bölmələrdə biz əvvəlcə neodarvinistlərin iddia etdikləri iki mexanizmi müfəssəl şəkildə təhlil edəcək, sonra isə arxeoloji tədqiqatların nəticələrini diqqətinizə çatdıracağıq. Bununla yanaşı siz "sıçrayışlı təkamül"ün və buna bənzər modellərin, həmçinin neodarvinizmin uydurulmuş və utopik iddialarının qeyri-mümkünlüyünü görməyə kömək edəcək fundamental elmin gətirdiyi faktlarla, habelə təkamülçü modelləri alt-üst edən ilk canlı orqanizmin yaranma problemləri ilə tanış olacaqsınız.
Qeyd etmək yerinə düşərdi ki, hər bir misalda biz əmin olacağıq ki, təkamül nəzəriyyəsi bir damla da olsa həqiqəti ifadə etməyən açıq bir yalandır. İnsanların düşüncəsini idarə etmək üçün 140 ildir istifadə olunan bu ssenarini müdafiə etmək mənasıdır, belə ki, elmin əlində Yerdə həyatın yaranması həqiqətləri ilə bağlı inkaredilməz faktlar var.
Darwin's Racism |
| One of the most important yet least-known aspects of Darwin is his racism:  Darwin regarded white Europeans as more "advanced" than other human races. While Darwin presumed that man evolved from ape-like creatures, he surmised that some races developed more than others and that the latter still bore simian features. In his book, The Descent of Man, which he published after The Origin of Species, he boldly commented on "the greater differences between men of distinct races".1 In his book, Darwin held blacks and Australian Aborigines to be equal to gorillas and then inferred that these would be "done away with" by the "civilised races" in time. He said: At some future period, not very distant as measured by centuries, the civilized races of man will almost certainly exterminate and replace the savage races throughout the world. At the same time the anthropomorphous apes... will no doubt be exterminated. The break between man and his nearest allies will then be wider, for it will intervene in a more civilised state, as we may hope, even than the Caucasian, and some ape as low as baboon, instead of as now between the negro or Australian and the gorilla.2 Darwin's nonsensical ideas were not only theorised, but also brought into a position where they provided the most important "scientific ground" for racism. Supposing that living beings evolved in the struggle for life, Darwinism was even adapted to the social sciences, and turned into a conception that came to be called "Social Darwinism". |
 |  |
| Social Darwinism contends that existing human races are located at different rungs of the "evolutionary ladder", that the European races were the most "advanced" of all, and that many other races still bear "simian" features. |
