Romantizmin Növləri

Ağlın bağlanmasına səbəb olan duyğusallıq insanı şeytanın bütün təlqinlərinə qarşı açıq hala gətirər. Şeytan duyğusallıq silahı ilə dindən uzaq yaşayan insanları və cəmiyyətləri dilədiyi şəkildə istiqamətləndirərək hər cür azğınlığa sürükləyə bilər. Bunun bəzi nümunələrini kitabın ilk hissələrində araşdırdıq, romantik milliyyətçilik, kommunizm kimi ideologiyaların insanları və cəmiyyətləri duyğusallığı istifadə edərək necə həlaka sürüklədiyini gördük.

Gündəlik həyatımızda isə romantiklik müxtəlif formalarda özünü göstərir. Sonrakı səhifələrdə romantikliyin bəzi növlərini başlıqlar altında araşdıracağıq:

Kədər və Pessimizm

İnsan gözəlliklərdən zövq alacaq, sevinc, rahatlıq içində yaşamaq istəyi duyacaq şəkildə yaradılmışdır. Bu baxımdan bir insanın qarşısına çıxan çətinlikləri ən qısa zamanda ortadan qaldırmaq, ya da bunları gözəlliklərə, sevinc vəsiləsinə çevirmək istəməsi ən təbii səyi olacaq. Şübhəsiz dinclik, güvən duymaq, şən, xoşbəxt, rahat olmaq, cismən və ruhən sağlam olmaq üçün son dərəcə əhəmiyyətli ünsürlərdir.

Ancaq insanlar Qurana görə deyil, öz ölçülərinə, istək və ehtiraslarına, duyğularına görə hərəkət etdikləri zaman kədər, çətinlik, qorxu onlara hakim olar. Məsələn, Quranda təsvir edilən təvəkkül, qədər (tale), təslimiyyət anlayışına sahib olmayan kimsə sabah ona və yaxınlarının başına nə gələcəyini bilmədiyindən daim narahatlıq hissi keçirər.

Halbuki insan Allahın qulları üçün seçib bəyəndiyi dinini yaşadığı, Quran əxlaqına sahib olduğu təqdirdə bu çətinliklərin heç birinə düşməyəcək, bu problemlərin heç birini yaşamayacaq. Allah elçiləri vasitəsilə bildirdiyi bu həqiqəti ayələrdə belə xəbər verir:

... hər kəs Mənim doğru yol göstərən bələdçimin ardınca getsə, nə yolunu azar, nə də bədbəxt olar. Kim Mənim Zikrimdən üz döndərsə, onun güzəranı sıxıntılı olacaq... (Taha surəsi, 123-124)

Duygusal insan gün içindeki her detayı olumsuz değerlendirip, olanlardan dolayı üzülür, kızar, pişman olur veya bunları aksilik olarak yorumlar.

Ayədə deyildiyi kimi, bir çox insan isə Allahın zikrindən üz çevirdiyi üçün qeyri-məsud olar, sıxıntılı bir həyat tərzi keçirər. Bundan başqa, həyatın təsadüflərdən ibarət olduğuna inandığı üçün gələcəkdə gözəl nəticələr ola biləcək şeyləri də bir tərslik, çatışmamazlıq olaraq görər, bunların da sıxıntısını çəkər. İşdən çıxarılmaq, pulsuz qalmaq, aldadılmaq, xəstələnmək, ya da təltif edilməyi gözləyərkən lağ olunmaqla, sədaqət gözləyərkən nankorluqla əvəz görmək kimi qorxuları isə daim zehnini məşğul edər. Hər an kədərli bir xəbər almağın, xoşuna gəlməyəcək bir rəftar, ya da sözlə qarşılaşmağın təlaşını keçirər. Ən rahat, xoşbəxt anında belə yaşadığı bu anı daimi edə bilməməyin narahatlığını keçirərək kabus dolu bir həyat yaşayar. Bir ayədə Allah Qurandan uzaqlaşaraq bir ruh halı içinə girən insanların vəziyyətini belə açıqlayır:

Allah kimi doğru yola yönəltmək istəsə, onun köksünü İslam üçün açar, kimi azdırmaq istəsə, onun köksünü, sanki o, göyə çıxırmış kimi daraldar və sıxıntılı edər. Allah iman gətirməyənləri beləcə rəzalətə salar. (Ənam surəsi, 125)

Dindən uzaq həyat tərzi keçirən insanlar sevgi, şəfqət, mərhəmət, fədakarlıq, qardaşlıq, təvazökarlıq kimi Qurandakı gözəl əxlaq xüsusiyyətlərinə sahib olmayan insanlarla birlikdə olduqları üçün də təbii olaraq etibarsızlıq və narahatlıq içində olarlar. Heç kimin heç kimə qarşılıqsız kömək etmədiyi, qazanc əlaqələrinə əsaslanan dostluqların yaşandığı, səhvlərin hirslə qarşılandığı, hər kəsin bir-birinin haqqını yediyi, arxasından dedi-qodu etdiyi, səmimi fikirlərini söyləmədiyi süni, can ağrıdan bir sistemin içində yaşamaq duyğusallıq içindəki bir kimsə üçün bədbəxtlik səbəbidir.

Ancaq bu insanlar düşüncələrinə görə gözəl bir mühitdə olsalar da, dəyişən bir şey olmaz. Ətraflarında baş verən saysız müsbət mövzu olsa da, duyğusal kəslər bu mövzulara həmişə mənfi cəhətdən yaxınlaşarlar. Havanın isti və ya soyuq olması, yağışlı və ya küləkli olması, qısacası hər şeyə mənfi baxdıqlarından bu, onlar üçün bir çətinliyə çevrilər. Bir çox nümunələr verə biləcəyimiz bu hallarının gün boyunca davam etməsi Allahın "Qoy onlar etdikləri (günahların) cəzası olaraq az gülüb çox ağlasınlar." (Tövbə surəsi, 82) ayəsinin bir təcəllisidir. Bir başqa ayədə Allah inkarçıların bu reaksiyalarını belə bildirir:

Ona bir pislik toxunduqda özündən çıxır. (Məaric surəsi, 20)

İman etməyənlərin bədbəxtliklərinin başqa bir səbəbi isə planladıqları işin gözlədikləri kimi getməməsidir. Məsələn, duyğusal bir adam yoldaşını razı etmək üçün bir yemək bişirir, istədiyi nəticəni görməyəndə kədərlənir; pul yığıb yoldaşına bir hədiyyə alır, kifayət qədər sevindirə bilmədiyini düşünərək yenə kədərlənir; bir ev alır, rəngsaz yaxşı rəngləməyib deyə məyus olur. Məyus olmasının səbəblərinin isə sahı-hesabı olmaz. Pərəstiş etdiyi futbol komandasının məğlub olması, imtahandan gözlədiyi qiyməti almaması, işinə gecikməsi, nəqliyyatın tıxanması, eynəyinin qırılması, saatını itirməsi, qonaqlıqda ən sevdiyi paltarının ləkələnməsi və s. hər şey onun məyusluğuna səbəb olar.

Hadisələrə səthi şəkildə duyğusal bir yanaşma ilə reaksiya verən bir insan özü ilə əlaqədar və ya ətrafında baş verən hadisələrin sonrakı mərhələdə özü üçün nə kimi xeyir ola biləcəyini ağlına gətirməz. Halbuki avtobusa gecikdiyi üçün dərhal kədərlənən bir adam avtobusun bir an sonra qəza etməyəcəyini haradan bilər? Bəlkə də Allah ona başına gələcək belə bir qəzaya mane olaraq qədərində (taleyində) avtobusa gecikməsini vəsilə etmişdir. Ya da hər gün qarşısından keçdiyi və çox yaxşı bildiyi bir döngəni ötürərək yanlış bir yola gedən bir adam hadisələri öz səthi dünyagörüşü ilə qiymətləndirdiyində özünə əsəbləşərək, yolunu uzatdığı üçün nəşəsi pozulacaq. Halbuki onu yola döndərməmiş olan Allahdır, hər hadisə kimi bu da qədərdir (taledir).

Məsələn, çox istədiyi bir işə götürülməməsi qafil bir kimsə üçün böyük bir tərslik və bir kədər səbəbidir. Bu yanaşmadakı bir kimsə işə girməsinin özü üçün çox yaxşı olacağına əmindir. Əksini isə çox böyük bir itki kimi görür. Halbuki imanlı bir kimsə Allahı dostu, vəlisi olaraq bildiyindən Allahın onun üçün təqdir etdiyi nəticəni təslimiyyətlə, sevinclə, şövqlə qarşılayacaq. Bəlkə bu iş mühiti sağlamlığına pis təsir edəcək bir mühitdir, bəlkə daha yaxşı bir fürsət əldə etməsi üçün bu işə girməməsi lazımdır.

Ya da səhər avtomobilinə mindiyində avtomobilinin işləmədiyini görən bir kimsə qafil davranaraq bunu bir çatışmamazlıq kimi düşünə bilər. Ancaq əslində avtomobil Allah dilədiyi üçün işləmir və Allah avtomobilin işləməməsində xeyir görür. Bundan əlavə, adam bu hadisədəki hikməti görməyə bilər, ancaq hikmətini bilsə də, bilməsə də Allahdan razı olmalıdır.

İnsanlar istəmədikləri şəkildə baş verən hadisələrə çatışmamazlıq deyərlər. İnsan "çatışmamazlıq" zənn edər, halbuki ən doğrusu qədərdə o hadisənin o şəkildə olmasıdır. Gün ərzində insanları üzən, rahatlığını pozan, hirsləndirən, sıxan, çatışmamazlıq, tərslik dedikləri hadisələrin hikmət və xeyirlərini Allah göstərsə adam kədərlənməsinin nə qədər səhv olduğunu anlayacaq və əksinə nəşə və sevinc içində olacaq. Qədər (tale) adama bütünlüklə göstərilsə, ya da çatışmamazlıq kimi görünən hadisələri qədərdə görsə, olanlar üçün heç kədərlənməyəcək.

Bu baxımdan ən ağıllı rəftar Allaha təslim olaraq yaşamaqdır. İnsan dərk etsə, etməsə də, qəbul etsə də, etməsə də Allaha təslimdir. Ancaq bunun şüurunda yaşamaq əhəmiyyətlidir. Bu şüura sahib olan möminlər rahatlıq və güvəndə Allahın özləri üçün təyin etdiyi qədəri yaşayarlar.

İnsanların çoxu doğum, ölüm, əcəl, ruzi kimi mövzulardan başqa şeylərin qədərdə (taledə) olmadığını, tərslikdən, tədbirsizlikdən meydana gəldiyini, dolayısı ilə də qədərlə əlaqəli olmadığını fikirləşirlər. Halbuki bu yanılma onları qədərdə təsbit edilmiş hadisələrə qarşı üsyan etdirər, onların hüzn duymalarına səbəb olar. Bütün hadisələri əleyhlərində qiymətləndirmələri də onlara bir əzab yaşadar. Bunun nəticəsi olaraq duyğusal insanların şən halları da çox qısa və bir anlıq olar. Bir şeyə çox sevindikdən qısa müddət sonra ağıllarına kədərlənəcəkləri bir şeyi gətirib təkrar pessimist ruh halına geri dönərlər.

Bütün bunlar dini yaşamamağın təbii və qaçınılmaz nəticələridir. İman olmadığında adam hüznə və ümidsizliyə məhkum olar. Belə ki, dünyada Allahın əmr və tövsiyələrini güdmədən ömürlərini məsuliyyətsizcə yaşayanlar axirətdə bu bədbəxtliklərini özləri təsdiq edəcəklər:

Onlar deyəcəklər: “Ey Rəbbimiz! Bədbəxtliyimiz bizə üstün gəldi və biz doğru yoldan azan bir camaat olduq. (Muminun Surəsi, 106)

Əlbəttə ki, Allah adamı bu dünyada bəzi çətinliklərlə sınaya bilər. Ancaq mömin Qurandan xəbərsiz insanlar kimi bu çətinliklər qarşısında hüznə və pessimizmə qapılmaz, duyğusallaşmaz. Çünki bilər ki, Allah onun bu çətinlik qarşısında necə davranacağını sınayır. Bunun həlli nə ağlamaq, nə kədərlənmək nə də heyfslənməkdir. Bunun həlli "yalvardığı zaman ona cavab verən, şəri sovuşduran" (Nəml surəsi, 62) Allahdan kömək istəməsi, yalnız Ona güvənməsidir və Allahın duasına cavab verəcəyindən əmin olmasıdır. Allah mömin qullarına Quranda belə vəd etmişdir:

Şübhəsiz ki, Allahın dostlarının heç bir qorxusu yoxdur və onlar kədərlənməyəcəklər. Onlar iman gətirmiş və (Allahdan) qorxmuşlar. Dünya həyatında da, axirətdə də onlara müjdə vardır. Allahın kəlmələri əsla dəyişilməz. Bu, böyük uğurdur. (Yunus surəsi, 62-64)

Allah çətinlik, sıxıntı kimi görünən anları da xüsusi olaraq bir çox hikmətlə yaradır. İman gözü ilə baxan bir kimsə Allahın yaratdığı hər şeydəki gözəllikləri, hikmətləri görərək şövqlənəcək, sevinci daha da artacaq. Bu səbəbdən adamın Allaha olan təslimiyyəti rahat, qənaətbəxş bir ruh halında olması səbəbindən də dinclik və güvən duyğusu içində yaşamasını təmin edəcək.

Duyğusallıq isə insanları bu təvəkkül şüurundan tamamilə uzaqlaşdırmaqda, onları hadisələr qarşısında şişirdilmiş sevinclərə və ya şişirdilmiş kədər və qüssələrə sürükləməkdədir. Allah ümidsizlik və ərköyünlük arasında qalan bu insanların vəziyyətini və möminlərin bunlardan fərqini Quranda belə təsvir edir:

Əgər insana Özümüzdən bir mərhəmət daddırsaq, sonra da ondan onu geri alsaq, o, naümid və nankor olar. Əgər başına gələn müsibətdən sonra, ona firavanlıq daddırsaq: “Bəlalar məndən sovuşdu!”– deyər və sevinib lovğalıq edər. Səbr edib yaxşı işlər görənlər istisnadır. Məhz onlar üçün bağışlanma və böyük bir mükafat vardır. (Hud surəsi, 9-11)

Qəzəb və Əsəbilik

Duyğusallıq qadınlarda daha çox hüzn, pessimizm, ağlama, şikayətlənmə şəklində özünü büruzə verərkən, kişilərdə də əksəriyyətlə qəzəb, əsəbilik, təcavüzkarlıq şəklində özünü göstərir. Məsələn, duyğusal bir kişi avtoparkda özünə ayrılmış yerdə başqasının avtomobilini görüncə qışqırıb çığıraraq avtomobili təpikləyər. Ya da yolda gedərkən bir kimsənin səhvən çiyninə toxunması asanlıqla onun hiddətlənməsinə gətirib çıxarar. Və ya evdən çıxarkən açarı evdə unudan uşağına, telefonda onu gözlədən katibəyə, nəqliyyatdakı maşınlara əsəbləşib ağzına gələni söyləyə bilər. Ağıllı bir insanın asanlıqla həll edə biləcəyi problemlər, hətta ağlına belə gətirməyəcəyi yüzlərlə detal qarşısında duyğusal insan şişirdilmiş və lüzumsuz reaksiyalar verər. Çox vaxt da özünə zərər verərək gözdən salar.

Kolayca hiddetlenmek, öfkeye hakim olamamak, bağırıp çağırmak, kendisine ya da başkalarına zarar vermek kişinin, aklıyla değil de duygularıyla hareket ettiğinin göstergesidir.

Kişilərdə qəzəb və əsəbilik şəklində yaşanan duyğusallıq "cavanlıq mədəniyyəti" adı verilən ruh halını daşıyan müəyyən bir ictimai qrupu meydana gətirir. Bu mədəniyyəti özündə əks etdirən qrupda hirs, romantizm zehniyyətinin qarışığı olan romantikliyin bir növü hakimdir. Bu insanlar əsasən qeyri-stabil, hər an, hər cür təcavüzkar davranış göstərən bir quruluşa malikdir. Bir anlıq əsəb nəticəsində qarşısındakını yaralaya və ya öldürə bilərlər. Bəzən qarşısındakı insan heç tanımadığı bir insan ola bilər. Qəzetlərin üçüncü səhifələri bu kimi insanların çıxardıqları hadisələr və işlədikləri cinayətlərlə doludur. Şən başlayan bir axşamın sonunda birdən əsəbləşib yoldaşlarını, yaxınlarını döyə bilər, küçədə gedərkən özlərinə "tərs baxdığı" üçün tanımadıqları bir insanı bıçaqlaya bilərlər. Bir an üçün azğın eqoist duyğularına tabe olmaları, həyatlarının geri qalan hissəsini həbslərdə keçirmələrinə yol aça bilər. Daha da əhəmiyyətlisi, Allah Qatında haqsız yerə bir insanı öldürdüyü üçün böyük bir günah işləmiş olarlar.

Əsəbi duyğusallıq son dərəcə dəhşətli nəticələr doğura bilən, hər an partlamağa hazır potensial bir təhlükədir. Duyğusal bir insan nəqliyyatda ona qarşı edilən yanlış bir hərəkət, ya da tanımadığı birinin narahatedici baxışı və ya çox adi bir səhv üzündən hirslənib başına müxtəlif dərd və bəlalar aça bilər.

Xüsusilə xaricdə rast gəlinən bəzi tərəfdarların göstərdikləri vəhşiliklər də tərəfdarlığın verdiyi duyğusallığın yol aça biləcəyi ağılsızlıq ölçüsünə bir nümunədir. Bıçaq və çubuqlarla silahlanaraq heç tanımadıqları insanlara hücum edən və öldürənə qədər döyən insanlar şeytanın duyğusallıq silahı ilə ağıl və şüurlarını korlaşdırdığı və cəmiyyətə təlqin etdiyi bir bəla halına gəlmişlər. Halbuki Allah insanlara şeytandan çəkinməyi, döyüş və qəzəbi deyil, sülh və təhlükəsizliyi axtarmağı əmr etmişdir:

Ey iman gətirənlər! İslamı bütövlüklə qəbul edin və şeytanın addım izləri ilə getməyin. Şübhəsiz ki, o sizə açıq-aydın düşməndir. (Bəqərə surəsi, 208)

1) The Mirror, 31.01.2002, 2) The Mirror, 20.02.2002,	3) Daily Express, 16.04.2002 4) The Daily Telegraph, 8.01.2002,	5) The Mail on Sunday, 24.02.2002, 6) The New York Times, 22.04.1999
1)Zaman Gazetesi, 15.01.2001 2)Posta Gazetesi, 09.10.1999 3)Hürriyet Gazetesi, 01.08.1999 Gazetelerin üçüncü sayfalarını açtığınızda, genellikle ani bir öfke ve duygusallıkla hareket eden insanların çıkardıkları olaylar ve işledikleri suçlarla karşılaşırsınız. Neşeli başlayan bir akşamın sonunda aniden sinirlenip arkadaşlarını, yakınlarını dövenler, sokakta yürürken kendilerine "yan baktığı" için tanımadıkları bir insanı bıçaklayanlar, borsada kaybettiği paralar yüzünden ailesini öldürenler, kendisi ile alay ettiği için birden öfkeye kapılıp arkadaşlarını öldürenler... Bu insanların bir an için azgın nefsani duygularına tabi olmaları, hayatlarının geri kalan bölümünü hapiste geçirmelerine, daha da önemlisi, insanları öldürme gibi büyük bir günah işlemelerine sebep olabilmektedir. İşte tüm bunlar, şeytanın insanları akılcılıktan uzaklaştırıp nefsin istek ve tutkuları ile hareket etmeye yönlendirmesi, ani duygu patlamalarına sürüklemesi ile gerçekleşmektedir.

Burada yenə duyğusallıqla ağıl arasındakı fərqi ayırd etmək lazımdır. Zülmə və pisliyə duyulan qəzəb və nifrət insanı ədalət, sülh və yaxşılıq mövzusunda daha çox həssas olmağa, zülmü və pisliyi ortadan qaldırmağa, zalımlara mane olmağa, günahsız və acizlərin haqlarını qorumağa yönəldər. Allahın insanlara verdiyi bu ədalət duyğusu ağıl və iradə ilə istiqamətləndirməlidir. Ağıl və iradədən məhrum insanlar iradə göstərib duyğularını tənzimləməzlər və doğru yoldan azaraq şeytanın istədiyi istiqamətə yönələrlər. Allah bir başqa ayəsində insanları şeytana qarşı belə xəbərdar etmişdir:

Ey iman gətirənlər! Şeytanın izi ilə getməyin. Kim şeytanın izi ilə getsə, (bilsin ki,) o (şeytan) iyrənc və yaramaz işlər görməyi əmr edir. Əgər Allahın sizə lütfü və mərhəməti olmasaydı, sizdən heç kəs heç vaxt təmizə çıxmazdı. Lakin Allah dilədiyini təmizə çıxardır. Allah Eşidəndir, Biləndir. (Nur surəsi, 21)

	Spor müsabakaları ve özellikle de futbol karşılaşmaları pek çok insanın duygusallığa kapıldığı anlardır. Böyle durumlarda bu kişileri tamamen duyguları yönlendirir. Rahatça öfkelenip saldırganlaşabilir ya da duygusallaşıp ağlayabilirler. Çoğu zaman hareketleri kontrolden çıktığı için birbirlerine zarar verebilirler.

Şeytani Mərhəmət Duyğusu

Şeytanın vəsvəsələrinə uyan insanlar Allahın bir gözəllik olaraq verdiyi mərhəmət duyğusunu da bəzən azdıraraq tamamilə səhv istiqamətlərə yönəldə bilərlər. Allahın hökmləri ilə ziddiyyət təşkil edən bir mərhəmət anlayışı şeytani bir mərhəmətdir. Duyğusal insanlar rəhbər olaraq Quranı deyil, duyğularını əsas götürdükləri üçün şəfqət və mərhəmət duyğuları da yanlış şəkildə istiqamətlənər.

Məsələn, bir insan kiçik uşaqların, günahsız sevimli heyvanların ölümlərindən, insanların dərdlərindən kədərlənər. Ancaq burada şeytani mərhəmət dövrəyə girər və qarşılaşdığı hadisələr onu Allaha qarşı üsyana və şirk qoşmağa aparar. Halbuki bu cür bir təlqindən ağlını istifadə edib xilas olan insan reallığı təmiz və aydın bir şəkildə görəcək. Ölüm mömin üçün bir zülm, əziyyət və əzab olmadığı kimi, bir qurtuluş və sonsuz gözəl bir həyata atılan addımdır. Allahın qullarını öz Qatına aldığı bir qapıdır. Şeytan və onun dostları baxımından isə ölüm dünyadakı azğınlıqlarının, nəfslərinin, sərhədsiz ehtiraslarının sona çatdığı və özlərinə vəd edilən əbədi əzab qapısının açıldığı andır. Buna görə şeytan ölümü çirkin bir pislik olaraq görür və elə də göstərməyə çalışır. Bu cür qiymətləndirmə onun prizmasından doğrudur, lakin günahsızlara və möminlərə aid deyil. Cəhənnəmə gedəcək biri baxımından ölüm həqiqətən pis bir hadisədir, cənnətə gedəcək üçün isə sevindiricidir.

Şeytani mərhəmət, eyni zamanda, adamı qarşı tərəfə fayda deyil, tam əksinə zərər verəcək bir mərhəmət göstərməyə yönəldər. Dindən uzaq cəmiyyətlərdə insanlar qarşılarındakı adamın axirətdə zərərə uğrayıb-uğramayacağını düşünmədən hər şeyi etmələrinə göz yumarlar. Məsələn, pis bir əxlaq göstərməsinə izn verər, Allahın haram etdiyi bir hərəkətin edilməsinə səs çıxarmaz, hətta bu mövzuda köməkçi olarlar. Məsələn, oruc tuta biləcək yaşa gəlmiş olan uşağının "aç qalmasına dözə bilmədiyi üçün" oruc tutmasına icazə verməyən ana-ata, ya da əlində olduğu halda "oyandırmağa qıya bilmədiyi üçün" yaxınındakı insanı sübh namazına qaldırmayan bir kimsə əslində şeytani bir mərhəmətə malikdir.

Möminlərin bu mövzuda özlərinə götürdükləri ölçü isə göstəriləcək mərhəmətin qarşı tərəfin axirətinə mütləq müsbət istiqamətdə təsir etməsidir. Bəzən bir möminə olan sevgiləri və mərhəmətləri onlara qarşı bəzi tədbirlər almağı, ya da tənqid etməyi tələb edə bilər. Qarşılarındakı adamın etdiyi pis rəftarda onu tənqid edə bilər, olduğu vəziyyətdən daşındıracaq söhbətlər edə bilər, Quranın bir əmri olaraq pislikdən uzaqlaşdıra bilərlər. Əsl mərhəmət də budur. Çünki möminlər qarşılarındakı adamın nəfsinə ağır gələcək bir söz söyləyərək, onun Quran əxlaqından uzaq hərəkətinə mane olmaqla, o adamın sonsuz həyatını cəhənnəm kimi geri dönüşü olmayan bir əzab içində keçirmələrinə razı olmazlar. Bu səbəblə də Allahın ən bəyənəcəyi və ən çox məmnun olacağı əxlaqı yaşaması istiqamətində təşviq edərək onu cənnətə hazırlayar və dolayısı ilə də ola biləcək ən üstün mərhəmət nümunəsini göstərlər. Unutmamaq lazımdır ki, əsl mərhəmətsizlik qarşı tərəfin axirətini düşünmədən etdiyi səhvlərə bilə-bilə göz yummaqdır.

Şeytani mərhəmət özü ilə bərabər haqsızlıq və ədalətsizliyi də gətirər. Ağıl sahibi bir mömin hər vəziyyətdə ədalətlə və Allahın razılığına uyğun qərar verərkən, duyğusal insanlar şeytani mərhəmət hisslərinə və yazığı gəlmə duyğularına qapılaraq asanca ədalətsiz davrana bilər, haqsızlıq edə bilərlər. Nəfslərinin, duyğularının, istək və ehtiraslarının göstərdiyi istiqamətdə hərəkət edərlər. Şahid olduqları bir hadisə qarşısında haqlı-haqsız bilmədən, ədalətli və ağıllı qiymətləndirmə etmədən və ən əhəmiyyətlisi Quranın hökmlərini güdmədən cahilcə bir kədərlənmə duyğusuna qapılar və bu dünyagörüşlə hərəkət edərlər. Ümumiyyətlə, həm özlərinə, həm də qarşılarındakı insanlara zərər verəcək cəhdlər edər, yanlış istiqamətləndirmələr edər və səhv qərarlar verərlər. Bu səbəbdən də yaşadıqları mərhəmət Quranın əmr etdiyi gözəl əxlaqdan çox uzaq bir quruluş ortaya çıxarar.

Duyğusal insanların ən əhəmiyyətli xüsusiyyətlərindən biri də eqoist olmalarıdır. Bu cür insanların xaricdən fədakarlıq kimi görünən rəftar və davranışları da əslində duyğularını təmin etmək üçün göstərdikləri davranışlardır. Bu səbəblə duyğusal bir insanın ədalətli davranmasını, haqqa niyyətli olmasını gözləyə bilmərik. Romantik bir kimsə özünün, yaxınlarının və sevdiklərinin əleyhinə çıxmamaq üçün ədalətli olmaq yerinə birtərəfli və haqsız hökm edər. Hətta ona müraciət edilən bir mövzuda həqiqətləri əks etdirməyən bir şahidlik etməsi, yaxını olduğu üçün edilən yanlış bir hərəkəti gizlətməsi də mümkündür.

Halbuki ədalətli davranmaq möminin ən əhəmiyyətli xüsusiyyətlərindən biridir. Belə ki, Allah Quranda hər şəraitdə, adam özü, yaxınları ya da düşməni bildiyi biri olsa belə, ədalətlə davranmağı əmr edir:

Ey iman gətirənlər! (Şahidliyiniz) özünüzün və ya valideynlərin, ya da yaxın qohumların əleyhinə olsa belə, Allah şahidləri kimi ədaləti qoruyun. (Əleyhinə şahidlik edəcəyiniz şəxslərin) varlı və ya kasıb olmasından asılı olmayaraq Allah onların hər ikisinə daha yaxındır. Hissiyyata qapılıb haqdan uzaqlaşmayın! Əgər siz (cəfəngiyat) danışsanız və ya (həqiqəti deməkdən) boyun qaçırsanız, bilin ki, Allah nə etdiklərinizdən xəbərdardır. (Nisa surəsi, 135)

Bir başqa ayədə Allah insanları "ədalətli şahidlər" olmağa dəvət edir:

Ey iman gətirənlər! Allah xatirinə ədaləti qoruyan şahidlər olun. (Hər hansı bir) camaata qarşı olan kin-küdurət sizi ədalətsizliyə sövq etməsin.... (Maidə surəsi, 8)

Ancaq duyğusal bir insanın ayələrdəki bu əmrləri əksiksizcə yerinə yetirməsi mümkün deyil. Çünki belə bir insan dərin bir eqoizmə sahib olduğundan hadisələri qiymətləndirmə şəkli, şərhləri də həmişə birtərəfli olar. Məsələn, başda özü olmaqla yaxınları, sevdikləri, ya da simpatiyası olduğu insanlara üstünlük verər, edilən çirkin rəftarlara, hətta cinayət hərəkətlərə qarşı da göz yuma bilər.

Minnətdarlıq Duyğusu

İnsandakı duyğulardan biri də minnətdarlıq, başqa sözlə desək, "təşəkkür" duyğusudur. İnsan istər doğuşdan, istərsə də həyatının hər anında həmişə bir nemət axını ilə qarşı-qarşıyadır. Özünə gələn nemətlər əksəriyyətlə səbəblər vasitəsilə olduğu üçün insan təşəkkür duyğularını bu səbəblərə istiqamətləndirməyə çox meyllidir. Halbuki bu duyğunun da həqiqi mənada yönəldilməsi lazım olan tək varlığın Allah olduğu Quranda dəfələrlə bildirilmişdir. Quranda bu minnətdarlıq "şükür etmək" olaraq bildirilir. Şükür etmək - vasitəçilər kim, ya da nə olursa-olsun, bütün nemətləri göndərənin yalnız Allah olduğunun və hər mövzuda yalnız Ona möhtac olduğunun şüurunda olmaq, Ona qarşı təşəkkür və minnətdarlığını ürəkdən və dil vasitəsilə bildirməkdir.

Yalnız Allaha şükür etmək, yalnız Ona minnətdar olmaq ayədə bir qulluğun göstəricisi olaraq ifadə edilmişdir:

Ey iman gətirənlər! Sizə ruzi kimi verdiyimiz pak şeylərdən yeyin və əgər Allaha ibadət edirsinizsə, Ona şükür edin! (Bəqərə surəsi, 172)

Allahın sizə verdiyi halal və pak ruzilərdən yeyin və əgər Allaha ibadət edirsinizsə, Onun nemətinə şükür edin. (Nəhl surəsi, 114)

Ayələrdə Allaha şükür etmək, başqa ilahlar qəbul etmədən, yəni şirk qoşmadan qulluq etməyin bir şərti və göstəricisi olaraq ifadə edilir. Həqiqətən də, yalnız Allaha şükür edən bir kimsənin bütün nemətlərin Allahdan gəldiyini, hər şeyin Onun əlində, Onun idarəsində olduğunu, yəni Allahdan başqa ilah olmadığını dərk etməsi mənasını verir. Bütün nemətlərin Allahdan gəldiyinin şüurunda olan bir kimsə isə yeganə güc, qüvvət və söz sahibinin Allah olduğunu, Ondan başqa ilah olmadığını qəlbinə yerləşdirmiş imana sahib bir kimsə deməkdir. Quranda təsvir edilən və təriflənən insan modeli də budur.

Duyğusal insanlarda isə vəziyyət başqa cürdür. Bu insanlar sahib olduqları bütün nemətləri Allahın bunları yaradarkən vəsilə (vasitə) etdiyi maddələrə və şəxslərə bağlayar və onlardan mədət umarlar. Onlara borclu qalar, onlara şükür etməyə çalışarlar. Qısacası, Allahdan başqa güc və təsir sahibi sandıqları saysız saxta ilahlar qəbul edərlər. Ağıllarını istifadə etmədikləri üçün bütün bu saxta ilahları da, onların etdiklərini də Allahın yaratdığını və Allahın diləməsi və əmri olmadan heç bir şey edə bilməyəcəklərini, heç bir şeyə güclərinin çatmayacağını görə bilməzlər.

Bu yanlış minnətdarlıq hissi duyğusal insanlarda acizliyə səbəb olar. Özlərinə minnət etdikləri kəslər (məsələn: müdirləri, bir ailə başçıları, zəngin bir qohumları kimi) qarşısında özlərini aciz hiss edər, bunu hərəkət və sözləri ilə bildirərlər. Bir möminə əsla yaraşmayan bu rəftar, romantizmin insanlara verdiyi saysız çətinlikdən biridir.

Özünə Qapanmaq

Duyğusallıq bəzi insanlarda özünə qapanmaq- insanlarla ünsiyyət qura bilməmək şəklində özünü göstərər. Bu cür duyğusallıqda olan adam yalnız öz dünyasında yaşayar, yalnız öz problemləri ilə maraqlanar və ətrafında olanlara qarşı laqeyd olar. Quranda əmr edilən güclü bir şəxsiyyətə sahib olmadığından xarici dünyada baş verənlərə qarşı iradə və güc göstərə bilməz, qarşısına çıxan problemlərin öhdəsindən gələ bilməz, daim aciz, çarəsiz və müvəffəqiyyətsiz bir quruluşa sahib olar. Təvəkkülü, Allaha güvənməyi, Allaha yönəlib Ondan kömək istəməyi düşünmədiyi üçün, özünü dünyada yalqız və qorumasız hiss edər. Buna görə öz içində yaratdığı xəyal dünyasının xaricinə çıxmaqdan qorxar.

Duygusal insanların, içlerine kapalı, bunalımlı ve yalnız halleri dinle bağdaşmayan bir ruh halidir. Allah insanları tevekküle ve huzura çağırmaktadır.

Duyğusallığın səbəb olduğu bu melanxolik hal bu tip insanları depressiyaya salar. Özünü insanlardan təcrid etmək, stress, mənəvi pozuqluq, əsəbi gərginlik keçirmək, yas tutmaq, depressiyaya düşmək, intihar düşüncələri duyğusal insanlar tərəfindən təbii qarşılanan rəftarlardır. Məsələn, yoldaşının etdiyi bir zarafatdan inciyən bir gənc qız bütün gecəni ağlayaraq keçirməyi, bütün axşam yoldaşının bu sözü üzərinə düşünməyi məqbul görə bilər. Bir başqası üçün isə saçının ağarması, fiziki bir qüsurunun olması depressiyaya düşməsinə kifayət edər. Gözü niyə başqa rəngdə deyil, boyu niyə bir az daha uzun deyil kimi onlarla, yüzlərlə sual zehnini məşğul edərək onun üçün problemə çevrilər. Bütün bunlar üçün də canı sıxılar, kədərlənər.

1) The Indian Express, 08.07.2000, 2) The Daily Telegraph, 28.04.2000, 3) Irish Mirror, 13.07.2000,	4) Daily Record, 27.09.1995, 5) The Daily Telegraph, 28.04.2000,	6) The Daily Telegraph 12.04.2002, 7) The Daily Telegraph 17.05.1997

Bu cür insanlarda "düşünmək" adı altında hüznlü şeirlər yazmaq, saatlarla divara baxaraq xəyal qurmaq, yağışda gəzmək, dərin-dərin iç çəkmək, uzaqlara dalmaq, çiyinə söykənib ağlamaq, gözləri dolaraq, səsi titrəyərək danışmaq kimi rəftarlar tez-tez nəzərə çarpar. Bəziləri "fikir dağıtma" adı altında həddindən artıq içki və siqaret çəkər. Nəticədə bunların hamısı qaranlıq bir dünyaya aid daxili çətinliyə, narahatlığa, ruhən və cismən qeyri-sağlam bir həyat sürmələrinə səbəb olar. Hamısından əhəmiyyətlisi isə Allahın bəyənmədiyi bir əxlaqı yaşamış, Onun məmnun olmadığı bir həyatı mənimsəmiş olarlar.

Gençlerin, kimi zaman sevdikleri pop yıldızlarına duydukları aşırı hayranlığı düşünüp, bunalımlı bir ruh haline girmeleri de duygusallığın bir çeşitidir. Kimi zaman bu duygusallık öyle aşırı davranışlara sebep olur ki, konserlerde "ayılıp bayılan", kendinden geçip hastaneye kaldırılan gençlerin görüntüleri zaman zaman televizyon ekranlarına, gazete sayfalarına yansır.

Bu cür insanlar əlbəttə, ömürləri boyunca özlərini otaqlarına bağlayıb yaşamazlar. Digər insanlarla birlikdə ictimai həyatın içində də olar, amma şəxsiyyət pozuqluqlarını cəmiyyət içində də davam etdirərlər. Ümumiyyətlə, küsəyən və kövrək bir quruluşa sahibdirlər. Hər sözün onların əleyhinə olduğunu düşünər, heç nəzərdə tutulmayan mənaları özlərinə götürərlər. Tez-tez hər şeyi özlərinə aid edər, küsərlər. Adi bir hadisə qarşısında gözləri dolar, gizli-gizli ağladıqları belə olar.

Önceleri duygularının etkisine girerek, içine kapalı, çekingen ve bunalımlı bir hayat süren insanların bazen tüm ahlaki değerlerini bir kenara atarak, sapkın, azgın ve sınır tanımaz bir yaşantı içine girdikleri görülür. Homoseksüellerin yaptığı bir yürüyüşü gösteren yandaki resimde, bu tür ahlaksızlığın bir örneği sergilenmektedir.

Kişilərdəki duyğusal quruluş zamanla daha geniş ölçülü azmalara, ruh sağlığında meydana gələn ciddi pozuqluqlara, "qadın kimi" rəftar və hərəkətlərə, cinsi sapmalara, homoseksual meyllərə qədər vara bilər. Duyğusal insanlar daxili dünyalarında yaşatdıqları azğın şəxsiyyətlərini mühitin və ətrafın vəziyyətinə görə gizli, ya da aşkar şəkildə edə bilərlər. Uyğun mühit və fürsət tapdıqlarında gizlətdikləri komplekslərini, azğınlıq, sərhəd tanımazlıq, heç bir əxlaq və dəyər mühakiməsi tanımama şəklində göstərə bilərlər. Məsələn, duyğusal, hüznlü, içinə bağlı bir kimsənin bir gün birdən azğın bir homoseksual olaraq ortaya çıxması dövrümüzdə cəmiyyətlərin alışdığı vəziyyətdir. Allah Quranda bu cinsi azğınlığın çirkin bir həyasızlıq olduğuna Hz.Lutun qövmü üçün bildirdiyi aşağıdakı ayələrlə diqqət çəkmişdir:

Lutu da (elçi göndərdik). Bir zaman o, öz qövmünə demişdi: “Sizdən əvvəl aləmlərdən heç kəsin etmədiyi iyrənc əməli sizmi edəcəksiniz? Siz, qadınları qoyub şəhvətlə kişilərin yanına gedirsiniz. Həqiqətən, siz, həddi aşmış adamlarsınız”.” (Əraf surəsi, 80-81)

Şübhəsiz, bütün bu azğın rəftarlar insanların Allahın yolundan azmalarının, istək və ehtiraslarına əsir olaraq şeytanın arxasından sürünmələrinin bir nəticəsidir. Allah insanları Quranda belə xəbərdar etmişdir:

… şeytanın addım izləri ilə getməyin! O, sizin açıq-aşkar düşməninizdir. O sizə pis və iyrənc işlər görməyi və Allaha qarşı bilmədiyiniz şeyləri söyləməyi əmr edir. (Bəqərə surəsi, 168-169)

Akıl ve mantıktan uzaklaşan insanlar artık tamamen duygularının kontrolüne girerek, sapkın bir hayat yaşamaya başlarlar.

Bura qədər saydığımız bütün duyğusallıq növləri ağılı tərk edib duyğularından asılı yaşayan hər kəsdə müəyyən dərəcədə mövcuddur. Ancaq şərtlərə və insanlara görə fərqli formalarda özünü göstərər. Məsələn, hirsli, əsəbi, qeyri-stabil bir kimsə özünə nə qədər sərt və əsəbi bir görünüş verməyə çalışsa da, əslində duyğusallığını və acizliyini əsəbilik örtüyü altında gizləyir. Belə bir kimsə gözlənilmədən bir anda ağlayıb-sızlamağa başlaya bilər, özünü hörmətdən salan vəziyyətlərə sala bilər. Qısacası, bir insan iman etmirsə və iman edənlərin sahib olduğu ağıla sahib deyilsə, bir ağıl və xarakter zəifliyi olan duyğusallığı içində daşıyar, mühit və şərtlərə, qarşısına çıxan hadisələrə görə bu duyğusallığı müxtəlif qeyri-stabil və şəxsiyyət pozuqluqları şəklində göstərər.

Duyğusallıq ancaq iman edən, Allahdan qorxan və ağıllı davranan möminləri təsiri altına ala bilməz. Şeytanın ixlaslı möminlərə qarşı heç bir təsiri olmadığı üçün duyğusallıq silahını möminlərə qarşı istifadə edə bilməz. Allah Hicr surəsinin 42-ci ayəsində şeytana " Şübhəsiz ki, qullarım üzərində sənin heç bir hökmün yoxdur..." buyurmuşdur. Bu səbəblə möminlər imanlarından, Qurana bağlılıqlarından və ağıllarından qaynaqlanan möhkəm, güclü, stabil və iradəli bir şəxsiyyətə sahibdirlər.

Duyğusallığın cəmiyyətlərdə ən çox görünən, hətta ən ciddi növlərindən biri də romantik sevgi anlayışıdır. Romantik sevgi anlayışının insanlar arasında fərqli növləri yaşanır. Ailədaxili əlaqələrdən yoldaşlıq və dostluq əlaqələrinə qədər uzanan bu romantik sevgi anlayışının əlbəttə ki, ən çox yaşanan forması qadın-kişi əlaqələridir.

Romantik sevgi anlayışı romantikliyin bəlkə də ən məşhur və azğın növü olduğundan, bu mövzunu ayrı bir hissə olaraq təhlil edəcəyik.