Səthi Düşüncənin Özünü Büruzə Vermə Formalari

Bədəvilər Və Çirkin Mədəniyyətləri

Hər dövrdə olduğu kimi Peyğəmbərimiz (s.ə.v)-in dövründə də din əxlaqının incəliklərini qavraya bilməyən, səthi və kobud düşüncə tərzinə sahib olan, imanı qəlbinə daxil olmayan insanlar vardı. Kitabın əvvəlində də ifadə etdiyimiz kimi “səthi düşüncə dini”ni mənimsəmiş olan bu insanlardan bir qismi bəzi bədəvilərdir. “Bədəvilər kafirlik və münafiqlik baxımından daha betər, Allahın Öz Elçisinə nazil etdiyi qanunları bilməməyə daha meyillidirlər...” (Tövbə surəsi, 97) ayəsiylə bildirildiyi kimi bədəvilər kafirliyə və münafiqliyə daha meyilli idilər. Peyğəmbərimiz (s.ə.v) kimi mübarək bir insanı şəxsən görmələrinə, söhbətlərinə qulaq asmalarına, Onun təbliğini almalarına, Onun üstün və seçkin əxlaqına, hər vəziyyətdə nəcib, keyfiyyətli və müasir rəftarlarına şahid olmalarına baxmayaraq Bədəvilərin çoxu özlərini inkişaf etdirə bilməmiş, kobud və səthi bir müstəvidə qalmışdırlar. Bu səthi düşüncə onların Allahın şənini lazım olduğu kimi təqdir edə bilməmələrinə və dinə olan səhv dünyagörüşlərinə, itaət anlayışlarından Peyğəmbərimiz (s.ə.v)-ə qarşı olan hörmətlərinə, oturub-qalxmalarına, yemək yeməklərinə qədər bütün rəftarlarında müşahidə edilirdi.

Bədəvilərdən bəzilərinin və bədəvi əxlaqı nümayiş etdirən digər insanların Peyğəmbərimiz (s.ə.v)-ə qarşı olduqca cahilcəsinə bir rəftarlarının olduğunu Allah Quranda bildirmişdir. Bu insanlar incə düşüncədən, nəzakətdən, hörmət və sevgidən uzaq bir xarakterə sahib olduqları üçün davranışları da Quran əxlaqından olduqca uzaq idi. Allah Peyğəmbərimiz (s.ə.v)-in ətrafında olan bu insanların səthi rəftarlarıyla əlaqədar Quranda belə buyurur:

Ey iman gətirənlər! Sizə yeməyə izin verilməyib süfrəyə dəvət olunmadıqca Peyğəmbərin evlərinə girməyin və əvvəlcədən gəlib yeməyin hazırlanmasını da gözləməyin. Lakin dəvət olunduqda girin və yemək yedikdən sonra bir-birinizlə söhbətə dalmadan dağılışın. Çünki bu hərəkətiniz Peyğəmbəri narahat edir və o sizdən utanır. Allah isə sözün açığını sizə bəyan etməkdən utanmır... (Əhzab surəsi, 53)

Bu kəslər bir qədər əvvəl də ifadə etdiyimiz kimi bir çox şeyi başa düşmür, incə düşünə bilmirdilər. Məsələn, bir qismi Peyğəmbərimiz (s.ə.v)-ə evlərinin arxasından səslənir, Onun söhbətlərində səslərini qaldırır, danışarkən onu qabağlamağa çalışırdılar. Allah “şübhəsiz ki, səni evlərinin arxasından səsləyənlərin əksəriyyəti nə etdiklərini anlamırlar. Sən onların qarşılarına çıxanadək səbir etsəydilər, əlbəttə, bu, onlar üçün daha yaxşı olardı...” (Hucurat surəsi, 4-5) ayələriylə onların bu rəftarlarını da xəbər vermişdi. Kobud bir düşüncə tərzinə sahib olduqları üçün Peyğəmbərimiz (s.ə.v)-in üstün əxlaqını, yüksək vicdanını, səbrini, tolerantlığını təqdir edə bilmir, ədəb və hörmətdən anlamırdılar. Allahın sevdiyi və seçdiyi mübarək bir peyğəmbərlə eyni dövrdə yaşamağın, onu görməyin, tanımağın nə böyük lütf olduğunun şüurunda deyillər.

Allah Peyğəmbərimiz (s.ə.v)-in yanında söz kəsərək və səsini qaldıraraq danışan səthi düşüncəli insanların rəftarına görə də ayə endirmiş və bu insanların etdikləri əməllərin puç ola biləcəyini bildirmişdir:

Ey iman gətirənlər! Heç bir şeydə Allahı və Onun Elçisini qabaqlamayın. Allahdan qorxun! Həqiqətən, Allah Eşidəndir, Biləndir. Ey iman gətirənlər! Səsinizi Peyğəmbərin səsindən yüksəyə qaldırmayın və bir-birinizə müraciət etdiyiniz kimi ona da uca səslə müraciət etməyin. Yoxsa, özünüz də hiss etmədən əməlləriniz hədər gedər. (Hucurat surəsi, 1-2)

Diqqət etsək bu ayələrdə iman edənlərə xitab olunduğunu görərik. Yəni, bu kəslər keçmişdə Peyğəmbərimiz (s.ə.v)-in ətrafında yaşayan və onun evinin içinə qədər girə bilən, söhbətlərinə qatılan insanlardır. Allah bu ayələrlə möminlərin arasında da din əxlaqını tam mənasıyla yaşamayan və ürəyində iman edənlərə qarşı həqiqi bir sevgi və hörmət bəsləməyən, səthi xarakterli insanların ola biləcəyinə işarə edir.

Səthi düşüncəli insanların hörmətdən uzaq üslubunu, saleh möminlərdə görməksə qətiyyən mümkün deyildir. Allahdan qorxan bir insanın söhbətlərində, həmişə qarşı tərəfə rahatlıq bəxş edəcək bir üslub və izahat olar. Allaha olan qorxu hissi, adamın səmimiyyətin və təvazökarlığın hakim olduğu bir rəftar gözəlliyinə sahib olmasını təmin edər. Buna görə də möminlər olduqca dəqiq və doğru ifadələrlə danışarlar. Düşündüklərini aydın şəkildə ifadə edər, heç vaxt hiss etdiklərini demək üçün eyhamdan istifadə etmirlər. Hörmətə uyğun olmayan, qarşı tərəfin ürəyində şübhə və sıxıntı meydana gətirə biləcək heç bir üslubu özlərinə yaraşdırmazlar. Bu vicdanlı, ağıllı və gözəl üslub sadəcə danışıqlarında deyil hər hansı bir məntiq irəli sürərkən və rəftarlarında da özünü göstərir. Möminlərin göstərdikləri hörmətdə necə ciddi olduqları Allahın “…həqiqətən, Allahın Elçisi yanında səsini endirənlər o şəxslərdir ki, Allah onların qəlbini təqva üçün sınağa çəkmişdir. Onları bağışlanma və böyük mükafat gözləyir”. (Hucurat surəsi, 3) ayəsindən açıqca aydın olur.

Səmimi müsəlmanlar nə qədər keyfiyyətli bir ruha sahib və nəcib xarakterə sahiblərsə, səthi düşüncə dinini mənimsəmiş insanlar da o qədər keyfiyyətdən və nəciblikdən uzaqdırlar. Bu insanlar müsəlmanlarla bir yerdə olsalar belə özlərini dəyişdirməzlər. Özlərini təkmilləşdirmək ya da yeniləmək ehtiyacı hiss etməzlər. Vicdanlarını ört-basdır etdikləri və şeytanın izi ilə getdikləri üçün, müsəlmanların gözəl və incə davranışları ilə öz kobud və səthi əxlaqlarını müqayisə etməyə ehtiyac hiss etməzlər. Öz ağıllarını bəyənər, etdikləri bütün səthi düşüncəri normal qarşılayarlar. Bu kəslərin içində olduqları vəziyyət, balığın suda üzüb də suyun kənarında hökm sürən bir həyat tərzini bilməməsi kimidir. Halbuki Əsri-Səadət dövründə yaşamış olan səthi xarakterli insanların qarşılarında nümunə ala biləcəkləri Peyğəmbərimiz (s.ə.v) kimi hörmətli və şərəfli bir insan vardır. Allahın “Allahın Elçisi sizlərə – Allaha və Axirət gününə ümidini bağlayanlara və Allahı çox zikr edənlərə gözəl nümunədir”. (Əhzab surəsi, 21) ayəsində bildirdiyi kimi Peyğəmbərimiz (s.ə.v) hər mövzuda bütün insanlar üçün ən gözəl nümunədir.

Mübarək Peyğəmbərimiz (s.ə.v) öz dövründə yaşayan insanlar üçün necə gözəl bir nümunə isə, özündən sonra qiyamətə qədər yaşayacaq olan bütün insanlar üçün də eyni şəkildə bir nümunədir. Rəbbimiz Quran ayələrində Peyğəmbərimiz (s.ə.v)-in üstün əxlaqını bizlərə bildirmişdir. Həmçinin Peyğəmbərimiz (s.ə.v)-in hədislərindən və səhabələrin Onunla əlaqədar bizə nəql edilən izahlarından da Onun yüksək əxlaqını, keyfiyyətli şəxsiyyətini öyrənmək və nümunə götürmək mümkündür.

İstər keçmişdə, istərsə də indiki vaxtda səthi düşüncə dinini mənimsəmiş kəslər isə Allahın Quranda təsvir etdiyi hz. Məhəmməd (s.ə.v)-in həyatında ən gözəl nümunəsini gördüyümüz nəcib, keyfiyyətli və müasir müsəlman rəftarını yaşaya bilməzlər. Zəif imanları, düşüncəsizlikləri, zəif ağılları ilə Quran əxlaqını həyatlarında tətbiq edə bilməzlər. İçində olduqları ruh halını isə istər baxışları, istər danışmaları, istərsə də əyləncə və zarafat anlayışları, estetik və gözəllikdən anlamamaları, çirkin rəftarları ilə göstərirlər. Sonrakı səhifələrdə səthi düşüncənin çirkin mədəniyyətini mənimsəmiş insanların həyatlarında səthiliyin necə ortaya çıxdığını izah edəcəyik.

Baxışlardakı Səthi Düşüncə

Məlum olduğu kimi insanın baxışları, sahib olduğu şəxsiyyəti və yaşadığı mədəniyyəti əks etdirir. Üzə həqiqi mənasını verən baxışlar, adamın içində olduğu ruh halını, mədəniyyət səviyyəsini, şəxsiyyətini, xarakterini diaqnoz etməkdə əhəmiyyətli bir amildir.

Allaha iman edən, içində axirət qorxusu olan, səmimi bir möminin baxışlarında dərin bir təvazökarlıq, təslimiyyət və yetkinlik diqqətə çarpar. Gözlərində dünyəvi ehtiraslardan uzaq və yetkinliyə çatmış bir insanın məmnun olmuş baxışları görülər. Allaha iman etdiyi, ağıllı və şüurlu baxışlarından açıqca aydın olar. Peyğəmbərimiz (s.ə.v) bir hədisində “Ölümü ən çox xatırlayanı və ölümdən sonrakı (həyatı) üçün ən gözəl şəkildə hazırlananı. Budur, onlar ən ağıllı-şüurlu olanlardır” şəklində buyurmuşdur. (İbni Mace, Cild 10, Səh. 540)

Məhz bu məntiqə sahib bir müsəlmanın gözünün ifadəsinə təbii olmayan mənalar vermə səyində olmaması, əksinə baxışlarını rahat buraxmış, güvən təlqin edən bir məna daşıması ruhunun, imanın gücüylə sakitləşmiş olduğunu göstərir. Baxışları, gözəl əxlaqlı, Allah qorxusuna sahib olan və cahiliyyə mədəniyyətində yaşamadığı müəyyən olan bir insanın baxışları kimidir. Bu baxışlarda əzəmət və dəqiqlik vardır.

Bu baxışların əksinə səthi düşüncə mədəniyyətinin təsiri altında olan çox insan, bu mədəniyyətin bütün çirkinliklərini baxışları ilə büruzə verər. Bəzi hallarda özləri bu mədəniyyəti nə qədər gizlətmək istəsələr də baxışları ilə özlərini ələ verər. Məsələn, müsəlmanların həyəcanlarını, xoşbəxtliklərini və şövqlərini ifadə edən canlı baxışlarının əksinə bu kəslərin gözlərində bəzən tutqunluq və donuqluq hakim olar. Nəzərdə tutulan bu insanın bir şəxsiyyət kimi olduqca güclü, insanlarla asanlıqla ünsiyyət qura bilən bir xarakteri olsa belə Allahdan qafil, axirətin varlığını tam mənası ilə qavraya bilməməsinin baxışlarında meydana gətirdiyi xüsusi bir boşluq və cansızlıqdır.

Quranda bu donuq baxışların meydana gəlməsində, ürəyin Allahla birlikdə olmaması, yəni qəflətin əhəmiyyətli bir rol oynadığı bildirilir. Bu qafil baxışlara bir ayədə belə işarə edilir:

Bunlar o kəslərdir ki, Allah onların qəlbinə, qulaqlarına və gözlərinə möhür vurmuşdur. Onlar əsl qafildirlər. (Nəhl surəsi, 108)

Yaşadığı çirkin mədəniyyətin təsiriylə yaranan bu baxış tərzi, insan nə qədər baxışlarını mənalı göstərmək üçün səy göstərsə də, bu mədəniyyəti tərk edib Allaha səmimi bir müsəlman olaraq iman etmədikcə, əzəmətli, gözəl və mənalı olan həqiqi bir baxışa çevrilməz. Bunu adam ancaq süni yolla əldə edə bilər. Çünki yaşadığı mədəniyyətin çox vaxt dindən uzaq, dar mənada olan anlayışı, adamda diqqət çəkən, heyranlıq oyandıran həqiqi bir gözəlliyin meydana gəlməsinə imkan vermir. Əksinə insanı mənfur və istər baxışlarıyla, istərsə də rəftarlarıyla narahatlıq verən biri halına salar. Baxışlarında tam mənasıyla tamamilə əlaqə yaradıla biləcək, qarşılıqlı söhbət edilə biləcək, hal dəyərləndirməsi edilə biləcək bir məna yaranmaz.

Bu çirkin mədəniyyəti yaşayan kimi insanların isə öz ağılsızlıqlarını gizlətmək üçün hər hadisədə öz ağıllarına görə lağ edəcək bir yol tapmağa çalışmaları, gözlərində insanı narahat edən rişxəndli bir ifadənin meydana gəlməsinə səbəb olar. Halbuki düşüncəsini səmimi qəlbdən, vicdanla demək əvəzinə lağ etməklə, qarşısındakı insanı alçaldıb özünü ucaltmağa çalışmaq ümumiyyətlə, səthi düşüncəli insanların istifadə etdikləri və həqiqətdə özlərini alçaldan bir üsuldur. Bu baxışların arxasında çox vaxt əslində heç kimlə lağ edəcək halı olmayan, əksinə bir çox mövzunu digər insanlar kimi dərindən qavramaq qabiliyyətinə sahib olmayan, zəif bir şəxsiyyət durur. Allahın böyüklüyünü layiqincə qavraya bilən bir insan əsla özünə rişxəndli baxışlarla baxmağı yaraşdırmaz. Həmişə Allahın hüzurundakı acizliyini dərk edər. Buna görə də heç vaxt belə bir əxlaq və rəftar pozğunluğuna yiyələnməz. Ağlı və vicdanı, baxışlarının həmişə təbii və səmimi olmasını təmin edər. Səmimi bir müsəlmanın gözündə ağıllı, humanist, istiqanlı, səmimi və dostyana bir ifadə vardır. Baxışlarıyla qarşı tərəfə etibarlı olduğunu, yüksək bir əxlaqa sahib olduğunu çatdırır. Bununla yanaşı baxışları səthi düşüncəyə qarşı sanki qalxan kimi özünü müdafiə edəcək bir vəzifə yerinə yetirər. Səthi bir baxışla ona baxan insan ondan əsla gözlədiyi qarşılığı ala bilməz.

Ətrafındakı hər şeydə Allahın təcəllilərini görən və Onu ucaldan bir insanın baxışında yüksək bir şüur açıqlığı, diqqət və ciddilik nəzərə çarpar. Allahın yaratdıqlarına qarşı keçirdiyi heyranlıq hissi, sevgisi və marağı gözlərinə baxıldığı vaxt başa düşüləcək qədər aydın olar. Ancaq ətrafına tam olaraq bu cür baxmayan, əksinə çox vaxt insanları Allahdan müstəqil varlıqlarmış kimi dəyərləndirən, dünyanın Allahın nəzarəti altında olduğunu unuda bilən biri baxışlarında da bunun səbəb olduğu boşluğu və çox vaxt narahatlığı əks etdirər. Qəlbində Allah sevgisi kifayət qədər yaranmadığından, Onun yaratdıqlarına qarşı olan sevgisi də zəif olar, gözündə həqiqi sevgiyə dair mənalar meydana gəlməz. Əksinə bu adama nə qədər dostyana davranılsa da buna ancaq içində yaşadığı səthi mədəniyyətin sevgi anlayışı qədər bir qarşılıq verə bilər. Çünki səthi düşüncə onu Allaha və insanlara olan sevgisini gücləndirəcək səbəbləri fikrində tamamilə cəmləşdirməsindən belə uzaq tutan, qəflətə doğru aparan bir mədəniyyətdir. Bu mədəniyyətin təsiri altında olan adam mümkün olduğu qədər səthi və düşüncəsiz bir məntiqə malikdir.

Səthi düşüncənin çirkin mədəniyyəti adamın gündəlik həyatda tez-tez qarşılaşdığı hadisələr qarşısında baxışlarında mənfur mənalar və formalar yaratmasına da təsir edə bilər. Məsələn, bu mədəniyyətin içində yaşayan kəslər, yenə bu mədəniyyətin çirkinliklərindən biri olan dedi-qodu edərkən gözlərini qıyaraq danışarlar. Eynilə heyrət ya da təəccüblərini ifadə etmək üçün gözlərini mümkün olduğu qədər açar, çirkin bir görünüş nümayiş etdirərlər. Mədəniyyət əməkdaşlığı etdiyi kəslərlə gizlicə etdikləri söhbətlər əsnasında isə ətrafa nəzarət edən, davamlı sağa-sola hərəkət edən baxış formasından istifadə edərlər. Bundan başqa bu insanların özlərinə dəxli olmadıqlarını bildikləri halda maraqlandıqları mövzularda xüsusi olaraq istifadə etdikləri başdan sovdu baxış formaları vardır. Bu hiss etdirmədən göz ucuyla ya da başqa bir yerə baxırmış kimi edib, maraqlanılan şeyə baxmaq formasındadır. Ağıllı bir insan özünə kənardan baxmağı bacara bilən və çirkin rəftarlarına, mimikalarına diqqət yetirib onu düzəldən insandır. Buna görə də belə bir rəftarı özündə müəyyənləşdirib dərhal dəyişdirə bilər. Səthi düşüncəli insan isə belə bir dəyərləndirməni və özünü tənqid edə biləcək bir ağla sahib deyil. Özünü kənardan baxan birinin gözü ilə dəyərləndirə bilməz. Məsələn, bir qədər əvvəl bəhs etdiyimiz baxış formalarının anormallığı özünə tərif edilsə belə bunu heç cür başa düşə bilməz. Çünki ona görə bu baxış formalarında bir problem yoxdur, hətta bunların olduqca insani reaksiyalar olduğunu belə irəli sürə bilər. Səthi düşüncə insaniyyəti fərqləndirə bilməyəcək qədər səthi bir dünyagörüşünə malikdir. Əlbəttə ki, bir insan çox təəcclübləndiyi bir anda gözləri böyüyə, bir şeylə maraqlandığı vaxt gözündə buna aid bir ifadə meydana gələ bilər. Lakin burada nəzərdə tutulan şey səthi düşüncəli insanların baxışlarındakı reaksiyaların təbiilikdən çox uzaq olması və bunu xüsusi bir üsul olaraq istifadə etmələridir. Təccüblənmədikləri halda təəccüblənmiş kimi etmələri, lazımsız maraq nəticəsində başdan sovdu baxışlardan istifadə etmələri, gizlicə dedi-qodu edərkən ətrafa baxışlarıyla nəzər yetirmələri, təcəssüs etmələri, yəni bir adama onun qüsurlarını tədqiq edib, nəzərdən keçirən baxışlarla baxmaları... Bunların heç biri insani və normal baxışlar deyil. Əksinə yaşadıqları dərin qəflətin və səthiliyin nəticəsidir. Qəlbən Allaha yönəlmiş, Onun özünü hər an gördüyünü, əhatə etdiyini bilən bir müsəlmanın gözündə bu cür ifadə və baxışlar meydana gəlməz. Bu kəslər ətrafa bu baxışlarla baxarkən Allahın özlərini gördüyünü Allahın “Gözlər Onu dərk etmir. O isə gözləri dərk edir. O, Lətifdir, hər şeydən Xəbərdardır.” (Ənam surəsi, 103) ayəsində bildirdiyi kimi gözləri “dərk etdiyini” unutmurlar. Allah başqa bir ayədə isə, “Allah gözlərin xaincəsinə baxışını və kökslərin nələr gizlətdiyini bilir”. (Qafir surəsi, 19) deyə buyurur və insanın gizlətdiyi düşüncələrinin Allahdan gizli qalmadığı kimi heç bir baxışının da gizli qalmayacağına diqqət çəkir.

Bu insanların istifadə etdiyi başqa bir baxış da bu çirkin mədəniyyətə şərik olduqları insanlarla qarşılıqlı baxışaraq etdikləri səssiz razılaşmalardır. Olduqları mühitə və vəziyyətə görə bir-birlərinə qarşı müxtəlif mənaları ifadə edən baxışlardan və qaş-göz işarələrindən istifadə edərlər. Bu baxışlar və işarələşmə bəzən mühitdə olan bir adamla lağ etmək, bəzən də buna bənzər aşağı səviyyəli mədəniyyətə aid bir düşüncəni öz aralarında gizlicə nəql etmək məqsədiylə istifadə olunar. Allah bu mədəniyyəti yaşayan insanların istifadə etdiyi lağ etmək, baxışmaq və işarələşmək kimi səthi mədəniyyətə aid səssiz xəbərləşmə üsullarının cinayət və günah işləyənlərin də istifadə etdiyi bir üsul olduğunu Quranda bildirir:

Doğrudan da, günah edənlər iman gətirənlərə gülürdülər, onların yanından keçdikdə bir-birinə qaş-göz edirdilər, (Mutaffifin surəsi, 29-30)

Başqa bir ayəsində isə Allah “Hər bir qeybət edənin, tənə vuranın vay halına!” (Huməzə surəsi, 1) deyə buyurur və insanları belə bir əxlaqa qarşı xəbərdar edib qorxudur.

Allaha səmimi olaraq iman edən, Allahın özündən hər halıyla razı olmasını istəyən bir insan bu baxışların hamısından çəkinər. Qəlbini və vicdanını həmişə təmiz saxlayar. Çünki din əxlaqına zidd olan və Allahın Quranda razı olmadığını bildirdiyi bu səthi rəftarlar adamın Allah qatında gözlədiyi qarşılığı almasına mane ola bilər. Buna görə də insanın səthi düşüncəni, səthi mədəniyyətə aid baxışların meydana gəlməsinə səbəb olan düşüncələrə, məntiqi pozğunluqlara qarşı həssas olması lazımdır. Allaha qarşı səmimi olmağa qərar verən bir adam, içində yaşadığı bu mədəniyyət və onun çirkin rəftarlarından özünü uzaqlaşdırıb Allaha bu rəftarlarından ötrü tövbə etməli, sonra da əvvəlki fikirlərindən imtina etdiyini müsəlman əxlaqını yaşamaq mövzusunda ciddi bir qərarlılıq göstərərək ortaya qoymalıdır.

Allah Quranda “O kəslər ki, bir pis iş gördükdə, yaxud özlərinə zülm etdikdə Allahı xatırlayıb günahlarının bağışlanmasını diləyərlər, – günahları Allahdan başqa kim bağışlaya bilər? – onlar bilə-bilə etdiklərinə görə israr etməzlər.” (Al-i İmran surəsi, 135) deyə bildirərək çirkin rəftarlardan imtina edib tövbə etməyin səmimi müsəlmanlara aid bir xüsusiyyət olduğunu xəbər verir.

Səthi Düşüncə Mədəniyyətinə Aid Söhbətlər

Baxışlar kimi, bu mədəniyyəti yaşayan kəslər arasında olan söhbətlər də istər məzmun, istərsə də danışma əsnasında istifadə olunan səs tonu və danışma üslubu baxımından yaşadıqları ruh halını əks etdirir.

Səthi düşüncəli insanlar səthi mövzuların həlli üçün həddindən çox vaxt ayırırlar. Tək bir cümlə ilə həll edilə biləcək bir mövzunu aralarında şişirdərək saatlarla danışa bilərlər. Məsələn, bu mədəniyyəti yaşayan bəzi qadınlar birlikdə yemək yeyərkən çox yaxşı bildikləri halda yeməyin necə hazırlanacağı mövzusunda sonu olmayan bir söhbətə başlayarlar. Bir-birlərinə ağıl vermək, özünün istifadə etdiyi üsulları dəfələrlə tərif etmək, gizlicə qarşı tərəfin üsullarını tənqid etmək kimi söhbətlər edərək lazımsız vaxt sərf edərlər. Çox qısa müddətdə hazırlanacaq asan bir yeməyi, ya da başqa bir işi aralarındakı söhbətin verdiyi ağırlıq və vaxt itkisi səbəbiylə çox uzun müddətdə tamamlayarlar. Heç bir faydası olmayan mövzulara heç vicdanları narahat olmadan həddindən çox vaxt sərf edirlər. Məsələn, təkcə rejim mövzusunda saatlarla danışa bilərlər. Eynilə bu mədəniyyəti yaşayan kişilər arasında da bir avtomobil markasının xüsusiyyətləri, futbol söhbətləri kimi mövzularda olan söhbətlər də uzana bilir. İnsanın kömək etmək məqsədiylə sahib olduğu doğru məlumatları qarşısındakı adama nəql etməsi, əlbəttə ki, məqsədə uyğundur. Ancaq lazımsız təfərrüatlara girmək, sözü uzatmaq, boş və məqsədsiz bir hala gətirmək səthi bir davranışdır. Diqqət edəcəkləri daha əhəmiyyətli mövzular və işlər olmadığı vaxt bu cür mövzular insanlar üçün əhəmiyyətli bir hala gəlir və bunlara xeyli vaxt ayırmaq onları narahat etmir. Öz dünya və axirət həyatları üçün danışacaqları olduqca əhəmiyyətli mövzular, vermələri lazım olan çox əhəmiyyətli qərarlar olduğu halda bu cür səthi mövzuları səhər-axşam bezmədən danışmaqdan vicdan əzabı çəkməzlər. Allah Quranda insanlar arasında axirətdə özlərinə bir şey qazandırmayacaq işlərlə vaxt keçirən kəslər olduğundan bəhs edir:

O kəslər ki, yalan bataqlığında əylənirlər. (Tur surəsi, 12)

Ayədə görüldüyü kimi Rəbbimiz lazımsız vaxt ayrılan işləri “yalan bataqlığı” olaraq xarakterizə edir.

Danışdıqları bu mövzular və bunlarla əlaqədar təfərrüatlar səthi düşüncə dinini yaşayan insanların həyatlarının hər sahəsində saysız-hesabsız mövzuda özünü göstərər. Halbuki bir mövzuya həddindən çox vaxt ayırmaq, onunla əlaqədar düşünmək ya da haqqında danışmaq ağlı başında, Allahdan lazım olduğu kimi qorxan və axirətə iman edən biri üçün həm olduqca xoşa gəlməyən, həm də çəkinilməsi lazım olan bir vəziyyətdir. Təfərrüata girməyən, həll edilməsi asan mövzuları ətrafındakı insanlara mürəkkəb və altından qalxılması çətin hadisələrmiş kimi əks etdirməyən kəslər bu mədəniyyəti yaşamamış olmaqla həm ruhən, həm də əxlaqi cəhətdən çox əhəmiyyətli qazanclar əldə edərlər. Allah Quranda “Bunlar, Kitab, hikmət və peyğəmbərlik verdiyimiz kəslərdir…” (Ənam surəsi, 89) ayəsiylə peyğəmbərlərə öz tərəfindən hikmət digər bir sözlə faydalı, qısa və əsaslı söz demək xüsusiyyəti bəxş etdiyini xəbər verir. Başqa bir ayəsində isə Allah hikmətli danışmağın adama verilən əhəmiyyətli bir nemət olduğunu, hikmət verilən bu kəslərə böyük bir xeyir verilmiş olduğunu bildirər:

“Allah istədiyi kəsə hikmət bəxş edir. Kimə hikmət verilmişsə, ona çoxlu xeyir nəsib edilmişdir…” (Bəqərə surəsi, 269)

Göründüyü kimi qısa ancaq faydalı söhbətlər etmək Allah Qatında gözəl olandır. “o kəslər ki, sözbazlıqdan qaçırlar” (Müminun surəsi, 3) ayəsiylə Allah müsəlmanların bundan başqa səthi və boş söhbətlərdən üz çevirdiklərini bildirir. “Onlar yalandan şahidlik etməz, lağlağı məclisinə rast gəldikdə oradan ləyaqətlə ötüb keçərlər” (Furqan surəsi, 72) ayəsiylə də belə səthi bir mühitdən ləyaqətlə ötüb keçdiklərinə diqqət çəkər.

Səthi məzmunlu söhbətlər edən kəslər səmimiyyət adı altında olduqca avam sözlərdən istifadə etməkdə problem görməzlər. Söhbət əsnasında heyrətlərini və ya qınamaqlarını xəbər verən səs çıxışları etmək, bəhsi keçən adam ya da kəsləri alçaltdıqlarını, onlara lağ etdiklərini ifadə edən səs tonlarından və eyhamlardan istifadə etmək, səthi düşüncə mədəniyyətində yaşayan insanlar üçün normal danışıq tərzi halına gəlmişdir. Halbuki, dünya həyatında Qurana uyğun olmayan etdiyi hər hərəkətindən məsuliyyət daşıyacağını dərk edən adam özünü haqq-hesab günündə utandırmayacaq rəftar və söhbətlərə yönələr. Onu hörmətdən salacaq, səthi bir insan mövqeyinə gətirəcək söhbətlərdən qətiyyətlə çəkinər. Ancaq səthi düşüncəni özü üçün bir mədəniyyət halına gətirən insanlar bu cür narahatlıqlar keçirməz. Onlar Allahın hər an özlərini gördüyünü, hər anlarının hesabını verəcəklərinə əhəmiyyət verməyən, buna görə də nəfslərinin istəklərinə görə istədikləri kimi danışa biləcəklərinə inanarlar. Halbuki, Allah ayələrində “Sağında və solunda iki mələk oturub onun əməllərini qeydə alır. Dediyi elə bir söz yoxdur ki, onu yazmaq üçün yanında hazır durmuş gözətçi olmasın.” (Qaf surəsi, 17-18) buyuraraq insanın ağzından çıxan hər sözün yazıldığını xəbər verir və insanları belə bir qəflətdən çəkindirir. Bir adam keçmişdə etdiyi, hətta dünən etdiyi boş söhbətləri unuda bilər, amma Allah bir ayəsində belə bildirmişdir:

“...Rəbbim nə xəta edir, nə də unudur!”. (Taha surəsi, 52)

İnsan dediyi şeyləri unuda bilər, amma Rəbbimiz hər insanın ağzından çıxan hər sözü sonsuz elmi ilə hifz etmişdir.

Özünü insanlara məzlum kimi göstərərək və insanlardan mədət umaraq danışmaq səthi düşüncənin çirkin mədəniyyətində məşhurdur. Qarşı tərəfdən mənfəət gözləmək, ya da ona özünü məzlum kimi göstərərək söhbət edib diqqət çəkmək səthi düşüncəli insanların nəfslərinin xoşuna gələr. Belə bir adam hər hansı bir vəziyyətdə olduqda necə ziyan görmüş vəziyyətə düşdüyünü, nə qədər çətin şərtlər altında qaldığını həmişə vurğulayaraq qarşı tərəfdə acıma hissi oyandırmağa çalışar. İnsanların özünü ziyana uğramış görüb ona kömək etmələri də ona qəribə bir zövq verir. Nəfsi ona, qarşı tərəfin gözündə qorunması, himayə olunması lazım gələn bir insan olmağı məntiqsiz bir şəkildə cəlbedici göstərər. Halbuki, nəcib bir insan özünə məzlum kimi baxılmasından, məzlum kimi deyil güclü, iradəli, şəxsiyyətli görünməkdən zövq alar. Allah Quranda ancaq nəfslərinə zülm edən saxtakar insanların belə bir əxlaq göstərdiyinə diqqət çəkər. Məsələn, hz. Yusifin qardaşları qısqanclıqları üzündən hz. Yusifi öldürmək istəmiş və onu quyuya atmışlar.

Sonra isə “Onlar axşam ağlaya-ağlaya atalarının yanına gəlib dedilər: “Ey atamız! Biz Yusifi əşyalarımızın yanında qoyub yarışmaq üçün getmişdik. Canavar da onu yedi. Əlbəttə, biz doğru danışsaq da, sən bizə inanan deyilsən”. (Yusif surəsi, 16-17) ayəsində bildirilən üslubla ataları hz. Yaquba özlərini məzlum kimi göstərməyə cəhd etmişlər. Həmçinin açıq-aşkar yalan demələrinə baxmayaraq haqsız yerə günahkar hesab olunacaqlarmış kimi özlərini ziyana uğramış vəziyyətdə göstərməyə çalışmışlar. Halbuki bu kəslər hz. Yusif kimi gözəl əxlaqlı, Allahın təriflədiyi, mübarək bir insanı hələ bir uşaqkən, qardaşları olmasına baxmayaraq öldürməyə cəhd edən kəslərdir. Aydın bir sözlə “saxtakarlıq” edirlər. Necə ki, hz. Yaqub “...dedi: “Xeyr, sizi öz nəfsiniz bu işə vadar etmişdir...” (Yusif surəsi, 18) ayəsində bildirildiyi kimi üstün bəsirəti ilə oğullarının saxtakarlıqlarını dərhal anlamış və bu etdiklərinin nəfslərindən qaynaqlandığını özlərinə demişdir.

Göründüyü kimi səthi düşüncənin çirkin mədəniyyətini yaşayanlar istər haqlı, istərsə də haqsız olsalar belə özlərini məzlum kimi göstərməyə diqqət yetirərlər. Həmişə dərdlərini, sıxıntılarını, yaşadıqları çətinlikləri dilə gətirərlər. Həyatlarının necə çətinlik içində keçdiyini o mədəniyyətdə “dərd yanma” deyə adlandırılan bir üslubla qarşı tərəfə izah edərək bir təvəkkülsüzlük nümunəsi göstərirlər. Quran əxlaqını yaşamadıqları, söhbətlərində istifadə etdikləri çarəsiz, həll edilməsi mümkün olmayan və ağlamaqlı üslublarından asanlıqla aydın olar. Halbuki, hər şeyin Allahın nəzarəti altında olduğunu bilən bir insan heç bir hərəkətində bu cür səthi bir üslubdan istifadə etməyi özünə yaraşdırmaz. Əksinə, Allahın hər an yanında olduğunu güclü bir şəkildə ifadə edəcək söhbətlər edər. Allahın verdiyi güclə və Onun köməyi ilə hər şeyi edə biləcəyini aydın şəkildə ifadə edər. İnsanların özünə məzlum kimi baxmalarını deyil, əksinə güclü şəxsiyyətindən ötrü etibar etmələrini, hörmət göstərmələrini istəyər.

Səthi düşüncəli insanların düşüncə səviyyəsi, ancaq öz mədəniyyətlərinə aid səthi mövzuları izah edəcək qədər məhduddur. Buna görə də eyni mədəniyyət daxilində yaşadıqları insanlarla çox yaxın dialoq qurduqları halda bu mədəniyyətdən uzaq insanlarla söhbətləri olduqca məhdud bir şəkildə reallaşar. Öz səthi dünyalarında yaşayan insanların gün ərzində bəzi mövzular barəsində açdıqları söhbətlər və həmin vaxt istifadə edilən sözlər belə demək olar ki, həmişə eynidir. Onlar danışmağa başladığı vaxt digər şəxslər hansı sözlərdən istifadə edirsə, hansı mövzular barəsində necə danışacaqlarını belə proqnozlaşdıra bilərlər. Anlayışları az olduğundan, Allahın yaratdığı gözəllikləri, dünyada baş verən hadisələri səmimi bir gözlə dəyərləndirmədiklərindən yeni bir mövzu tapmaq, düşündüklərini fərqli bir şəkildə ifadə etmək, həmişə əzbərdən və yerli-yersiz istifadə etdikləri sözlərdən fərqli sözlər işlətmək normal, doğru danışmaq xüsusiyyətləri yox deyiləcək qədər məhduddur. Hətta özlərinə deyilməsə bu vəziyyətlərini dərk edib narahatlıq hissi keçirəcək anlayışları da yoxdur. Səmimi imandan uzaqlaşıb səthi düşüncə dinini mənimsədikləri üçün ağıl, bəsirət, fərasət, hikmət kimi xüsusiyyətlərdən məhrumdurlar.

Məhdud düşünmələrinə və söhbətlərinə, geniş dünyagörüşünə sahib olmamalarına baxmayaraq bu insanlar, özlərini çox əhəmiyyətli, çox zəkalı və ağıllı görərlər. Buna görə də danışdıqları vaxt ümumiyyətlə, özlərini həmişə ön plana çıxaracaq bir üslubdan istifadə edərlər. Yaşadıqları çirkin mədəniyyətin özlərinə bəxş etdiyi alçaldıcı vəziyyətdən xəbərsiz bir şəkildə özlərini gizli ya da açıq şəkildə tərifləyən söhbətlər edərlər. Halbuki, müsəlmanlar “…Özünə heç bir övlad götürməyən, mülkündə heç bir şəriki olmayan, aciz qalmamaqdan ötrü Özünə kömək edəcək heç bir dosta möhtac olmayan Allaha həmd olsun! …” (İsra surəsi, 111) ayəsinə görə daim Allaha həmd edərlər.

Ağıl və iman sahibi bir insan kainatda mövcud olan hər şeyin tək sahibinin Allah olduğunu bilir. Hər nə qədər özünə aidmiş kimi görünsə də sahib olduğu bütün qabiliyyətlərin, gözəlliyin, zəkanın, maddi imkanların həqiqi sahibinin Rəbbimiz olduğunu yaddan çıxartmaz. Allahın dilədiyi anda bütün bu nemətləri ondan geri ala biləcəyini bildiyi üçün təvazökarlıqla yaşayar. Sahib olduğu hər şey üçün Rəbbimizi tərifləyib, uca tutar. Bu həqiqətlərdən uzaq şəkildə özünü tərifləməyə çalışan bir insanı gördüyü vaxt, onun yaşadığı bu səthi mədəniyyətin insanları nə qədər qafil bir vəziyyətə saldığını görüb bundan ibrət alar. Bu insanları qəflətdən oyandırmaq məqsədiylə onlara Allahın varlığını, hər şeyin mütləq sahibinin O olduğunu xatırlatmağı arzulayar.

Quranda Kəhf surəsində bu mövzuyla əlaqədar olaraq Allah iki adamı misal çəkir. Bu insanlardan biri Allaha səmimi qəlbdən yönəlmiş bir müsəlman digəri isə özünə aid olduğunu zənn etdiyi mülkünün çox olması ilə öyünən, bunların əbədi olaraq xarab olmadan özündə qalacağına inanan bir adamdır:

Onlara iki kişinin əhvalatını misal çək. Bunların birinə iki üzüm bağı verib onları xurmalıqlarla əhatə etdik və aralarında əkin saldıq. Hər iki bağ öz barını verdi və bu bardan heç bir şey əskilmədi. Biz də onların arasından bir çay axıtdıq. Onun başqa sərvəti də var idi. O öz mömin yoldaşı ilə söhbət edərkən ona: “Mən sərvətcə səndən daha zəngin və adamlarıma görə səndən daha qüvvətliyəm!” – dedi. O özünə zülm edərək bağına daxil olub dedi: “Bunun nə vaxtsa yox ola biləcəyini düşünmürəm. O Saatın gələcəyini də zənn etmirəm. Rəbbimin yanına qaytarılmalı olsam, sözsüz ki, bundan daha firavan bir həyat qismətim olacaq!” Onunla söhbət edən yoldaşı isə dedi: “Səni torpaqdan, sonra nütfədən yaratmış, daha sonra səni kişi qiyafəsinə salmış Rəbbinə küfrmü edirsən? Lakin Allah mənim Rəbbimdir və mən heç kəsi Rəbbimə şərik qoşmaram! Bağına girdiyin zaman: “Maşallah (Allahın istədiyidir)! Qüvvət yalnız Allaha məxsusdur!” – deməli deyildinmi? Əgər var-dövlətcə və övladca məni özündən kasıb sayırsansa, ola bilsin ki, Rəbbim mənə sənin bağından daha yaxşısını versin, sənin bağına isə göydən bir bəla göndərsin və o, hamar bir yerə dönsün. Yaxud suyu çəkilib getsin və bir də onu axtarıb tapa bilməyəsən!” Beləcə, onun bağının məhsulu bir anda məhv edildi. O, bağını belə görüb ora qoyduğu xərcə görə peşmançılıq çəkməyə və əllərini bir-birinə vurmağa başladı. Bağın talvarları belə darmadağın olub yerə yıxılmışdı. O dedi: “Kaş Rəbbimə heç kəsi şərik qoşmayaydım!” Allahdan başqa ona yardım edə biləcək dostlar yox idi və o da öz-özünə kömək edə bilməzdi. Belə hallarda kömək etmək ancaq Haqq olan Allaha məxsusdur. Ən yaxşı mükafat verən və ən gözəl aqibət nəsib edən Odur. (Kəhf surəsi, 32-44)

Ayələrdə bildirildiyi kimi, Allahı tərifləmək əvəzinə özünü tərifləyərək dərin bir qəflət içində olan, Allahdan gələcək hər hansı bir bəla ilə sahib olduqlarını itirə biləcəyini düşünməyən, ölümlə birlikdə dünyada sahib olduğu hər şeyi geridə qoyub tənha və tək başına Allahın hüzuruna çıxacağını unudan bu adam, ancaq ayədə bütün izah edilənlər başına gəldiyi vaxt həqiqi vəziyyətini qavramışdır. O vaxta qədər dünya həyatını olduqca qafil bir anlayış ilə dəyərləndirən, səthi məntiq irəli sürdüyündən Allahın gücünü qavraya bilməyən bu insan başına gələnlər qarşısında “kaş ki” deyərək yaşadığı peşmanlığı dilə gətirmişdir.

Göründüyü kimi səthi düşüncə mədəniyyəti bu hekayədəki bağça sahibi adamın vəziyyətində də olduğu kimi insanın hadisələri məntiqlə dəyərləndirməsinə mane olar. Adamı əssasız olan boş bir qürur içində yaşamağa və danışmağa yönəldər. Sahib olduqları ilə öyünən adam bunu açıq ya da gizli yollarla ətrafındakı insanlara həmişə ifadə etmək ehtiyacı hiss edər. Zəkası, qabiliyyətləri və gözəlliyi, təzə aldığı evi ya da avtomobili, uğurla başa çatdırdığı bir layihə ilə, sahib olduğu mülkü və yaxud da uşağının daxil olduğu məktəb səbəbiylə həmişə öyünər. Həmişə nə qədər məqsədəuyğun qərarlar aldığını ifadə edərək özünü ucaltmağa çalışar. Bunları bəzən çox açıq, bəzən də üstü örtülü bir üslubla dilə gətirər.

Bu cahiliyyə mədəniyyətində ən səmimi dostlar hətta qardaşlar arasında belə kimin daha zəngin olduğu, hansının uşaqlarının daha ağıllı olduğu, hansının daha yaxşı bir məktəbə daxil olduğu kimi saysız-hesabsız mövzu haqqında bu cür bir tərif yarışına girərlər. Biri belə bir yarışı başlatdığı vaxt digəri geridə qalmamaq, cahiliyyə termini “əzilməmək” üçün ondan daha çox effektli olacağını düşündüyü başqa bir mövzunu ortaya atar. Beləliklə, sona çatmayan bir səmimiyyətsizlik və səthi düşüncə yarışı başlamış olar. Söhbətlərdə bir tərəfdən guya səmimiyyət ifadəsi olaraq olduqca süni və şişirdilmiş sevgi dolu sözlərdən istifadə olunduğu halda digər tərəfdən də bir-birlərinə var gücü ilə göstəriş etməyə çalışan, bir-birlərini əzməyə və utandırmağa çalışan, qarşı tərəfi çətin vəziyyətə salaraq narahat etmək istəyən bir ifadə metodundan tətbiq olunur.

Yuxarıda da ifadə etdiyimiz bəzən olduqca zalım, mərhəmətsiz bir xarakterə sahib ola bilən bu azğın mədəniyyətin insanları çox sakit və yaxşı göründükləri halda belə əslində ortaya atdıqları mövzularla və etdikləri söhbətlərlə qarşı tərəfin daxilən narahat olmasını, kədərlənməsini, öz vəziyyətlərinə etina ilə yanaşmasını istəyən insanlardır. Ancaq bütün bunlar yenə bu mədəniyyətə şərik olan insanlara təsir edir. Çünki Allaha iman edən, təvəkküllü bir müsəlman heç vaxt bu mədəniyyətdən olan insanlarla eyni mövqedə olmaz. “Özlərini öyənləri görmürsənmi? Xeyr! Allah istədiyini tərifləyər...” (Nisa surəsi, 49) ayəsində bildirilən həqiqəti yaddan çıxartmaz.

Həmçinin iman edən bir adamda kədərlənmək, qısqanmaq kimi səthi xarakterli insanlarda görülən reaksiyalar meydana gəlməz. Buna görə də səthi mədəniyyətdəyi yaşayan kəslər səmimi müsəlmanlar üzərində öz çirkli mədəniyyətlərini həyata keçirə bilməzlər, etdikləri səthi söhbətlərdə onlardan qarşılıq ala bilməzlər. Müsəlman bütün mülkün tək sahibinin və hər şeyin yaradıcısının Rəbbimiz olduğuna iman etdiyindən qarşı tərəfin özünü və sahib olduqlarını tərifləyən, özünü ucaltmağa çalışan söhbətlərini ibrət vəsiləsi olaraq dəyərləndirər. Bunlardan təsirlənməklə yanaşı bu cür söhbətlər onun qəlbində iticilik meydana gətirər. Çünki hər cür tərifəlayiq olan yalnız göylərin, yerin və bu ikisi arasında olan hər şeyin sahibi və Rəbbi olan Allahdır:

… Hökm Onundur, həmd Ona məxsusdur. O, hər şeyə qadirdir. (Təğabun surəsi, 1)

De: “Özünə heç bir övlad götürməyən, mülkündə heç bir şəriki olmayan, aciz qalmamaqdan ötrü Özünə kömək edəcək heç bir dosta möhtac olmayan Allaha həmd olsun!” … (İsra surəsi, 111)

Həmçinin saleh bir müsəlman Allahın insanlara verdiyi nemətlərin hamısının bir imtahan vəsiləsi olduğunu da bilir:

Onların nə malları, nə də övladları səni heyrətləndirməsin. Allah bunlarla, dünya həyatında onlara əzab vermək və onların canlarının kafir kimi çıxmasını istəyir. (Tövbə surəsi, 55)

Bu mədəniyyəti yaşayan insanların ortaq xüsusiyyətlərindən biri də dünyada baş verən hadisələrdən, müsəlmanlara edilən təzyiq və zülmdən, aciz qalan, çarəsiz qalan insanların yaşadıqları çətinliklərdən xəbərsiz kimi danışmalarıdır. Bu kəslər dünyada yaşanan bu həqiqətlərlə heç vaxt üz-üzə gəlməzlər. Ağılları həmişə özləri üçün qurduqları kiçik aləmlərinin yanında qalmışdır. Dünyada baş verən hadisələrin gedişatından, Quran əxlaqının yaşanmamasından ötrü insanların qarşılaşdıqları çətinliklərdən, yenə din əxlaqından uzaq yaşamaq üzündən baş verən vətəndaş müharibəsi və ölkələr arasındakı qarşıdurmalardan, aclıq və səfalət içində yaşayan insanların məruz qaldıqları çətinliklərdən çox vaxt xəbərləri belə olmaz. Üstəlik, həqiqətən də bu hadisələr özlərindən uzaqda yaşandığı üçün onları maraqlandırmaz. Özlərinə bunlarla əlaqədar bir sual verdikdə baş verənlərdən xəbərsiz olduqları, heç maraqlanmadıqları aydın şəkildə başa düşülər.

Onlar sadəcə yeyib-içmələri, gəzmələri, ailələri və ya iş yerindəki mövqeləri kimi özlərini maraqlandıran mövzularla məhdudlaşmış bir aləmdə yaşayarlar. Digər insanların yaşadıqları sıxıntı və çətinliklərin səbəblərini və necə həll edilə biləcəyini düşünməz, bu mövzuda vicdanlarından istifadə etməzlər. Bu vəziyyətə son qoyacaq çıxış yolunu nə axtarmağa, nə də tətbiq etməyə ehtiyac duymazlar. Məsuliyyəti həmişə başqalarının üstünə ataraq, özlərinin səthi yaşayan və səthi düşünən insanlar olduqlarını qəbul edərlər. Özlərini bu mövzulardan və məsuliyyət daşımaqdan azad olduğunu gördükləri üçün səthi mövzular barəsində düşünmək, bunlara vaxt sərf etmək ya da bunları söhbət məsələsi etmək onları heç narahat etməz.

Bir insan yanlarında vicdanlı, insaniyyətə çağıran, vicdanlarını xəbərdar edən söhbətlər etdiyi vaxt sıxılır, susqun olurlar. Barəsində danışmaq istədikləri mövzular nəfslərinin xoşuna gələn, diqqəti başqasına deyil, sadəcə öz mənfəətlərinə yönəldəcəkləri mövzulardan ibarət olur. Halbuki, Allah yer üzündə zülmün dayandırılması üçün vicdan sahibi hər kəsi fikri bir mübarizə aparmağa çağırır. İnsanlardan özlərində belə bir məsuliyyət hiss etməyənlərlə əlaqədar olaraq Allah ayəsində belə bildirər:

“Sizə nə olub ki, Allah yolunda və: “Ey Rəbbimiz! Bizi əhalisi zalım olan bu şəhərdən çıxart, bizə Öz tərəfindən bir himayəçi təyin et, bizə Öz tərəfindən bir yardımçı təyin et!” – deyən zəif kişilər, qadınlar və uşaqlar uğrunda vuruşmursunuz? (Nisa surəsi, 75)

Bu kəslər diqqətlərini mühüm hadisələrə istiqamətləndirmək, bunları həll etmək həqiqi və əsaslı surətdə çıxış yolu tapmaq əvəzinə öz mənfəətlərinə yönəltmişlərdir. Halbuki, Allah Quranda müsəlmanların bir xüsusiyyəti olaraq “Qoy sizin içərinizdən xeyrə çağıran, yaxşı işlər görməyi buyuran və pis əməlləri qadağan edən bir camaat çıxsın. Məhz onlar nicata qovuşanlardır”. (Ali İmran surəsi, 104) deyə ifadə edərək müsəlmanların yaxşı işlər görməyi buyurmaq, yaxşılığa yönəltmək və pis əməlləri qadağan etmək kimi yüksək ideallara istiqamətli, gözəl bir əməkdaşlıq etməklərini lazım olduğunu bildirmişdir. Bu cür idealları mənimsəmiş insanların gördükləri işlər qədər aralarında danışdıqları mövzuların da insanlara xeyir və fayda verəcəyi aydındır.

Səthi düşüncə mədəniyyətində tətbiq olunan bəzi ağız hərəkətləri, səsdən istifadə etmək formaları və eyhamları vardır. Məsələn, söhbət əsnasında bəzən səsin normal səviyyəsindən daha aşağı bir tonda tutulması, bu mədəniyyətdə olan xüsusi bir danışma üsuludur. Bu tona keçilməsi hamı tərəfindən hiss olunması istənilməyən xüsusi bir məlumatın sirdaş tutulan adama nəql ediləcəyi mənasını verər. Həmçinin əksər qadınların öz aralarında üçüncü bir adam barəsində etdikləri bir söhbət əsnasında, ya da lağ dolu bir sözün deyildiyi vaxt istifadə olunar. Eynilə bəzən də cümlənin müəyyən bir yerində yenə başqalarının başa düşməsinə mane olmaq məqsədiylə həm səs kəsilər, həm də sözlər ağızda diyirlənər. Beləliklə də sadəcə əlaqədar adamın başa düşəcəyi bir danışıq üsulundan istifadə olunar.

Bu mədəniyyətdə bütün üz mimikalarından ümumiyyətlə pis istifadə olunar. Adamın üzünü eybəcər hala salan, üzün təbii qırışlarını yox edəcək növdə ağız formaları olar. Məsələn, bu kəslər bir-birlərini qınayacaq səthi söhbətlər edərkən gözlərini qıyaraq və ağızlarını büzərək danışarlar. Beləliklə də ağzın təbii görünüşü pozulduğundan həm üzdə xoşa gəlməyən bir ifadə yaranar, həm də sözlər ağızdan kortəbii bir tonla çıxar. Bəziləri eynilə öz ağıllarına görə müasir hesab etdikləri müxtəlif süni şivələrə yiyələnməyə çalışarlar. Bu səy nəticəsində sözləri ağızlarında fırladaraq və ya dillərindən bir pəltəklik varmış kimi istifadə edərək çətinliklə başa düşülən söhbətlər edərlər.

Bu çirkin mədəniyyəti yaşayan insanlar -xüsusilə qadınlar- arasında dedi-qodu məzmunlu söhbətlər çox məşhurdur. Olduqca səthi mövzuları gündəmə gətirib sonra da əlaqədar kəslər haqqında sona çatmayan, pislik, fitnə, qısqanclıq və kin ehtiva edən söhbətlər edərlər. Allahın “Üç nəfərin arasında gedən elə bir xəlvəti söhbət yoxdur ki, onların dördüncüsü, beş nəfərin də altıncısı O olmasın. İstər bundan az, istərsə də çox olsunlar – harada olursa olsunlar, Allah onların yanındadır. Sonra Qiyamət günü onlara nə etdiklərini xəbər verəcəkdir. Allah hər şeyi bilir”. (Mucadilə surəsi, 7) ayəsində bildirdiyi həqiqəti heç düşünməyən insanlar bunu edərkən Allahın varlığından tamamilə qafilmiş kimi bir görünüş nümayiş etdirər. Böyük bir rahatlıq içində başqa bir adamın haqqında ön fikirli, çox vaxt böhtandan və zəndən ibarət olan, pis niyyətli, bəzən də bir adamın acizliyini ortaya çıxarmağa istiqamətli gizli söhbətlər edə bilərlər. Gözəl əxlaqlı olmaq və yaxşı fikirdə olmaq əvəzinə çirkin bir məntiqin pis niyyətli, fitnə çıxarmağa istiqamətli düşüncələrini sadəcə olaraq bölüşməkdən zövq alarlar. Halbuki, bu kəslər Allahdan qafil söhbətlər edərkən Allah onlara şahiddir. Rəbbimiz bir ayədə belə buyurur:

Yoxsa onlar elə hesab edirlər ki, Biz onların sirlərini və gizli danışıqlarını eşitmirik? Xeyr! Yanlarında əməllərini yazan elçilərimiz vardır. (Zuxruf surəsi, 80)

Bu əxlaqı yaşayan kəslər arasında edilən dedi-qodu söhbətlərində danışıqlar həmişə açıq şəkildə olmaz. Bəzən istifadə olunan üslubdan ötrü, mövzunu bilməyən bir adam, biri haqqında deyilən bu kinayəli sözləri tərif kimi də başa düşə bilər. Halbuki, riyakarcasına edilən bu təriflər əslində lağ etməkdən ibarətdir və qarşı tərəfi tənqid etmək məqsədi güdür. Ancaq eyni dildən başa düşən tərəflər, kimin barəsində və hansı səbəbə görə bəhs olunduğunu başa düşə bilərlər. Çünki bütün cümlələr hiyləgərcəsinə seçilmiş, söhbətin içinə də yenə şeytani dəqiq hesablamalarla yerləşdirilmişdir. Beləliklə də, həm söhbətlərinə günahsız bir söhbət görünüşü verər, həm də etdikləri səthi düşüncəyə rahatlıqla davam edərlər.

Halbuki, Allah “Ey iman gətirənlər! Zənnə çox qapılmayın. Çünki zənn edilənlərin bir qismi günahdır. Bir-birinizi güdməyin, bir-birinizin qeybətini qırmayın. Sizdən biriniz ölmüş qardaşının ətini yemək istəyərmi? Siz ki, bundan iyrənirsiniz. Allahdan qorxun! Həqiqətən, Allah tövbələri qəbul edəndir, Rəhmlidir”. (Hucurat surəsi, 12) ayəsiylə qullarına dedi-qodu etməyi qadağan etmişdir. Bunu “iyrəndirici” bir rəftar olaraq xarakterizə etmişdir. Həmçinin bu çirkin davranışı edənlərin tövbə etmələrinin və Özündən bağışlanma diləmələrinin lazım olduğunu da xəbər vermişdir. Allah Quranda xüsusilə gizli söhbətlər ediləcəyi vaxtlarda Özündən qorxub çəkinilməsini, iman edənlərin söhbətlərinə diqqət yetirmələrini, yaxşılıq, birlik və Allah qorxusu əsasında söhbət etmələrini əmr edir:

“Ey iman gətirənlər! Gizli danışdığınız zaman günah, düşmənçilik və Peyğəmbərə qarşı çıxmaq barədə danışmayın. Yaxşı işlər və Allahdan qorxmaq barədə danışın, hüzuruna toplanılacağınız Allahdan qorxun!”. (Mucadilə surəsi, 9)

Səthi düşüncəli insanlar fiziki ehtiyaclarını tez-tez gündəmə gətirən söhbətlər edərlər. Belə insanlardan tez-tez “acdım, susadım, başım ağrıdı, heç yata bilmədim” kimi sözlər eşitmək mümkündür. Əlbəttə ki, insan bir ehtiyacını lazım olduğu vaxt dilə gətirə bilər. Amma burada bəhsi keçən səthi xarakterli insanların bu mövzuları gündəmə gətirmələri ehtiyaclarını ödəmək, çıxış yolu tapmaq məqsədi güdmür. Bu insanlar bəzən “söz olsun” deyə, bəzən də diqqət çəkmək üçün belə söhbətlər edərək boş vaxt keçirirlər. Halbuki bir müsəlman bu tərz mövzuları dilə gətirməyə tənəzzül etməz. Əgər bir ehtiyacı varsa bunu aradan qaldıracaq tədbirlər görər. Zehni öz kiçik ehtiyacları ilə deyil, daim Allahı ucaldan, dünyada Allahın razı qalacağı faydalı işlər görməyə yönəlmiş düşüncələrlə doludur. Quranda Allah müsəlmanları belə tanıtmışdır:

Mədinə əhalisinə və onların ətrafındakı bədəvilərə döyüşdə Allahın Elçisindən geri qalmaq, onun canından öncə öz canlarının hayına qalmaq yaraşmaz. Çünki Allah yolunda onlara üz verən elə bir susuzluq, yorğunluq və aclıq, kafirləri qəzəbləndirən elə bir atılmış addım, düşmən üzərində qazanılan elə bir uğur yoxdur ki, bunların müqabilində onlara yaxşı bir əməl yazılmasın. Həqiqətən, Allah yaxşı iş görənlərin mükafatını puç etməz. (Tövbə surəsi, 120)

Ayədən də göründüyü kimi müsəlmanların öz nəfslərinin istəklərinə uyub əylənmələrindən söhbət gedə bilməz. Əksinə, Allah yolunda qarşılaşdıqları -kiçik və ya böyük- hər cür çətinliyi bir mükafat fürsəti olaraq dəyərləndirərlər. Və buna görə də hər cür ehtiyacları üçün Allaha təvəkkül edər, tamahkarlıq etməzlər. Buna görə də bu ehtiyaclarını gündəmdə tutan səthi söhbətlərdən də daim qaçarlar.

Səthi düşüncəli insanlar qarşılarındakı kəslərə qarşı həmişə lazımsız şərhlər etməyi vərdiş halına gətirmişlər. Bu insanlar özlərini gördükləri işlərdən təmizə çıxartmaq, heç vaxt səhv etməyən kimi göstərmək məqsədi ilə olduqca səthi mövzularda həmişə şərh edərlər. Ətraflarındakı kəsləri uzun müddət məşğul edərək, etdikləri bu şərhlərə qulaq asmalarını istəyərlər. Nəyi nə üçün etdiklərini, əslində niyyətlərinin nə olduğunu, səhv başa düşülmək istəmədiklərini, etdiklərinin nəticələrinin müsbət olduğunu uzun-uzadı izah edərlər. Bunların hamısı çox kiçik səthi mövzulardır. Evin içində qırılan bir stəkan, yeri dəyişən bir əşya, iş yerində itən bir fayl, unudulan bir mesaj və bunlar kimi hər mühitdə dəyişən ancaq hər biri əhəmiyyətsiz olan mövzular səthi düşüncəli insanların danışıqlarında şişirdilərək şərh tələb edən bir mövzu halına gələr. Nə qədər ki, bu şərhləri edərkən özlərini günahsız göstərməyə çalışsalar da əslində bu rəftarlarının arxasında qürurları durar. Bu qədər kiçik mövzularda səhv etməyi, ehtiyatı əldən verməyi və ya bir təfərrüatı ağlına gətirməmiş olmağı özlərinə sığışdıra bilməz. Belə bir vəziyyətdə dərhal özlərini qoruyacaq bir şərh edərək qürurlarını qurtarmağa çalışarlar. Müxtəlif bəhanələr irəli sürür, əslində belə bir vəziyyətdə yerlərində kim olsa eyni şeyi edəcəyini izah etməyə çalışarlar. Halbuki, bir insanın səhvlərini qəbul edə bilməməsi onun özünü inkişaf etdirməsinin, gözəl bir əxlaqa sahib olmasının qarşısında duran ən böyük maneələrdən biridir.

Allaha təvəkkül etməyən bir adam səhvlərini qəbul etməkdən qorxar. “Əgər belə səthi bir mövzuda səhvim varsa insanlar əhəmiyyətli mövzular barəsində mənim haqqımda nə düşünər” kimi şübhə dolu bir məntiqdə batıb qalar. Olub keçən hər şeyi Allahın təqdirinə buraxmağı, Ona sığınmaq və Ona güvənib təvəkkül etməyi düşünə bilməz. Əgər düşünsə, Allahın bütün olanlardan xəbərdar olduğunu bilərək dinc və rahat olacaq və heç kimə lazımsız izahlar verməyə ehtiyac hiss etməyəcəkdir.

Allahı unudaraq insanların fikirlərinə əhəmiyyət verməyə səbəb olan bu çirkin mədəniyyətdə edilən şərhlər yalnız səhvlərlə, düşüncəsizliklərlə məhdudlaşmamışdır. İnsanlar çox vaxt gün ərzində bir insanın edə biləcəyi qanuni və ağlabatan şeylər üçün də həmişə lazımsız şərhlər etməyə ehtiyac hiss edərlər. Bunun da əsasında yenə bənzər şübhələr durar.

Yetkin bir ruha və şəxsiyyətə sahib olmadıqlarından bu kiçik dünyalarında sıxışıb qalar, nə özləri rahat və xoşbəxt yaşayar, nə də başqalarının rahat yaşamasına imkan verərlər. Allahın insanlar üçün seçib bəyəndiyi İslam dininin əxlaqını tərk edib, səthiliyin pərişan sistemində yaşamağa razı olmağın dünyadakı əvəzini sıxıntılı və şübhəli bir ruh halına sahib olmaqla yaşayarlar.

Zarafat və Əyləncə Anlayışları

Səthi düşüncəli insanlar səthi şeylərə gülərlər. Bu kəslərin güldükləri mövzuların çoxu, səthi düşüncədən uzaq insanların əsla gülməyəcəkləri tərzdə olan mövzulardır. Məsələn, insanların sahib olduqları bəzi acizliklər bu mədəniyyəti yaşayan insanlar üçün əhəmiyyətli bir zarafat ünsürüdür. Ağıl və iradə ilə həmişə aradan qaldırılmalıdır və ağlı başında bir insanın əsla barəsində danışmayacağı, dilə gətirməyəcəyi acizliklər bu insanlar üçün zarafat və əyləncə mövzusu olub, onları güldürə bilər. Halbuki insan heç bir acizlik barəsində eşitmək istəməz, istəmədən eşitsə də bunları eşitməməzlikdən gələr. Səthi düşüncəli insanlar bunun əksinə, xüsusilə acizlikləri ön plana çıxaran zarafatlar edər və bunlara gülərlər. Primitiv əyləncə anlayışını əks etdirən bu zarafatlara bəzən filmlərdə, televiziya proqramlarında da rast gəlmək mümkündür.

Eynilə insanların sahib olduqları fiziki qüsurlara gülmək də səthi düşüncə mədəniyyətinin zarafat və əyləncə anlayışında əhəmiyyətli bir yer tutur. Bu mədəniyyət və anlayışa sahib kəslər məsələn, boyu normaldan çox qısa olan bir insan, ya da müxtəlif fiziki qüsurları olan bir insan gördükləri vaxt qəhqəhə çəkib gülərlər. Qafil və səthi olduqları üçün bu kəslərin yaşadıqları vəziyyəti təqdir edənin Allah olduğunu, diləsə özlərini də bənzər acizliklərlə imtahan edə biləcəyini düşünə bilməzlər. Həmçinin özləri gülərkən qarşı tərəfin xəcalət çəkə biləcəyini ağıllarına belə gətirməzlər.

Bu kəslərin etdikləri zarafatlar ümumiyyətlə qarşı tərəfi şərəfləndirməz. Tam əksinə özlərini ucaltmaq, qarşı tərəfi isə pisləmək, tənqid etmək hətta alçaltmaq məqsədi güdür. Din əxlaqını yaşayan müsəlmanlar isə etdikləri zarafatlarda mütləq qarşı tərəfin də məmnuniyyətini güdər, bunu ön planda tutar. Əgər tənqid edici bir zarafat edəcəklərsə ancaq öz nəfslərini tənqid edərək bu zarafatı edərlər. Müsəlmanlar inkişaf etmiş bir insaniyyət hissinə sahib olduqları üçün qarşı tərəfin razılığına əhəmiyyət verər, ən kiçik bir narazılıq ehtimalı hiss etsə tezliklə geri çəkilirlər. Səthi düşüncəli insan isə zarafatın dozasını tənzimləyə bilməz. Qarşı tərəfin həssas olduğu mövzularda zarafat ilə üstünə gedər, ya da edilən zarafatı həddindən çox uzadar. Beləliklə də onu narahat edə biləcəyi ehtimalını düşünə bilməz, düşünsə də buna əhəmiyyət verməz. Çünki səthi düşüncəli insan həmçinin həssaslıqdan da məhrum olmuş insandır. İncəlikləri dərk edə bilməz, təfərrüatları fikrində cəmləşdirə bilməz, insaniyyət göstərməkdən zövq almaz.

Səthi düşüncə mədəniyyətini yaşayan insanların zarafatlarında, möminlərin heç vaxt etməyəcəyi bir üsul olan lağlağılıq da çox görünər. Lağlağı zarafatlar bu insanların guya qarşı tərəfi əzmək və özlərini ucaltmaq üçün tez-tez müraciət etdikləri üsullardan biridir. Beləliklə də, özlərini ön plana çıxaracaqlarını düşünərlər. Belə bir adam qarşısındakı adamın ağzından çıxan səhv bir sözü, dilinin dolaşmasını, yeriyiş formasını, bir mövzudakı məlumatsızlığını və ya zahiri görkəmindəki bir qüsuru müəyyən edərək dərhal lağlağılı bir zarafat və ya gülüşlə bunu ifşa edər. İnsani səhvləri və çatışmazlığı əyləncə mövzusu halına gətirər. Beləcə, özünün daha ağıllı, daha gözəl, daha məlumatlı bir sözlə, qarşı tərəflə müqayisədə daha üstün olduğunu isbat etməyə çalışar. Halbuki, bu çox böyük bir səthi düşüncədir. Quran əxlaqını mənimsəyən bir insan qarşı tərəfin bir çatışmamazlığını və ya qüsurunu əsla bir zarafat mövzusu etməyi özünə sığışdırmır. Tam əksinə bunları görməməzlikdən gələrək onu peşman etməməyə çalışar. Məsələn, səthi bir insan yolda gedərkən ayağı ilişən ya da yıxılıb-düşən birinə qəhqəhələrlə gülər. İmdadına çatmaq, özünə bir zərər toxunub-toxunmadığını, bir şeyə ehtiyacının olub-olmadığını soruşmaq əvəzinə insaniyyətsiz rəftarlar göstərər, gülməkdən danışa bilmirmiş kimi edər. Yenə görməməzlikdən, eşitməməzlikdən gələ biləcəyi insani acizlikləri ifşa edərək bunlara da gülər. Məsələn, insanlara onların qüsurlarını vurğulayan adlar verər, ləqəblər qoyar. Halbuki, Allah Hucurat surəsi 11-ci ayədə həm lağ etməyi, həm də insanları pis ləqəblərlə çağırmağı qadağan etmişdir:

Ey iman gətirənlər! Bir camaat digərini məsxərəyə qoymasın. Ola bilər ki, bunlar onlardan daha yaxşı olsunlar. Qadınlar da qadınları lağa qoymasınlar. Ola bilər ki, bunlar onlardan daha yaxşı olsunlar. Bir-birinizə tənə vurmayın və bir-birinizi pis ləqəblərlə çağırmayın.... (Hucurat surəsi,11)

Lağlağı zarafatlarla əylənən bir adam həmin vaxt bütün bədəninin və ruhunun sonsuz bir güc tərəfindən əhatə edilmiş olduğunu, Allahın dilədiyi an özünü cəzalandıra biləcəyini, həmin vaxt canını ala biləcəyini, bir anda özünü ölüm mələkləriylə qarşı-qarşıya gətirə biləcəyini düşünmədiyi üçün belə böyük bir səthi düşüncə edər. Yoxsa sonsuz güc sahibi Rəbbimizin hüzurunda olduğunu bilən bir insanın, ürəyində olan hörmət dolu qorxuya görə lağ etməsi əsla mümkün deyil. Buna görə də səthi düşüncəni yaşayan insanların tez-tez müraciət etdikləri lağlağılığa söykənən əyləncə anlayışı, həmçinin onların səthi düşüncə strukturlarının və Allahı lazım olduğu kimi təqdir edə bilmədiklərinin göstəricilərindən biridir.

Səthi düşüncə mədəniyyətində yaşayan insanlar Allaha qarşı hörmətə uyğun olmayan söhbətlərin edildiyi, dini və müqəddəs anlayışları zarafat mövzusu halına gətirən söhbətlərdən narahat olmazlar. Allah Peyğəmbərimiz (s.ə.v)-in dövründə yaşayan səthi xarakterli insanların bəhsi keçən çirkin üslubu necə istifadə etdiklərini bizə belə xəbər vermişdir:

Məryəm oğlu örnək göstərilincə sənin xalqın sevincdən güldü. Onlar dedilər: “Bizim məbudlarımız yaxşıdır, yoxsa o?” Onlar bunu sənə yalnız höcət etmək üçün dedilər. Doğrusu, onlar höcətləşən adamlardır. O, yalnız və yalnız Bizim nemət verdiyimiz və İsrail oğullarına nümunə etdiyimiz bir quldur. (Zuxruf surəsi 57-59)

Belə çirkin söhbətlər edən insanlar hər dövrdə mövcud olmuşdur. Dinə zidd olaraq edilən zarafatlar, dinə bağlılıqları zəif olan bu kəslərin ürəklərində bir narahatlıq meydana gətirməz. Bəzilərini narah etsə belə bu narahatlıq onları o mühitdən uzaqlaşdıracaq qədər təsirli olmaz. Möminlərin qəlbləri isə ancaq Allahın yad edilməsindən, fitrətləri də İslam əxlaqının yaşanmasından zövq alacaqları şəkildə yaradılmışdır. Buna görə də onlar dindən kənar bir zarafat üslubunun hakim olduğu mühitdən dərhal uzaqlaşarlar. Allah iman edənlərin belə bir mühitlə qarşılaşdıqlarında, oradan ayrılmalarını bir ayəsində belə əmr etmişdir:

“Allah Kitabda sizə nazil etmişdir ki, Allahın ayələrinin inkar edildiyini və onlara istehza olunduğunu eşitdiyiniz zaman, günahkarlar başqa bir söhbətə keçməyincə onlarla bir yerdə oturmayın. Yoxsa siz də onların tayı olarsınız. Şübhəsiz ki, Allah bütün münafiqləri və kafirləri Cəhənnəmə toplayacaqdır.”. (Nisa surəsi, 140)

Səthi düşüncə mədəniyyətinin hakim olduğu əyləncə mühitləri, həqiqi bir dindarın islamı qorumaq və sahib çıxmaq hisslərini hərəkətə gətirər. Belə bir adam olduğu söhbətlərdə Allah və din haqqında hörmətə uyğun olmayan söhbətlər edilməsinə əsla izn verməz. Allaha olan sevgisi, hörməti və bağlılığına görə dinə zidd olan söhbətlərə qarşı çox diqqətli olar. İmani dəyərlərin əleyhinə edilən eyham və şərhlər dərhal diqqətini çəkər və bu cür danışıqlarla həmsöhbət olmaz. Allah nəcib xarakterə sahib müsəlmanlara xas olan bu xüsusiyyəti ayədə bu şəkildə ifadə etmişdir:

“Onlar lağlağı eşitdikləri zaman ondan üz çevirib: “Bizim əməllərimiz bizə, sizin əməlləriniz də sizə aiddir. Sizə salam olsun! Biz cahillərə qoşulmaq istəmirik!” – deyirlər”. (Qəsas surəsi, 55)

Səthi düşüncəli insan çox vaxt əylənərkən şüursuz bir görünüş göstərər. Məsələn, televiziyada sevdiyi bir seriala baxarkən yanındakı bir adamın təcili surətdə köməyə ehtiyacı olsa, bir sağlamlıq problemi ilə qarşılaşsa bununla maraqlanmaz. Hətta bu cür bir çağırışın və ya köməyin tələb olunması bu adamı hirsləndirə bilər. Çünki qarşı tərəfin, kefini pozduğunu düşünər. Səthi və insaniyyətdən uzaq olduğu üçün bir seriala baxıb əylənməyi çətin vəziyyətdə olan bir adama kömək etməkdən üstün tutar. Və heç bir vicdani narahatlıq keçirmədən televiziyanın qabağında oturaraq əylənməyi gözləyər. Halbuki belə davrandığı üçün ümid etdiyi kimi əylənib zövq də ala bilməz. Səthi əyləncə anlayışı bu insanların seçdikləri və güldükləri mövzulara da öz əksini tapmışdır. Həmişə eyni zarafatların dəfələrlə təkrar edildiyi, bir yenilik gətirməyən, bir insanın zövq ala biləcəyi heç bir ünsür olmayan seriallara saatlarla baxıb əylənməyə çalışırlar.

Şübhəsiz ki, burada nəzərdə tutulan səthi düşüncə, bu insanların televiziyaya baxmaları və ya bundan əylənmələri deyil. Nəzərdə tutulan bu kəslərin yaşadıqları səthi düşüncə mədəniyyəti içində qafil və insaniyyətdən uzaq bir əyləncə anlayışına yiyələnmiş olmalarıdır. Allahdan qorxan, din əxlaqını yaşayan bir müsəlmanın şüuru həmişə açıqdır. İmanın və vicdanın özünə qazandırmış olduğu ağıl ilə hərəkət etdiyindən qarşısına çıxan müxtəlif vəziyyətlərə görə çox sürətli keçişlər edə bilər. Əyləncə də daxil olmaqla heç bir şeyə şüursuz şəkildə aludə olmaz. Uca səslə musiqi dinləyərkən də, televiziyaya baxarkən də, oyun oynayarkən də, izdihamlı və hay-küylü məkanlarda olsa da qəlbində və şüurunda Allah vardır, vicdanı və diqqəti olduqca açıqdır. Buna görə də əylənərkən çox zövq alar.

Ağıllı bir insanın gülməsi, əylənməsi ətrafındakı insanların da xoşuna gələr. Səthi düşüncəli insanların isə güldükləri mövzular qədər gülüş formaları də səthidir. Bir insan yanındakı bir adamın sevinib gülməsindən zövq alar. O adam güldükcə özü də bundan kef çəkər. Lakin səthi düşüncəli insanların qəhqəhələri və gülüş formaları insana heç xoş gəlməyən hətta insanın eşitmək istəməyəcəyi növdəndir.

İstər zarafat və əyləncə anlayışında, istərsə də digər mövzularda səthiliyin nə olduğunu yaxşı başa düşmək olduqca əhəmiyyətlidir. Eyni əyləncə mühitində olan iki adamdan biri səthi bir mədəniyyəti yaşayarkən eyni şeyləri etməsinə baxmayaraq digəri belə olmaya bilər. Çünki səthi düşüncə bir fəlsəfədir. Sadəcə bəzi rəftar və danışıq formaları ilə məhdudlaşmamışdır. Bir insan istədiyi kimi rahatlıqla gülər, lakin ağlından istifadə etməsi, dərin bir anlayışa sahib olması onu səthi düşüncəli insandan fərqləndirər. Buna görə də səthi əyləncə anlayışı, səthi gülüş deyildiyi vaxt zehində səhv bir model yaranmamalıdır. İnsanların səmimiyyətindən qaynaqlanan təbii gülüşləri necə olursa olsun səthi düşüncə deyil, təbii sevincin özünə görə bir gözəlliyi vardır. Səthi düşüncədən çəkinmək bunları məhdudlaşdırmaq deyil. Səthi düşüncə fərqlidir, təbiilik kimi səmimiyyətdən deyil, şüurun bağlanmasından, edilən zarafatların, gülüşlərin itələyici təsirini dərk edə bilməməkdən, bunlarda etidal göstərə bilməyib həddindən artığa qaçmaqdan qaynaqlanar. Bəzi insanlar səthi düşüncədən çəkinməyin yolunun süni bir ciddiyyət olduğunu zənn edərlər. Bunun tələbinin də soyuq və süni gülüşlər, kübarlaşmalar olduğunu düşünürlər.

Maddi imkanları geniş insanlardan ibarət olan bir birlik daxilindəki bir adam sıxılaraq, süni şəkildə gülərkən, təhsilsiz bir cəmiyyətdə bir adamda da daha kobud bir gülüş forması ortaya çıxa bilər amma əsasında ikisi də səthi düşüncədir. Hansı mədəniyyətdə yaşanırsa yaşansın, hər vəziyyətdə səthiliyin yeganə çıxış yolu insanın Allaha bağlanaraq Quran əxlaqını yaşamasıdır. Allah bir ayəsində belə buyurmuşdur:

...Halbuki qüdrət yalnız Allaha, Onun Elçisinə və möminlərə məxsusdur... (Munafiqun surəsi, 8)

Hadisələri Şərh Etmə Formaları

Səthi düşüncə mədəniyyətində yaşamağa razı olmuş insanların, ətraflarında və dünyada baş verən hadisələri şərh etmə formaları olduqca səthidir. Səthi bir düşüncəyə və dünyagörüşünə sahib olan bu kəslər, hadisələri də kiçik bir çərçivədə dəyərləndirərlər. Buna görə də içində olduqları səthilikdən heç vaxt xilas ola bilməzlər.

Səthi düşüncəli insan baş verən hər bir hadisəni öz kiçik aləmi çərçivəsində şərh edər. Məsələn, dünyada böyük bir müharibə baş verdiyi vaxt onun üçün əhəmiyyətli olan özünün bundan zərər görüb-görməməsidir. Həyatında bir dəyişiklik baş verəcəkmi, mövcud həyat rejimində pozulma meydana gələcəkmi, valyuta bazarları bundan təsirlənəcəkmi kimi düşüncələrlə sadəcə özü üçün ciddi narahatlıq keçirər.

İnsanın belə bir vəziyyət qarşısında özü və yaxın ətrafı ilə əlaqədar lazımi tədbirlər görməsi, əlbəttə ki, ağlabatan bir davranışdır. Ancaq adamın məsuliyyət şüurunun yalnız yaxın ətrafı ilə məhdudlaşması da ağlabatan deyil. Çünki bu anlayışa malik insan geniş yayılmış bir sözlə “mənə toxunmayan ilan min il yaşasın” məntiqi ilə sadəcə öz rahatlığını və hüzurunu düşünən bir rəftara sahibdir. Çətinliklərlə əlaqədə olan, yaşamaq uğrunda mübarizə aparan insanların vəziyyətlərini düzəltmək isə özünü maraqlandırmayan, potensialından çox yüksək işlər olduğu kimi səhv bir məntiqin arxasına gizlənəcəkdir.

Bu məntiqdəki bir insan, hər hansı bir döyüşdə zərər çəkən ölkələrin torpaqlarında dinclik və təhlükəsizlik içində yaşayarkən bir anda özlərini ağır bir döyüş mühitində görən qadınlar, uşaqlar və yaşlı insanların yaşadıqları çətin şərtləri ağlına gətirib düşünməz. İnsanların bu vəziyyətə düşməsinə gətirib çıxaran əsl səbəbləri tədqiq etməklə, bu çatışmazlığı aradan qaldırmaq üçün etməli olanları müəyyənləşdirməklə, bu məqsəd istiqamətində səy göstərməklə maraqlanmayan adam var gücüylə özünü xilas etməyə çalışacaqdır.

Vicdanından tam istifadə edərək, Allah qorxusunun çatışmazlığının dünyada necə bir problem meydana gətirdiyini görüb bu istiqamətdə özündən başlayaraq insanlar üzərində Quran əxlaqını hakim etmək üçün səmimi bir səy göstərmək əvəzinə yalnız özünü və yaxın ətrafını qurtarmaq istəyəcəkdir. Öz ehtiyaclarını istədiyi şəkildə qarşılaya bilmək, sıxıntı yaşamamaq, çətinlik çəkməmək onun üçün kifayət edəcəkdir. Başqalarının nə vəziyyətdə olduğunun necə yaşadıqlarının elə də bir əhəmiyyəti olmayacaq.

Halbuki yüksək əxlaqa və şüura sahib bir insan, yuxarıda verdiyimiz nümunədə olduğu kimi bir mühitlə əlaqədə olmasa belə dünyanın ümumi gedişatına baxaraq, insanların Allah qorxusuna əsaslanan bir əxlaqa güclü ehtiyac hiss etdiyini dərhal dərk edər. Özündən başqasını vecinə almayan, laqeyd, eqoist və zalımlığa meyilli kəslərdən ibarət olan bir cəmiyyətin, insanları dinsizliyin ürküdücü dünyasına aparacağını fərq edər. Allahın razı olduğu gözəl əxlaqın yaşanmamasının cəmiyyətlər üzərində açdığı dərin yaraları görər və bunları bərpa edəcək yeganə yolun din əxlaqının cəmiyyətlər üzərində hakimiyyəti olduğunu müəyyən edər. Sonra da əlindən gələnin ən çoxunu edərək, bu üstün əxlaqı yaşamaq və insanların da yaşamalarına vəsilə olmaq məqsədinə yönələr. Allah belə insanlardan Quranda belə bəhs etmişdir:

Onlar özlərinə edilmiş xəbərdarlığı unutduqları zaman Biz pis əməlləri qadağan edən kimsələri xilas etdik... (Əraf surəsi, 165)

Tövbə edən, ibadət edən, həmd edən, oruc tutan, rüku və səcdə edən, yaxşı işlər görməyi buyurub pis əməlləri qadağan edən və Allahın qoyduğu hüdudlarını qoruyan o möminləri müjdələ. (Tövbə surəsi, 112)

Heç olmasa, sizdən əvvəlki nəsillərdə yer üzündə fitnə-fəsad törətməyi qadağan edən ağıl və hikmət sahibləri olaydı.. (Hud surəsi, 116)

Səthi düşüncəli insanların ən nəzərə çarpan xüsusiyyətlərindən biri həmişə mənfi şərhlər etmələridir. Çox vaxt hadisələrin faydalı cəhətlərini görə bilmədiklərinə görə, hadisələrdən zərər çəkmiş olacaqları, kədərlənəcəkləri, sıxıntıya düşəcəkləri şərhlər edər və haqsızlığa uğradıqlarına istiqamətli maraqlar güdməyə meyilli olarlar. Hətta belə insanlar özlərinə yaxşı bir söz deyildiyi vaxt belə qəflətən romantikləşər, yenə ağlamalı bir rəftar göstərərlər. Bütün bunların ən əhəmiyyətli səbəbi dini qavraya bilməmiş olmalarıdır. Çünki Quranı bütün ömründə tətbiq edən bir insan mənfi düşüncələrin təsiri altına düşməməli və Allahın rəhmətindən ümid kəsməməlidir. Bu, Allahın Quranda bildirdiyi əhəmiyyətli bir mövzudur:

… Allahın mərhəmətindən ümidinizi üzməyin. Çünki Allahın mərhəmətindən ancaq kafir adamlar ümidlərini kəsər (Yusif surəsi, 87)

Ümidsizlik və pessimizm, səthi düşüncə mədəniyyətində yaşayan zəif şəxsiyyətli insanların maddi-mənəvi güclərini əllərindən alan, onlara narahatlıq, şövqsüzlük və bədbəxtlik gətirən bir xüsusiyyətdir. Bu insanlar özləri mənfi şərhlər etdikləri kimi, möminlərin hər hadisədəki xeyir və hikmətləri görən və dilə gətirən şərhlərinə də təəccüblənərlər. Özlərinin fəlakət kimi şərh etdikləri hadisələrin, tamamilə Allahın nəzarəti altında olduğunu heç cür qavraya bilməzlər. Bu düşüncəsizlikləri söhbətlərində də güclü bir pessimizm və mənfilik olaraq əks olunur. Sahib olduqları səhv dünyagörüşü və etdikləri bu mənfi şərhlərlə ətraflarındakı eyni mədəniyyətdən olan insanlara da sıxıntı və ağırlıq bəxş edər, onların da ümidini puç edərlər. Heç vaxt islam əxlaqının insanlara bəxş etdiyi sülhü, əmin-amanlığı, rahatlığı, xoşbəxtliyi, gözəllikləri izah etməzlər. Müsəlmanların gördükləri xeyirli iş və xidmətlərdən, İslam əxlaqını yaşamağın asanlığından, Allahın möminlərin üzərindəki rəhmətindən bəhs etməzlər. Etdikləri şərhlərin çox vaxt hamısında sızlanmaq və həll edilməzlik hakimdir.

Ancaq möminlər yaşadıqları bir mühitdə əsla belə bir şərh üsuluna izn verməzlər. Çünki bilirlər ki, insanın qabağına bir çətinlik çıxacaqsa, o çətinliyi yaradacaq olan Allahdır və hər şeydə olduğu kimi çətinliklərin də hamısında insan üçün bir xeyir və gözəllik vardır. Allahın köməyiylə aradan qaldırılmayacaq heç bir çətinlik yoxdur. Bunu bilən müsəlmanlar hər vaxt hər mövzuda ümidvardırlar. Buna görə də üslub və söhbətlərində heç vaxt mənfi bir şərh və eyham olmaz. Qarşılarına çıxan hər bir hadisəni xeyirli görər, heç vaxt “görəsən nəticəsi nə olacaq”, “ya belə olsa...” kimi mənfi bir üslubdan istifadə etmirlər. Allah Peyğəmbərimiz (s.ə.v)-in dövründə bir çətinlik anında səhabələrin istifadə etdiyi gözəl üslubu bizə belə xəbər vermişdir:

Möminlər müttəfiqləri gördükdə: “Bu, Allahın və Onun Elçisinin bizə olan vədidir. Allah və Onun Elçisi doğru söyləmişlər!” – dedilər. Bu onların yalnız imanını və itaətini artırdı. (Əhzab surəsi, 22)

Səthi düşüncəli insan bir məsələni yaxşı bilməsə belə mütləq şərh etmə ehtiyacı hiss edər. Barəsində danışılan heç bir mövzu ilə əlaqədar olaraq “mən bilmirəm, məlumatım yoxdur, xəbərim yoxdur” demək istəməz. Əksinə bilmədiyi mövzular, tanımadığı insanlar, qarşılaşmadığı vəziyyətlər haqqında da zənn və gümanlara əsaslanan şərhlər edər. Quran əxlaqına görə düşünmədiyindən, bilməsə belə bilirmiş kimi davranmaqda bir problem görməz. Bunun səbəbi adamın insanların gözündəki imicini zədələməkdən çəkinməsi və “bilmirəm” deməyin nəfsinə ağır gəlməsidir. Halbuki, Allah Quranda zənn və gümanlara əsaslanan, doğru olmayan şərhlər edən bu kimi insanların qafil insanlar olduqlarına diqqət çəkər:

“Məhv olsun yalançılar! O kəslər ki, cəhalət içində olan qafillərdir.”. (Zəriyət surəsi, 10-11)

Allah başqa bir ayəsində də “Bax, siz o kəslərsiniz ki, bildiyiniz şeylər barəsində höcətləşirsiniz. Bəs nə üçün bilmədiyiniz şeylər barəsində höcətləşirsiniz? Allah bilir, siz bilmirsiniz!”. (Ali İmran surəsi, 66) deyə bildirərək insanların məlumatları olmayan mövzularda mübahisə etməmələrini, bilmədikləri şeylərin dalınca getməmələrini əmr edər.

Bir insan nə qədər çox şey bilirsə bilsin mütləq bilmədiyi mövzular da olacaqdır. Buna görə də insanın hər mövzunu bilirmiş kimi davranmağa çalışması olduqca mənasızdır. Ancaq sonsuz ağıl və elm sahibi Uca Allah hər şeyin məlumatına malikdir. Qaldı ki, insanın bir çox mövzuda biliyi olsa belə Allahın “...Hər bilik sahibindən də üstün bir bilən vardır”. (Yusif surəsi, 76) ayəsini yaddan çıxartmaması lazımdır. Allah ayəsiylə insanların nə qədər bilik sahibi olurlarsa olsun bu mövzuda qürurlanacaq bir vəziyyətlərinin olmadığına diqqət çəkmiş və onları təvazökar olmağa yönəltmişdir.

Həqiqi mənada Allah qorxusu olan bir insan dəqiqliyi barədə şübhələndiyi bir məlumatı ötürməkdən ya da əmin olmadığı bir sözü deməkdən çəkinir. Zənn etməkdən, güman etməkdən və tərəddüdlü bir məlumatı müdafiə etməkdən, barəsində şərhlər etməkdən çəkinər. Belə bir vəziyyətlə qarşılaşdığında məlumatı olmadığını deməkdən isə qətiyyən çəkinməz. Çünki bunun əksi Allahın “Haqqında məlumatın olmadığı bir işin dalınca getmə. Çünki qulaq, göz və ürək – bunların hamısı sahibinin əməlləri barəsində sorğu-sual olunacaqdır”. (İsra surəsi, 36) ayəsində bildirdiyi kimi özünü böyük bir məsuliyyət altında qoya bilər.

Səthi düşüncəli insanın başqa bir cəhəti də insanların diqqətlərini özünə çəkmək üçün hadisələri şişirdərək izah etməsidir. İnsanların dediklərinə qulaq asmalarını təmin etmək, onları güldürmək, özünü simpatik görmələrini təmin edib diqqət çəkmək kimi səthi məqsədlər üçün çox rahatlıqla şişirdilmiş izahlar verməkdən, qarşı tərəfə dəqiq olmayan maraqlı məlumatlar ötürməkdən çəkinməz. Hətta bu istiqamətdə inadçı müzakirələrə, şifahi mübahisələrə girməkdən də çəkinməz. Diqqət çəkmək arzusu üstün gəldiyindən bir yolla bunu sakitləşdirmək məqsədiylə, həqiqəti təhrif edib və orijinalını fərqli formalara salaraq yalan danışa bilər.

Bu səthi xarakterdəki kəslər diqqətlərini Allahın razı olduğu əxlaqı göstərməyə deyil, əsasən özlərini ön plana çıxartmağa, insanların razılığını qazanmağa yönəltdikləri üçün bu üslubun yalan əsasında qurulmasına əhəmiyyət verməzlər. Hətta etdikləri bu şişirdilmiş söhbətləri yalan saymaz, zərərsiz bir söhbət və ya günahsız bir əyləncə kimi göstərməyə çalışarlar. Halbuki, Quranda “...yalan sözlərdən də çəkinin”. (Həcc surəsi, 30) buyrulur. Buna görə də kiçik və ya böyük, zərərli və ya zərərsiz deyə fikirləşmədən yalan danışmaqdan çəkinmək lazımdır.

Ağıl sahibi və gözəl əxlaqdan xoşlanan bir insan isə qarşısındakı adamın danışıqlarında yuxarıda bəhs etdiyimiz formadakı şişirdilmiş, doğru olmayan şərhləri görə bilər. Bu adamın yalan danışan insanların mövqeyinə düşməməsi məqsədiylə, bunları doğru olacaq şəkildə düzəltməsi üçün adamı təşviq edər. Və özü də belə bir vəziyyətə düşməkdən qətiyyən çəkinər.

Fərqli mühitlərdə Fərqli Xarakter Nümayiş Etdirmək

Səthi xarakterli insanların həyatlarına və dinə olan münasibətlərinə baxıldığı vaxt bir çox məqamda səmimi olmadıqları görünər. Bu kəslərin dedikləri ilə etdikləri çox vaxt üst-üstə düşmür. Dinə bağlı olduqlarını deyərlər amma bir çətinliklə qarşılaşdıqları vaxt imanlarındakı zəiflik dərhal hiss olunur. Məsələn, sağlam olduğu vaxtlarda olduqca şövqlü və şən olan bir insanın, sağlamlığı bir qədər pozulduğu vaxt birdən-birə sevinci yox olur, Allaha etdiyi duaları unuda bilir, hətta Allahın özünə bu xəstəliyi hansı səbəbə görə verdiyini öz-özünə soruşur, daha da irəli gedərək belə bir şeyə layiq olmadığını düşünə bilir. Beləliklə də, verilən nemətlərə qarşı böyük bir nankorluq edir və təvəkkül göstərmir. Halbuki xəstəlik Allahın qullarını tez-tez sınadığı, onların səbirlərini və bağlılıqlarını sınadığı çox dəyərli bir andır. Belə bir sıxıntı və çətinlik anında da Allaha şükür etməyə davam edən və səbir edən qullar dərin bir iman və anlayışa sahib olan möminlərdir.

Çətin vaxtlardan başqa böyük bir mal itkisi, ölüm təhlükəsi kimi vəziyyətlərlə üz-üzə gəlindiyi anlarda göstərilən rəftarlar da adamın anlayışı ilə əlaqəlidir. Problemsiz və rahat bir mühitdə olduqca stabil və etidallı görünən ancaq hər hansı bir təhlükə ilə qarşılaşdığı anda deyinməyə başlayan, şikayətçi və mənfi söhbətlər edən və ətrafındakılara də mənfi təlqinlərdə olan bir adam səthi bir düşüncəyə sahib olduğu üçün belə davranır. Belə bir adamın müxtəlif şərtlərdə və mühitlərdə həmişə din əxlaqından uzaq rəftarlar göstərməsi təhlükəsi vardır. Məsələn, çətin vəziyyətdə qaldığı vaxt yalan danışa bilər, taleyi və təvəkkülü unudaraq kədərlənib ağlaya bilər, ümidsizliyə düşə bilər. Ya da hirslənib təcavüzkar rəftarlar göstərə bilər. Çünki səthi düşüncə mədəniyyətində yaşayan insanlar bütün bunları hirslənməyi, romantikliyi, hüznü normal bir reaksiya hesab edər və belə qəflətən ortaya çıxan rəftarları nümayiş etdirməkdən əsla çəkinməzlər. Halbuki, bu tip ani reaksiyalar Quranda səhv və təhlükəli rəftarlar olaraq bildirilmiş və müxtəlif nümunələri də verilərək insanlar xəbərdar edilmişlər.

Ali İmran surəsinin 134-cü ayəsində Allah müsəlmanların “qəzəblərini boğur və insanları bağışlayırlar” olduğunu bildirmişdir. Başqa bir ayədə isə Rəbbimiz ümidsizliyin bir günah olduğunu bildirmişdir:

“...Allahın mərhəmətindən ümidinizi üzməyin. Çünki Allahın mərhəmətindən ancaq kafir adamlar ümidlərini kəsər”. (Yusif surəsi, 87)

Digər tərəfdən insanlara yönümlü bir ömür sürən bu kəslər həmişə onların razılığını və məmnuniyyətini qazanmağa çalışarlar. Bu səydə nəzərdə tutulan şey, əlbəttə ki, Allahın razılığını güdərək insanlara gözəl əxlaqlı davranmaq, yaxşılıq etmək, könüllərini xoş edərək məmnun etmə səyi deyil. Nəzərdə tutulan şey şəxsiyyətsiz bir rəftar göstərərək hər bir insanın yanında o adama görə şəkil almaları və insanların təqdirini qazana bilmək üçün hər cür səthi düşüncəni, rəftar və əxlaq pozğunluğunu rahatlıqla edə bilmələridir.

Məsələn, qeyri-qanuni olduğunu bildiyi halda ancaq müdirinin təqdirini qazana bilmək üçün iş yerində sənədlər üstündə saxtakarlıqlar aparan, lazım gəldikdə yalan danışmaqdan çəkinməyən kəslər bu tip insanlardır. Ya da yüksək vəzifəli idarəçilərin yanında olduqca passiv, əzik davranan bu kimi insanlar, öz məsuliyyəti altında işləyən insanların yanında birdən-birə qürurlu, tərs və əzici bir xarakter nümayiş etdirər. Doğru olan isə vicdanlı, stabil və şəxsiyyətli rəftarı insanlardan, onların üslub və ya mövqelərindən təsirlənmədən hər yerdə yaşamaqdır. Səmimiyyətsiz, süni danışan bir insanla eyni üslubla həmsöhbət olmaq, özü ilə öyünən bir insanla öyünmək, təkkəbbürlənən insanlardan təsirlənmək bir sözlə hər xarakterdən insana ayaq uydurmağa çalışmaq və onların təsiri altına girərək şəxsiyyətsiz davranmaq əhəmiyyətli bir səthi düşüncədir.

Belə bir xarakterə sahib olan kəslər, insanların öz haqlarındakı müsbət ya da mənfi şərhlərindən çox təsirlənərlər. Əleyhlərində deyilmiş bir söz bu insanların əhvallarının pozulmasına, bəzən günlərlə depressiyaya düşmələrinə səbəb ola bildiyi halda, hər hansı bir tərif ya da kompliment də həddindən artıq həyəcanlanmalarına səbəb ola bilər. Allahın özlərini hər yerdə və həmişə gördüyünü unutduqlarından tamamilə insanlar üçün tənzimlənmiş bir həyat yaşayarlar. Evdə ayrı, iş yerində, küçədə ayrı, istirahət zonasında, tətildə ayrı bir rəftar göstərər, dəyişən insanlara, mühit və şərtlərə görə onlar da dəyişərlər. Şəxsiyyətləri zəif olduğundan həmişə başqa insanların təsiri altına düşər, öz inandıqları dəyərlərdən imtina edərlər.

Bu kəslərin arasında din əxlaqını yaşamağa meyilli, lakin imanı zəif kəslər də ola bilər. Bu kəslər normal vaxtlarda 5 vaxt namaz, oruc kimi ibadətləri yerinə yetirərkən tətilə getdikləri bağ tipli bir məkanda o mühitin şərtlərinə ayaq uydurmağa çalışar, bu ibadətlərini təxirə salaraq yerinə yetirməzlər. Geyinib-keçinmələri, davranış tərzləri, əyləncə formaları bir anda din əxlaqından uzaq yaşayan insanlarla böyük bir bənzərlik və uyğunluq göstərər. Din əxlaqını yaşamayan insanların tez-tez bir yerdə olması, imanı tam olaraq qəlblərinə yerləşdirməmiş olan bu insanların mühitə uyğunlaşmasını asanlaşdırar. Belə bir mühitdə gəzərkən, alış-veriş edərkən və əylənərkən bəhsi keçən insanlar Allahın sonsuz qüdrətini yaddan çıxartmışlar.

Axşam yeməyini harada yeməkləri, nə geyəcəkləri kimi o mühitə uyğun düşündükləri təfərrüatlar bütün düşüncələrini örtmüşdür. Burada çatdırılmaq istənilən səhvin, əlbəttə ki, insanların tətil yerlərinə getmələrinin və əylənmələrinin olmadığı aydındır. Səhv olan bu insanların olduqları fərqli mühitlərdə əksəriyyətə tabe olaraq səthiləşmələri və Quran əxlaqından uzaqlaşaraq qafil bir ruh halına girmələridir. Halbuki, kütləyə tabe olmağın səhv olduğunu Allahın Quranda “əgər sən yer üzündə olanların əksəriyyətinə itaət etsən, onlar səni Allah yolundan azdırarlar...” (Ənam surəsi, 116) ayəsiylə aydın şəkildə bildirdiyi bir həqiqətdir. Kütləyə tabe olmaq psixologiyası, səthi xarakterə sahib insanlarda çox görünür. Müsəlmanların isə harada olurlarsa olsunlar, nə edirlərsə etsinlər qəlblərində və söhbətlərində Allah vardır. Həyatlarının tək məqsədi Allahın razılığını, rəhmətini və cənnətini qazanmaq olduğundan, yaşadıqları hər an bu nəcib məqsəd istiqamətində hərəkət edirlər. Lazım gəldikdə səyahət edər, tətilə gedər, əylənərlər lakin bütün bunları edərkən Allahın “...şübhəsiz ki, mənim namazım da, qurbanım da, həyatım da, ölümüm də aləmlərin Rəbbi Allah üçündür!”. (Ənam surəsi, 162) ayəsində bildirdiyi kimi təslim olmuşlardır.

Olduqları izdihamlı mühitdə din əxlaqına uyğun hərəkət edən tək adam da olsalar bu onlarda əsla bir zəiflik meydana gətirməz. Tam tərsinə daha da diqqətli davranar və Allahın məmnun olmayacağını düşündükləri hal və rəftarlardan çəkinərlər. “O kişilər ki, nə ticarət, nə də alış-veriş onları Allahı zikr etməkdən, namaz qılmaqdan və zəkat verməkdən yayındırmır. Onlar qəlblərin və gözlərin çevriləcəyi bir gündən qorxurlar”. (Nur surəsi, 37) ayəsində bildirildiyi kimi heç bir şərt və mühit onları din əxlaqını yaşamaqdan, Allahı və axirəti düşünməkdən “yayındırmaz”.

Olduqları şərtlərə dərhal uyğunlaşmağa çalışan səthi xarakterə sahib olan insanlar Peyğəmbərimiz (s.ə.v)-in dövründə də yaşamışlar. Allahın “Onlar ticarət və ya əyləncə gördükləri zaman dağılışıb ona tərəf qaçdılar və səni minbərdə ayaq üstə olduğun halda tərk etdilər. De: “Allah yanında qazanacağınız savab əyləncədən də, ticarətdən də xeyirlidir. Allah ən yaxşı ruzi verəndir”. (Cumuə surəsi, 11) ayəsində rəftar pozğunluqlarını bildirdiyi kəslər buna bir nümunədir. Bu kəslər Allahın sevdiyi və seçdiyi mübarək Peyğəmbərimiz (s.ə.v)-in yanında olmaq şərəfinə nail olmuş, lakin bu böyük lütfü dərk edə bilməmiş, dərin düşünə bilməyən səthi düşüncəli insanlardır.

Ticarət və ya əyləncə üçün Allahın seçilmiş qullarından, üstün əxlaq sahibi Peyğəmbərimiz (s.ə.v)-in yanından dərhal ayrılmış, onu ayaq üstə saxlayıb tərk etmişlərdir. Ruhlarında səthi düşüncəni yaşadıqları üçün etdiklərinin anormallığına əhəmiyyət verməzlər, səthi düşüncərindən ötrü bunları etməkdə bir problem görməzlər. Çünki səthi düşüncəli insanlar böyük insanları və üstün dəyərləri lazım olduğu kimi təqdir edə bilməzlər. Necə ki, bəhsi keçən kəslər nə din əxlaqını və onun incəliklərini qavramış, nə də Peyğəmbərimiz (s.ə.v) kimi dərin iman sahibi, Allaha könüldən bağlı, Rəbbimizin şərəfləndirdiyi, nurlu bir insanın dəyərini başa düşmüşlər. Səthi bir mənfəət gördükləri vaxt dərhal ona yönəlmiş və hz. Məhəmməd (s.ə.v)-in yanından ayrılmışlar.

Səthi xarakterli insanlar fərqli mühitlərlə yanaşı hadisələrdən də çox təsirlənərlər. Buna görə də əksəriyyəti stabil bir ruh halına sahib deyil. Müsbət gördükləri hadisələr bu kəsləri həmişə ayaqda tutarkən bunun əksinə bir vəziyyətdə, məsələn xəstəlik, maddi bir itki, telefondan alınan bir xəbər, qarşılıqlı danışarkən deyilən bir söz bu insanların dərhal əhvallarının pozulmasına gətirib çıxarar. Hər şeyin Allahın nəzarəti altında olduğu həqiqətini nəzərə almadıqları və təvəkkülsüz olduqları üçün tezliklə ruhdan düşərlər. Allah “Həqiqətən, insan kəmhövsələ yaradılmışdır. Ona bir pislik toxunduqda özündən çıxır”. (Məaric surəsi, 19-20) ayələriylə insanların nəfsindəki bu meyilliyə diqqət çəkər. Bu kəslər başqa vaxtlarda ağır, nəcib görünsələr də bu cür gözlənilməz hadisələrin vəsiləsi ilə həqiqi üzləri ortaya çıxar. Məsələn, əvvəlcə ətrafına olduqca sakit və etidallı bir imic verən bir adam, mənfəəti ilə zidd düşən bir vəziyyətdə dərhal özündən çıxar. Bəzi hadisələr qarşısında hirslənər, bəzən idarəsini itirər və ağlayar. Allahı və taleyi çox vaxt unutduğundan -ya da diqqət etmədiyindən- melanxoliyaya olduqca açıqdır.

İş həyatında yaşadığı bir müvəffəqiyyətsizlikdən, itirilmiş bir əşyaya qədər hər mövzu bu insanları kədərləndirmək üçün kifayətdir. Halbuki insanın qarşısına necə bir hadisə çıxarsa-çıxsın məsələn, xəstələndikdə və ya yaralandıqda bunların da taleyində Allahın izni və diləməsi ilə yaradıldığını yaddan çıxartmamalıdır. Bir adamın xəstəlikdə əsas işi görənin bir virus, qəzaya səbəb olanın da pis bir sürücü olduğunu düşünərək Allahı yaddan çıxartması və gözlənilməz reaksiyalar verməsi, təvəkkülsüz rəftarlar göstərməsi bu adamın imanındakı zəifliyin bir dəlili olar. Əlbəttə ki, Allah imtahanın bir gərəyi olaraq insanlar üçün müxtəlif səbəblər yaratmışdır ancaq bunların hamısı Allahın nəzarəti altındadır. Bu adam xəstələnmiş və ya yaralanmış ola bilər, çünki taleyində o xəstəliyin meydana gəlməsi vardır. Eynilə sürücünün də taleyində bu qəzanı etmək vardır. Bu, Allahın təqdiridir. Adamın bu həqiqəti nəzərə almayaraq xoşa gəlməyən bir üz ifadəsi və üslub içində olması onun şirk içində olduğunun bir göstəricisi olar. Müsibət kimi görünən hadisələrdə və xəstəliklərdə xeyir və hikmət olmadığını düşünmək, xəstəlikləri Allahın yaratdığını deyil də bilavasitə mikrob və viruslar səbəbiylə yarandığını zənn etmək, Allahın bu mikrob və virusları bir vəsilə olaraq yaratdığını yaddan çıxartmaq böyük bir günahdır. Belə bir düşüncə tərzinin formalaşdırdığı rəftarlar da olduqca səthi və dinin insanlara bəxş etdiyi yüksək əxlaq keyfiyyətindən uzaq olacaq.

Allah Quranda “İnsanlardan eləsi də vardır ki, Allaha şübhə ilə ibadət edir. Əgər ona bir xeyir çatsa, onunla rahatlıq tapar. Yox, əgər başına bir iş gəlsə, üz döndərib küfrə qayıdar. O adam dünyanı da itirər, axirəti də. Həqiqi zərər də elə budur”. (Həcc surəsi, 11) ayəsi ilə iman edənləri də, belə səthi və səthi bir düşüncə tərzinə qarşı xəbərdar etmiş, bunun axirətdə onları təhlükə altına alacağını xatırlatmışdır. Çünki imanı hələ tam qəlbinə daxil olmamış bəzi insanlarda belə bir meyillikdən söhbət gedə bilər. Bu kəslər də mühit və şərtlər istədikləri kimi olduqda və bol nemətlər içində yaşadıqda din əxlaqını yaşamağa diqqət göstərər, məsul olduqları ibadətləri şövqlə yerinə yetirərlər. Lakin şərtlər dəyişdiyi vaxt, belə ki, nemətlər Allah tərəfindən bir imtahan olaraq azaldığı vaxt bu kəslərin rəftarı da dəyişməyə başlayar. Əvvəlki şövqlərinin yerini ağırlıq və durğunluq əvəz edər. Hətta bəziləri Allahın “İnsana gəlincə, Rəbbi onu sınayıb ehtiram göstərəndə və ona nemət verəndə: “Rəbbim mənə ehtiram göstərdi!” – deyər. Amma onu sınamaq üçün ruzisini azaldanda: “Rəbbim məni alçaltdı!” – deyər”. (Fəcr surəsi, 15-16) ayələrində bildirdiyi kimi azğın bir düşüncəyə yiyələnərlər. Halbuki bu çox böyük bir səthi düşüncədir. Şərtlər yaxşı olduqda yaxşı olub, dəyişdikdə isə qəflətən tərs və nankor bir üsluba yiyələnmək çəkinilməsi lazım olan bir davranış formasıdır. Eynilə bir çətinlik qarşısında Allahı yaddan çıxardaraq şikayətlənmək, deyinmək, bezdirici rəftarlar göstərmək də yenə eyni səthi düşüncə tərzinin əks olunmasıdır. Müsəlmanlar hər cür hadisə qarşısında Allaha təvəkkül edərlər. Səbirli, etidallı, ağıllı, dözümlü, çıxış yolu tapan, məntiqli, stabil, bağışlayıcı, şəfqətli, sevgi dolu, gözəl əxlaqlı olmağın ayrı dərin bir imani zövqü vardır. Bir mömin bu gözəl xüsusiyyətləri özündə gördükdə böyük bir həzz alar, başqa möminlərin özündən aldığı imani zövqü hiss etdikdə bunlardan da ayrı bir zövq alar.

Dostluq və Yoldaşlıq Anlayışı

Dostluq və yoldaşlıq qarşılıqlı yaşanan səmimiyyətə əsaslanır. Necə ki, səthi bir insan səmimiyyəti və rahatlığı, ağlından istifadə etməyə ehtiyac hiss etmədən hərəkət edə bilmək kimi qavrayar. Gülüşləri, söhbətləri, mimika və rəftarları onsuz da səthi bir ağlı əks etdirən bu adam səmimiyyət adı altında daha da səthi rəftarlar nümayiş etdirər. Digər insanların yanında etməkdən çəkindiyi səthi düşüncəri səmimi gördüyü yoldaşının yanında rahatlıqla edər. Məsələn, yoldaşına çox gizli ya da məhrəm mövzularını izah edər. Ya da dilə gətirilməsində heç bir faydası olmayacaq xəstəlik və ya fiziki acizliklərini izah edər. Asanlıqla çıxış yolları tapmaq əvəzinə narahatlıqlarını uzun-uzadı təsvir edərlər. Acdığını, susadığını, yuxusunun gəldiyini, istidən bezdiyini həmişə dilə gətirər. Bütün gecə başının necə ağrıdığını, nə qədər dərman içdiyini amma necə olub da fayda vermədiyini, yuxusuzluğunun özünü necə yorduğunu, pəncərə açıq olduğu vaxt necə üşüdüyünü və buna bənzər saysız-hesabsız miqdarda lazımsız təfərrüatı izah edər. Bütün bunları rahatlıq naminə edər, halbuki bu, rahatlıq deyil səthi düşüncədir.

Bu insanların zənn etdiyinin əksinə olaraq, ağıl və iradədən istifadə etməmək insanı narahat edər. Səthi düşüncə mədəniyyətində yaşayan insanlar heç bir şey düşünmədən hərəkət etdikləri vaxt həm özlərinin rahat olacaqlarını, həm də ətrafa səmimi insan imici verəcəklərini zənn edərlər. Halbuki həqiqət bunun tam əksidir. İnsan ağlından və vicdanından istifadə etdiyi müddət ərzində həm özü həqiqi mənada rahat olar, həm də qarşısındakı rahat olar. Bundan kənar bütün söhbət və hərəkətlər olduqca səthi və itələyici olar. Bir insan nə qədər ağıllı hərəkət etsə, nə qədər incə düşünsə dostluğu və yoldaşlığı da o qədər gözəl və dəyərli olar. Peyğəmbərlər və Quran əxlaqını yaşayan müsəlmanlar bu mövzuda insanlar üçün ən gözəl nümunədir. Onlar həyatlarının hər anında Allahın razılığını qazanmağı qarşılarına məqsəd qoyduqları üçün bütün söhbət və rəftarları bu məqsədə uyğundur. Məsələn, bəhsi keçən bir xəstəlik olduqda tezliklə lazımlı tibbi həllərə yönələr, lazım gəlsə həkimə gedib müayinə olunar. Ancaq ən əhəmiyyətlisi bunların hamısının sadəcə Allahın izni ilə fayda verəcəyini unutmadan, özlərini yaxşılaşdırması üçün Allaha dua edərlər. Nə yoldaşları, nə qohumları, nə də hər hansı bir şəxslə belə bir mövzu barəsində lazımsız söhbətlər etməyə, acizliklərini həmişə dilə gətirməyə çalışmazlar. Quranda hz. Əyyubun yaşadığı ağır xəstəlik qarşısında sadəcə Allaha yönələrək göstərdiyi nəcib rəftar müsəlmanlara nümunə olaraq bildirilmişdir:

Əyyubu da yada sal! Bir zaman o, Rəbbinə yalvarıb demişdi: “Mənə, həqiqətən də, bəla düçar olubdur. Sən rəhmlilərin ən rəhmlisisən!” Biz onun duasını qəbul etdik və ona düçar olmuş bəlanı aradan qaldırdıq... (Ənbiya surəsi, 83-84)

Müsəlmanların bu və buna bənzər digər rəftarlarının əsasında hər şeyin Allahın nəzarəti altında olduğunu bilməyin və hər xeyiri Ondan gözləməyin bəxş etdiyi nəcib bir düşüncə vardır.

Səthi bir dostluq anlayışında geniş yayılmış bir sözlə “dərdləşmək” əhəmiyyətli bir yer tutur. Bu anlayışa görə yoldaş olmağın tələblərindən biri də adamın istədiyi vaxt dərdini bölüşə biləcəyi birinin olmasıdır. Qapıların girişində, mətbəxlərin arasında, ofislərin küncündə səs qısaraq, pıçıldaşaraq edilən yoldaş söhbətləri tamamilə səthi düşüncəyə əsaslanır.

Bunda həqiqi bir müsəlmanın dostluğundan çox ümumiyyətlə adamın səthi dünyasını və kiçik mövzularını izah edə biləcəyi bir sirdaş axtarmaq psixologiyası vardır. Qarşı tərəf isə bu adama bir xeyir verməkdən çox, onun səthi dünyasının problemlərinə qulaq asaraq eyni ruh halına şərik olmaqdan zövq alar. Allah Quranda din əxlaqını yaşamayan insanların bu səthi düşüncərinə işarə etmiş və “Onların gizli söhbətlərinin çoxunda xeyir yoxdur. Sədəqə verməyi və ya yaxşılıq etməyi yaxud da insanlar arasında sülh yaratmağı əmr edən şəxsin pıçıldaması isə istisnadır...” (Nisa surəsi, 114) deyə buyurmuşdur.

Göründüyü kimi Allah ayəsində bu insanların aralarındakı gizli söhbətlərin çoxunda xeyir olmadığını bildirmişdir. Səthi düşüncə mədəniyyətinə aid bir yoldaşlıq anlayışına sahib kəslər hər fürsətdə dedi-qodu edər, bir çox mövzuda bir-birlərini pis əxlaqa təşviq edərlər. Kiçik bir aləmləri olduğu üçün dedi-qodu etməkdən ortaq bir zövq alarlar. Halbuki əvvəlcə də ifadə etdiyimiz kimi, Allah Quranda “...Bir-birinizi güdməyin, bir-birinizin qeybətini qırmayın. Sizdən biriniz ölmüş qardaşının ətini yemək istəyərmi? Siz ki, bundan iyrənirsiniz. Allahdan qorxun!...” (Hucurat surəsi, 12) buyurur və dedi-qodunun “iyrənc” bir rəftar olduğuna diqqət çəkir.

Bu cür yoldaşlıqlarda hər iki tərəf də eyni səthi düşüncə tərzinə sahib olduqlarından səthi düşüncə mədəniyyəti qarşılıqlı olaraq yaşanar. Ortaq mədəniyyətə sahib bu kəslər izdihamlı bir mühitdə olsalar belə bir-birlərini tanıyar və seçərlər. Həyat tərzləri eyni olduğundan birlikdə vaxt keçirərkən başqalarının yanında olmadıqları qədər rahatdırlar. Lakin bu rahatlıq səmimiyyətin, sevgi, hörmət və etibarın bəxş etdiyi bir rahatlıq deyil, səthi düşüncəni heç çəkinmədən yaşamağın və eyni dildən başa düşməyin gətirmiş olduğu sərbəstlikdir. Eyni insanlar özlərindən daha üstün bir əxlaqa sahib insanların yanında bu çirkin mədəniyyəti yaşaya bilməyəcəklərini dərk edə bilirlər. Buna görə də yaxın yoldaşlarını həmişə özləri ilə eyni əxlaqa sahib kəslərdən seçərlər.

Yüksək əxlaqlı insanların yanında isə rahat davrana bilməz və sıxılarlar. Alışdıqları çirkin mədəniyyəti yaşaya bilməməkdən, səthi rəftarlar göstərə bilməməkdən ötrü zehni və fiziki bir “sıxıntı” yaşayarlar. Boğucu və süni söhbətlər edər, özlərini olduqlarından fərqli göstərməyə çalışdıqları üçün olduqca itələyici bir görünüş nümayiş etdirərlər.

Səthi düşüncəli insanların yoldaşlıqlarında fədakarlıq əvəzinə eqoistlik, təvazökarlıq əvəzinə isə qürur və təkəbbürlülük vardır. Belə bir insan sevgini, dostyana rəftarları, tolerantlıq və fədakarlığı həmişə qarşı tərəfdən gözləyər, özü bunların heç birinə yaxın durmaz. Zehnində qarşı tərəfə yaxşılıq etmək, gözəllik bəxş etmək düşüncəsi yoxdur, amma tək tərəfli almağa istiqamətli bir çox ümid vardır. Məsələn, özünə çox tolerantlı davranılmasını istəyər, özü isə ən adi mövzularda belə dözümsüzlük göstərər. Çox sevilmək istəyər, amma nə seviləcək bir xarakter göstərər, nə də özü qarşısındakı insanlara həqiqi mənada sevgi bəsləyər. Həmçinin qarşı tərəf tək tərəfli olaraq bu adama sevgi və hörmət bəsləsə, yaxşılıq etsə, səthi xarakterə sahib olduğu üçün buna dözə bilməz. Hər fürsətdə bundan sui-istifadə edər, istifadə etməyə çalışar. Çünki sahib olduğu bəzi xüsusiyyətlərdən ötrü bu sevgi və yaxşılığın özünə tərəf yönəldildiyini və buna layiq olduğunu düşünər. Buna görə də təkəbbürlənib, öyünər. Əslində layiq olmadığı və bəlkə də bu günə qədər heç kimdən görmədiyi hörməti görməsi və özünə dəyər verilməsi ona çox gəlir. Belə bir adamda vəfa hissi də inkişaf etməmişdir. Özünə deyilən və nəfsinin xoşuna gəlməyən tək bir söz məsələn, verilən bir öyüd-nəsihət bir anda rəftarının tərsləşməsinə, təcavüzkar bir üslubdan istifadə etməsinə səbəb ola bilər.

Bir-birlərinə həqiqi mənada dəyər verməyən bu kəslərin yoldaşlıqları sevgiyə və hörmətə əsaslanmadığından uzun müddətli də olmaz. Küsmək, pis olmaq, incimək kimi qarşı tərəfi etiraz etmək məqsədi güdən rəftarlar tezliklə yaşanar. Hər nə qədər bu rəftarlar cahiliyyə cəmiyyətində yaşayan bəzi insanlar tərəfindən olduqca normal qarşılansa da əslində bunların hər biri Quran əxlaqında yeri olmayan, batil din olan səthi düşüncə dinində ortaya çıxan rəftar və üsullardır. Müsəlmanların dostluq anlayışı içində cahil cəmiyyətin primitiv deyilə biləcək bu cür üsullarına yer yoxdur. İman edənlər hər cür mövzunu tolerantlıq və anlayış çərçivəsində qarşılıqlı danışıb razılaşaraq və Quran ayələriylə dəyərləndirərək həll edirlər.

Bəzi insanlarda müşahidə edilən və bəzən aylarla, illərlə davam edən küskünlük və giley, səthi düşüncə tərzlərindən qaynaqlanır. Bu kəslər Allahdan lazım olduğu kimi qorxmadıqları üçün çox kiçik mövzularla məşğul olar, bunları bir fəlakətmiş kimi dəyərləndirərlər. Belə bir adam məsələn, yoldaşı özündən xəbərsiz başqa yoldaşlarıyla görüşüb özünü də çağırmadığı halda dərhal ondan küsə bilər və yoldaşlıq əlaqəsini də asanlıqla kəsə bilər. Qurduğu kiçik aləmin kiçik və heç bir əhəmiyyəti olmayan mövzularına bütün diqqətini yönəldərkən ölüm də özünə böyük bir sürətlə yaxınlaşır. Axirəti üçün hazırlıq görməyən bu adam səthi düşüncərlə yaşayarkən bir gün öləcəyini, qəbirə qoyulacağını, axirətdə sorğu-sual olunacağını tamamilə yaddan çıxartmışdır.

Müsəlmanlar isə Allahı sevən, Onun razılığını, rəhmətini, cənnətini qazanmağa çalışan, ortaq dəyər və məqsədlərə sahib olan insanlardır. Allaha iman edib və itaət etmələri, Quran əxlaqını yaşamaları onlar arasında güclü və əsaslı bir sevginin meydana gəlməsinə səbəb olar. Bir-birlərinə bəslədikləri bu sevgi və hörmətin təbii bir davamı olaraq aralarında güclü bir dostluq əlaqəsi meydana gələr. Bu dostluqda hər iki tərəf də olduqca rahat olar. Quran əxlaqına görə hərəkət etdikləri üçün bütün rəftar və söhbətlər olduqca təbii və gözəldir. Aralarındakı dostluq və yoldaşlıq İslam əxlaqının mehribanlığını əks etdirir. Bir-birlərinə qarşı həmişə fədakar bir yanaşma içində olarlar. Belə bir adam Allahın “...hətta özləri ehtiyac içində olsalar belə, onları özlərindən üstün tuturlar...” (Həşr surəsi, 9) ayəsində bildirdiyi kimi həmişə yoldaşının nəfsini öz nəfsindən daha üstün tutar. Allahın “...möminlərlə yumşaq davran”. (Hicr surəsi, 88) ayəsində bildirdiyi kimi olduqca şəfqətli və yumşaq bir rəftar içində olarlar. Yenə qarşısındakı müsəlmanı sevdiyi, ona imanından və əxlaqından ötrü dəyər verdiyi üçün incə düşüncəli davranar, yoldaşının xoşuna gəlməyəcək və ona narahatlıq verəcək hər davranışdan çəkinər. Necə ki, müsəlmanların aralarındakı bu əlaqə yoldaşlıqdan kənar olduğu üçün Allah Quranda “möminlər, həqiqətən də qardaşdırlar...” (Hucurat surəsi, 10) buyurmuşdur. Başqa bir ayəsində isə Allah, möminlərin arasında yaşanan bu dostluq və qardaşlığın Allahın neməti vasitəsiylə olduğunu xatırladır:

...Allahın sizə olan nemətini xatırlayın ki, siz bir-birinizə düşmən idiniz, O, sizin qəlblərinizi birləşdirdi və Onun neməti sayəsində bir-birinizlə qardaş oldunuz... (Ali İmran surəsi, 103)

Müsəlmanların arasındakı bu güclü əlaqə ancaq imanlarına görə Allahın özlərinə yaşatdığı bir nemətdir. Yoxsa belə bir dostluq və yaxınlığın din əxlaqından uzaq yaşadıqları müddətcə insanlar tərəfindən səylə əldə edilməsi mümkün deyil. Allah bu həqiqəti “Allah onların qəlblərini birləşdirdi. Əgər sən yer üzündə olanların hamısını sərf etsəydin belə, onların qəlblərini birləşdirə bilməzdin. Lakin Allah onları birləşdirdi...” (Ənfal surəsi, 63) ayəsiylə insanlara xəbər verir.

Gözəllik və Estetikadan Zövq Ala Bilməmək

Allahın varlığına iman etmiş, axirət inancı olan bir insan ətrafında gördüyü hər şeyin mövcud olma səbəbinin Allah olduğunu bilir. Bu məlumatla ətrafına baxan bir insan isə, Allahın insanlar üçün yaratmış olduğu saysız-hesabsız gözəlliyi hər an görə bilmək xüsusiyyətinə malikdir. Allahın yaratdıqlarındakı gözəllikdən və sənətdən dərin bir zövq alar. Buna görə də həqiqi bir müsəlman ətrafında həmişə gözəllik və estetika axtarar. Ruhunda həmişə daha gözəl olana, daha təmiz, daha estetik olana yönəlmə şəklində bir meyl vardır. Bu mövzularda yeniliklərdən, dəyişikliklərdən xoşlanar. Yaşadığı ya da girdiyi bir mühitdə edilən yenilikləri, dəyişiklikləri tezliklə görə bilər. Eynilə gözünə dəyən bir asimmetrikliyi, nizamsızlığı, təmizlik anlayışına uyğun gəlməyən bir tətbiqi tezliklə görər. Bunu dərhal düzəltməyə, gözəlləşdirməyə ehtiyac duyar. Bu, səmimiyyətinə görə də Allahın onun ruhuna verdiyi əhəmiyyətli bir həssaslıqdır. Allah dünyada belə bir anlayışa sahib olaraq yaşayan müsəlmanlara “Rəbbi Öz tərəfindən onları bir mərhəmət, razılıq və içərisində onlar üçün tükənməz nemətlər olan Cənnət bağları ilə müjdələyir”. (Tovbə surəsi, 21) ayəsində buyurduğu kimi axirətdə də içində sonsuz gözəllik və sənəti nümunəsi olan cənnət həyatını vəd edir.

Ancaq ətrafındakı nemətləri cahiliyyə mədəniyyəti çərçivəsində dəyərləndirən biri bunların sahib olduğu gözəllikləri lazım olduğu kimi görə bilməz. Məsələn, belə bir adama əl əməyi ilə hazırlanmış, incə ustalıq məhsulu bir əsər göstərilsə bunun dəyərini başa düşməz. Əsəri meydana gətirən adamın qabiliyyəti, bu əsəri meydana gətirmək üçün göstərdiyi əmək, həssaslıq, diqqət və istifadə etdiyi sənət kimi incəliklərə diqqət edə bilməz. Bu adam ruhunda gözəllikdən zövq almaq, gözəlliyi və əməyi təqdir edə bilmək, incəlikləri görə bilmək kimi düşünmə və diqqətli müşahidə tələb edən dəyərləndirmələrdən uzaq bir hal içindədir.

Səthi düşüncə mədəniyyətinin anlayışına etdiyi təsir üzündən baxdığı şeylərin sahib olduqları gözəl xüsusiyyətləri görə bilməyəcək bir hala gəlmişdir. Halbuki bu vəziyyət insanın ruhunu kütləşdirəcək təhlükəli bir xəstəlik kimidir. Gözəllikləri görə bilməyən bir insan, bu mədəniyyətin korlaşdırıcı təsiriylə Allahın nemət olaraq verdiyi çox əhəmiyyətli bir xüsusiyyətinə öz əliylə zərər vermiş olar. Bunun nəticəsində də ömrünü Allahın “kafirlər Odun qarşısına gətiriləcəkləri gün onlara deyiləcəkdir: “Siz dünya həyatınızda pak nemətlərinizi sərf edib qurtardınız və onlardan zövq aldınız …” (Əhqaf surəsi, 20) ayəsində bildirdiyi xarakterdə bir insan halına gələr. Halbuki insan ruhu, maddi-mənəvi hər cür gözəllikdən zövq alacaq şəkildə yaradılmışdır. Gözəllikləri görməyə və təqdir etməyə açıqdır. Ancaq özünü səthi düşüncəyə alışdıran, xarakterində daha gözəl olana, daha yaxşı olana yönələn bir anlayışı inkifaş etdirmədən dünya həyatını yaşayan biri ruhunu kütləşdirər. Göz qabağında olan gözəllikləri, Allahın yaratmasındakı möhtəşəm sənəti, uyğunluğu və simmetriyanı görməkdən məhrum olmuş hala gəlir. Sadəcə özünü yaşadacaq, həqiqətdə isə bir insanın həyatının məqsədi olması baxımından olduqca alçaldıcı olan hədəflərə yönələr. Məsələn, qarşısında çox gözəl bir süfrə hazırlanmış olsa, o bu nizamın təmin edilməsi üçün göstərilən zəhməti, göstərilən incə düşüncəni, estetik anlayışı bir o qədər dəyərləndirə bilməz. Özünə göstərilən qayğını həqiqətdə Allahın bir ziyafəti, gözəl bir lütfü olduğunu ağlından belə keçirməz. Belə bir şəraitdə o, yemək üçün asanlıqla səthi düşüncə edə bilər.

Digər tərəfdən də bu anlayışa sahib olan kəslərdən bəziləri həm öz bədənlərində, həm də ətraflarında təmizliyə kifayət qədər əhəmiyyət verməzlər. Allahın “...Allah anlamayanları qəzəbə uğradar”. (Yunis surəsi, 100) ayəsində bildirdiyi kimi ağıllarından istifadə etmədikləri üçün pislik içində yaşayarlar. Məsələn, təmiz geyinməkdən, təmiz bir mühitdə yaşamaqdan həqiqi mənada zövq almazlar. Sadəcə insanların özlərini görə biləcəkləri yerlərdə bəzən bunlara əhəmiyyət verirmiş kimi görünərək elə tanınmaq istəyərlər. Bunun xaricində təmizliyə qarşı həssaslıq göstərməz, təfərrüatları isə heç düşünə bilməz. Bütün bunlar qafil bir həyat içində yaşadıqlarının replikalarını meydana gətirər və ruhlarında iman edənlərə xas olan yüksək şəxsiyyətin olmadığını göstərər.

Səthiliyin meydana gətirdiyi ortaq mədəniyyət içində yaşayan insanlar bir yerdə olduqları vaxt da estetikaya, gözün zövq aldığı nizama və daha əhəmiyyətlisi gözəl əxlaqa əhəmiyyət vermədən yaşayarlar. Estetikaya, gözəlliyə əhəmiyyət vermədikləri, bunlara diqqət etmədikləri də asanlıqla aydın olar. Halbuki şəxsiyyəti Quran əxlaqına görə formalaşmış, Allahın hər etdiyindən xəbərdar olduğunu bilən biri, Allahın hüzurunda həmişə ən gözəl halıyla olmaq istəyər. Çünki Allah insanı “Biz insanı ən gözəl surətdə yaratdıq!”. (Tin surəsi, 4) ayəsində ifadə edildiyi kimi digər varlıqlar arasında ən gözəl olacaq şəkildə yaratmışdır. Buna görə də insanın da bütün ömrü boyu etdiyi hər hərəkətində Allahın özünə verdiyi bu neməti yaxşı vurğulayacaq, insani istiqamətlərini zəiflətməyəcək davranışlar göstərməsi lazımdır. Həmçinin digər canlılar arasında özünü üstün edən bu yaradılış xüsusiyyətinə uyğun davranmayan və gözəl bir şəxsiyyət göstərməyən kəslərin digər varlıqların daha aşağı bir mövqeyə sahib olacağını Rəbbimiz Quranda xəbər vermişdir. Allahın “sonra isə onu aşağı qatların ən aşağısına (Cəhənnəmin dibinə) qaxacağıq. İman gətirib xeyirxah işlər görənlər istisna olmaqla!…” (Tin surəsi, 5-6) ayələrindən də göründüyü kimi belə alçaldıcı bir mövqeyə sahib olmayacağı xəbər verilən insanlar, ancaq Allaha iman edən və sonra da imanını etdiyi saleh davranışlarıyla göstərənlərdir. Bu kəslərin Allahın yaratmasındakı sənəti, estetikanı və möhtəşəm gözəlliyi görüb təqdir edə bilən, ruhu bunlardan zövq alan, gördükləri üzərində düşünüb dərinlik qazanan insanlar olduğu aydın olur. Allah Quranda müsəlmanların üstün əxlaq xüsusiyyətlərini belə bildirir:

O kəslər ki, ayaq üstə olanda da, oturanda da, uzananda da Allahı yad edir, göylərin və yerin yaradılması haqqında düşünür və deyirlər: “Ey Rəbbimiz! Sən bunları əbəs yerə xəlq etməmisən. Sən pak və müqəddəssən. Bizi Odun əzabından qoru! (Ali İmran surəsi, 191)

Göründüyü kimi səthi bir mədəniyyət içində yaşayan biri baxımından əldə edilməsi mümkün olmayan bu dərinlik, Allaha səmimi bir iman ilə bağlanmış bir müsəlman üçün ayaq üstə olduğu, oturduğu və ya uzanıb yatdığı bir vaxtda belə vardır. Müsəlman əxlaqına sahib bir adam hər an hər yerdə Allahı düşünəcək, gördüyü hər şeydə yaradıcımız olan Allahın böyüklüyünü və qorxusunu hiss edəcək bir düşüncəyə malikdir. Bu dərinlik, iman edən bir insanı gördüyü hər şeyi yaxşı dəyərləndirə bilən, hər şeyin Allahın bir yaratması olduğunu bilərək sahib olduqları gözəllikləri və incəlikləri ortaya çıxara bilən bir ruh halında saxlayar.

Etdiyi Yaxşı və Müsbət Şeyləri Dilə Gətirmək

Səthi xarakterə sahib olan insanlar gördükləri yaxşı işləri, göstərdikləri müsbət rəftarları hər kəsin bilməsini istəyərlər. Buna görə də bunları mümkün olduğu qədər insanların görə biləcəkləri şəkildə göz qabağında edərlər. Məsələn, bir yoxsula pul yardımı edərkən bunu açıq-aşkar ətrafdakıların görə biləcəkləri şəkildə verərlər. Sonra da yenə etdikləri bu yardımın, ya üstüörtülü şəkildə vurğulayaraq başa düşülməsinə çalışar ya da bunu açıq bir dillə izah edərlər. Və ya bu tərz insanlardan tez-tez “O hədiyyəni mən verdim, əynindəkini mən aldım, oranı mən təmizlədim, o faylı mən hazırladım, fikri ona mən verdim, mən yadına salmasaydım yaddan çıxardardı, avtomobilimlə evinə qoydum, xəstələndiyi vaxt ona mən baxdım...” kimi cümlələr eşitmək mümkündür. Budur bir insanı bunları etməyə sövq edən səbəb səthi düşüncədir. Çünki səthi xarakterdəki insanlar bu tip şeylərlə özlərini guya ucaltmağa, tərifləməyə və beləliklə də insanların yanında dəyərli olmağa çalışarlar. Əgər ürəklərində və düşüncələrində Allahın zikri olsa, şübhəsiz ki, insanların təqdirinə, tərifinə əhəmiyyət verməzlər. Lakin Allahın razılığını nəzərə almadıqları və bunun axirətdəki qarşılığını uzaq gördükləri üçün o an orada olan insanların təqdiri və təşəkkürü bu insanlara daha yaxın bir fayda kimi görünər.

Digər tərəfdən də bu kəslər etdikləri hər hansı maddi və ya mənəvi yardımı adamın özünə qarşı da dilə gətirə bilərlər. Din əxlaqını və bu əxlaqın incəliklərini qavraya bilmədikləri üçün bunun çox böyük bir səthi düşüncə olduğunu görə bilməzlər. Halbuki Allah Quranda “ey iman gətirənlər! Sədəqələrinizi, özünü camaata göstərmək məqsədilə xərcləyən, Allaha və Axirət gününə inanmayan şəxs kimi minnət qoymaqla və əziyyət verməklə puç etməyin. Bunun məsəli üzərində torpaq olan hamar qayanın məsəlinə bənzəyir ki, şiddətli yağış yağıb onu çılpaq hala salmışdır. Onlar qazandıqlarından heç bir şeyə nail olmazlar...” (Bəqərə surəsi, 264) buyuraraq iman edən qullarını belə bir əxlaq və rəftar pozğunluğundan çəkindirmişdir. Qarşı tərəfə minnət qoymaqla əziyyət verdikləri təqdirdə öz əlləriylə sədəqələrini puç edə biləcəklərini xatırlatmışdır. Başqa bir ayəsində isə Allah “xoş söz demək və xətaları bağışlamaq, minnətlə verilən sədəqədən daha yaxşıdır. Allah Zəngindir...” (Bəqərə surəsi, 263) deyə buyurmuşdur.

Din əxlaqını yaşayan müsəlmanlar göstərdikləri bütün gözəl rəftarları, etdikləri yaxşılıqları, işlədikləri xeyirləri sadəcə Allahın razılığını qazanmaq məqsədiylə edərlər. Onlar sırf axirət yurduna yönəldikləri üçün insanlardan maddi və ya mənəvi heç bir qarşılıq gözləməzlər. Bu mənada insanların təqdirinə ya da təşəkkürünə də əhəmiyyət verməzlər. İnsanların tərifini qazanmağa yönəlmiş heç bir cəhdləri olmadığından rəftarları olduqca səmimi və təmkinlidir. Etdikləri xeyir və yaxşılıqların insanlar tərəfindən bilinməsi üçün əsla səy göstərməz, bunları dilə gətirməzlər. Qarşı tərəfi minnət altında qoymaz, təşəkkür, tərif və ya kompliment gözləməzlər. Allahın “...mənim mükafatım ancaq məni yaradandadır...” (Hud surəsi, 51) ayəsində bildirdiyi kimi əvəzini sadəcə Allahdan gözləyərlər.

Allahın “sədəqələri aşkarda verirsinizsə, bu çox gözəl. Əgər onu yoxsullara gizlində versəniz, bu sizin üçün daha yaxşı olar. Allah sizin bəzi günahlarınızdan keçər. Allah nə etdiklərinizdən xəbərdardır”. (Bəqərə surəsi, 271) ayəsində də işarə etdiyi kimi mümkün olduğu qədər xeyri gizlində işləməyi seçərlər. Başqa bir ayədə isə Allah müsəlmanların bu nəcib məqsədinə “...xərclədiyiniz hər bir sədəqə özünüz üçündür. Siz onu ancaq Allahın Üzünü dilədiyinizə görə sərf edirsiniz...” (Bəqərə surəsi, 272) hökmüylə diqqət çəkər.

Səthi düşüncəli İnsanlar Asanlıqla əsəbləşər

Əsəb və gərginlik ümumiyyətlə mənfəət qarşıdurmalarında ortaya çıxar. Səthi xarakterə sahib olan insanların çox hissəsi mənfəətlərinə zərər gələcəyini düşündükləri vəziyyətlərdə əsəbləşər və birdən-birə həmişəki xarakterlərindən kənara çıxaraq tam fərqli bir görünüşə bürünərlər. Əsəb; sakit, heç nəyi vecinə almayan, zarafatcıl və ya ciddi bilinən bir insanı birdən-birə tanınmayacaq hala gətirərək olduqca qatı və qəddar edə bilər. Ancaq bunu edə bilməsi üçün, o insanın iradəsinin və vicdanının zəif, Allahı yaddan çıxartmış və nəfsinə qarşı zəifliyə düçar olmuş səthi bir insan olması lazımdır.

Bu kəslərin əsəbləşdiklərini göstərmək üçün istifadə etdiyi yüzlərlə fərqli üsulları vardır. Sual soruşan bir adama bir müddət susduqdan sonra cavab vermək, tənə vuraraq danışmaq, həmişə şikayət edərək problem yaratmaq, gülməli mühitlərdə gülməmək, qaşqabaqlı olmaq, söhbətlərə qoşulmamaq, sürətlə qapını çırpmaq, bir əşyanı yerə çırpmaq kimi üsullar bunlardan sadəcə bəziləridir. Bu əsəbi rəftarların və eyhamların hamısı da səthi düşüncədən qaynaqlanar və heç birinin də din əxlaqında yeri yoxdur. Çünki insanın başına gələn hər hadisə Allahın nəzarəti altında reallaşır. Həyatımızın hər dəqiqəsi və hər saniyəsi Allahın hökmü ilədir. Buna görə də insanın özünü itirib, əsəbləşəcəyi bir vəziyyət yoxdur. Qırılan dəyərli bir antikvar, itən bir çanta, səhvən zibilliyə qutusuna atılan əhəmiyyətli bir sənəd, baş verən bir qəza, ağızdan çıxan səhv ya da incidici bir söz kimi insanın həyatı boyunca qarşılaşa biləcəyi və çatışmazlıq kimi düşündüyü bütün hadisələr əslində Allahın yaratmış olduğu taleyin bir hissəsidir. Sonsuz ağıl sahibi olan Rəbbimiz bunların hamısını iman edən səmimi qulları üçün xeyir olaraq yaratmışdır.

Yeriyərkən ayağı burxulan, əhəmiyyətli gördüyü bir görüşə çata bilməyən, işindən çıxarılan, haqqında əsassız bir dedi-qodu yayılan, illərlə gecə-gündüz hazırlaşdığı halda universitet imtahanını keçə bilməyən insanların, bu hadisələr qarşısında əsəbləşmək əvəzinə əvvəl bunu düşünməlidir. Bu hadisələrin heç biri təsadüfən reallaşmamışdır. Səmimi bir müsəlman üçün bunların hamısı xeyirə vəsilə olacaq hadisələrdir və hamısı bir hikmət üzrə yaradılmışdır.

Səthi xarakterli insanlar isə tez-tez taleyi unutduqları üçün, mənfəətlərinə zidd kimi görünən bir hadisənin də Allahın nəzarəti altında olduğunu o an düşünə bilməz və dərhal əsəbləşərlər. Ancaq möminlər hər hansı bir müsibət qarşısında buna səbəb olan insana əsəbləşsələr belə qəzəblərini boğarlar. Allaha etibar edər və bu hadisənin xeyrini görməyi arzulayarlar. Qarşılarındakı adamı Allahın istiqamətləndirdiyini yaddan çıxartmazlar. Bilirlər ki, əsəbləşmək, gərginləşmək, incidici söhbətlər etmək, əsəbi davranışlar göstərmək səthi düşüncə tərzinə sahib səthi düşüncəli insanlara aid məqamlardır. Allah bir ayəsində belə buyurmuşdur:

O müttəqilər ki, bolluq zamanı da, qıtlıq zamanı da mallarından Allah yolunda xərcləyir, qəzəblərini boğur və insanları bağışlayırlar. Allah yaxşı iş görənləri sevir (Ali İmran surəsi, 134)

Tamahkarlıq Səthi Düşüncəli İnsanlara Məxsusdur

Səthi xarakterə sahib olan insanlar dünyəvi dəyərlərə həris olduqları üçün din əxlaqından uzaqlaşarlar. Çünki adamı səthi düşüncə etməyə sövq edən qürur, qısqanclıq, hərislik, tələskənlik, dözümsüzlük, əsəb kimi bir çox səbəbin əsasında nəfsin istək və həvəslərinə tabe olmaq vardır. Eynilə bunlar kimi tamahkarlığın da əsasında nəfsin istək və həvəslərinə tabe olmaq vardır. Nəfs insanın daxilinə yerləşmiş bir düşmən kimidir. Allah bir ayədə nəfsin bu xüsusiyyətini hz. Yusifin “mən özümə bəraət qazandırmıram. Çünki, Rəbbimin rəhm etdiyi kəs istisna olmaqla, nəfs adama pis işləri əmr edər...” (Yusif surəsi, 53) ifadəsi ilə bildirir. Nəfsin bu xüsusiyyətinə qarşılıq insan ağlından və vicdanından istifadə etməlidir. Çünki insanın yüksək dəyərləri tərk edib nəfsin səthi istəklərinə boyun əyərək, dünya mənfəətlərinə yönəlməsi böyük bir aldanışdır. Allah Quranda nəfslərinə tabe olaraq ayələrindən uzaqlaşan insanlar üçün “Biz istəsəydik, bunun (həmin ayələrin) sayəsində onu ucaldardıq. Lakin o, dünyaya meyl saldı və öz istəyinə uydu...” (Əraf surəsi, 176) buyuraraq, bu insanların səthi düşüncəyə meyil etdiklərini bildirir. Yenə başqa bir ayəsində Allah “...içərilərində həm əməlisaleh olanlar, həm də belə olmayanlar vardır...” (Əraf surəsi, 168) buyuraraq din əxlaqının yaşanması xaricində qalan davranış modelini “alçaq” olaraq xarakterizə etmişdir. Vicdanlarından istifadə etdikləri təqdirdə ucalıb, hörmətli və şərəfli bir həyat yaşaya biləcəkləri halda bəhsi keçən insanlar bu tip pis rəftarlara meyil edərlər. Budur tamahkar olmaq da bu səthi və aşağı səviyyəli əxlaqı əks etdirən rəftarlardan biridir.

Tamahkarlıq insanı zəiflədən, alçaldan bir düşüncədir və böyük zərərə gətirib çıxarar. Bu əxlaqa sahib olan adam, hərisliyi üzündən əlindəki dəyərli imkanları kənara atıb dəyərsiz şeylərin dalınca gedər. Allahın razılığını, rəhmətini və sonsuz nemətlərlə təchiz edilmiş cənnətini istəmək və bunun üçün səy göstərmək əvəzinə dünyanın çürük və müvəqqəti faydasını istəyər. Nəfsi ehtiraslarla dolu olduğundan sonrasını görməyib sadəcə içində olduğu anı güdər. “Əsl həqiqətdə, bunlar ötəri dünyanı üstün tutaraq qarşılarındakı ağır günü görməməzliyə vururlar”. (İnsan surəsi, 27) ayəsində buyrulduğu kimi axirəti diqqətdən kənarda saxlayar. Mal, mülk, mövqe həvəsi və hərisliklə mənfəət dalınca getmək, bu adamı səthi düşüncəyə sövq edər və onu həmişə alçaldar. Halbuki dünya malına hərisliklə sarılmaq və ona tamah salmaq insan üçün bir aldanışdır. Bu vəziyyətə düşməmək üçün isə nəfsin istək və həvəslərinə tabe olmamaq lazımdır.

Allah Quranda “...siz dünya mənfəətlərini istəyirsiniz, Allah isə axirəti qazanmağınızı istəyir...” (Ənfal surəsi, 67) deyə buyurur. Başqa bir ayəsində isə Allah mal-dövlətə olan hərisliyə qarşılıq “...iman gətirib yaxşı əməl işlədən kimsə üçün Allahın mükafatı daha xeyirlidir. Buna isə yalnız səbir edənlər nail olarlar...” (Qəsas surəsi, 80) deyə buyurur. Çünki adamın hərisliyi artsa səhvlərə və pisliklərə olan meyli də xeyli artmış olar, artıq bir çox faktlar və gözəlliklər ondan uzaqda qalar. Bəziləri bir qədər çox yemək, geyinmək üçün, bəziləri daha çox əylənə bilmək, daha yüksək bir həyat standartı əldə edə bilmək üçün, bəziləri isə daha yüksək bir vəzifəyə gələ bilmək üçün inandığı dəyərlərdən güzəştlər verər. Halbuki, bunların hamısı müvəqqəti və əhəmiyyətsizdir. İnsan bir qab yeməklə doya bilər, tək bir köynəyi illərlə geyə bilər. Evi nə qədər böyük olursa olsun içində olduğu an tək bir otağında oturar və digər yerləri görməz. İçində olduğu şərtlər nə olursa olsun insan belə bir səthi düşüncəyə əsla yanaşmamalı, diqqətcil davranmalıdır. Əgər ağır şərtlər daxilində yaşayırsa işləməli, çapalamalı və Allaha təvəkkül etməli, lakin əsla böyük ya da kiçik heç bir şeyə tamah salmamalıdır. İstədiyi hər şeyi yalnız Allahdan istəməli, yalnız Ona rəğbət göstərməlidir. Allah bir ayəsində “Rəbbinizdən lütf diləmək (həcc vaxtı ticarət etmək) sizə günah deyildir...” (Bəqərə surəsi, 198) buyurur. Ayədə də bildirildiyi kimi bir insan Allahdan hər cür neməti istəyə bilər. Göylərdə və yerdə olan bütün canlıların ruzisini verən, onları yaradan və yaşadan Rəbbimiz, iman edən qullarına belə gözəl bir nemət bəxş etmiş və onları dualarına cavab verəcəyi ilə müjdələmişdir. Tövbə surəsinin 28-ci ayəsində isə “...əgər kasıblıqdan qorxursunuzsa, bilin ki, Allah istəsə, Öz lütfündən bəxş etməklə sizi varlandırar...” buyurur.

Müsəlmanlar Allahın lütfü ilə əsilzadə bir ruha sahib olduqlarından Allahın “biz yalnız Sənə ibadət edir və yalnız Səndən kömək diləyirik. Bizi doğru yola yönəlt nemət bəxş etdiyin şəxslərin yoluna…” (Fatihə surəsi, 5-7) ayələrində bildirdiyi şəkildə hər cür nemət və köməyi Allahdan gözləyərlər. Ehtiyac içində olsalar belə bunu həyalarından ötrü insanlara hiss etdirməzlər. Belə gözəl bir əxlaqın qəbul olunmasına Rəbbimiz belə diqqət çəkmişdir:

Sədəqə Allah yolunda cihad edən və yer üzündə hərəkət edə bilməyən yoxsullar üçündür. Bu adamlar həya edib dilənmədiklərinə görə tanımayan adam onları varlı hesab edir. Sən onları üzlərindən tanıyırsan. Onlar insanlardan israrla bir şey istəməzlər... (Bəqərə surəsi, 273)

Onlar özlərinin istədikləri şeylərdən kasıba, yetimə və əsirə də verərlər və deyərlər: “Biz sizi yalnız Allahın rizası üçün yedirdirik və sizdən nə əvəzini, nə də minnətdarlıq gözləyirik! Əslində, biz, Rəbbimizdən gələ bilən çox kəskin və ağır bir gündən ehtiyat edirik!” (İnsan surəsi, 8-10)

Yenə Allahın “mühacirlərdən əvvəl Mədinədə yurd salmış, sonra da iman gətirmiş kimsələr öz yanlarına hicrət edənləri sevir, onlara verdiklərinə görə qəlblərində peşmançılıq hissi duymurlar. Hətta özləri ehtiyac içində olsalar belə, onları özlərindən üstün tuturlar...” (Həşr surəsi, 9) ayəsində bildirdiyi kimi özləri ehtiyac içində olsalar belə, yenə rəftarları nə isə almağa deyil, verməyə meyillidir.

Müsəlmanlar tamahkarlığın tam əksi olan bu şərəfli və fədakar rəftarlardan böyük bir zövq alarlar. Tamahkar insanlar isə özlərində olan nemətləri hərisliklə sahiblənər, şükür etməyi ağıllarına gətirməzlər. Buna görə də bir cür əllərindəki nemətlərdən ötrü xoşbəxt olmazlar. Zehinlərində həmişə daha da çoxunu əldə etmək arzusu vardır. Hətta ehtiyacları olmasa belə sadəcə daha çoxuna sahib olmaq hərisliyi içində yaşayar və çox kiçik şeylərə belə tamah sala bilərlər. Allah ayələrdə bu həqiqəti xəbər verir və bu insanların din əxlaqını yaşamamaqda israrlı olduqlarına diqqət çəkər:

Məni yaratdığım kimsə ilə tək burax; Mən ona bolluca var-dövlət bağışladım, qayğısına qalan oğullar verdim və onu hər cür imkanlarla təmin etdim. Bunlara baxmayaraq, o, yenə də əlavə etməyimi arzulayır. Xeyr! Çünki o, ayələrimizi inadla inkar edir (Muddəssir surəsi, 11-16)

Öz əllərində olanı xərcləməkdən çəkinən və əllərini bağlı tutan bu səthi xarakterə sahib insanlar başqalarına qarşı isə bunun tam tərsi olan bir rəftar göstərərlər. Allah Quranda “çəkidə və ölçüdə aldadanların vay halına! O kəslərin ki, camaatdan bir şey aldıqda onu tam almaq istəyərlər, onlar üçün bir şey ölçdükdə və ya çəkdikdə onu ziyana salarlar”. (Mutaffifin surəsi, 1-3) ayələriylə onların tamahkarlıqlarından qaynaqlanan saxtakarlıqlarının üstünü açaraq xəbər verir. Halbuki bu, Allahın razı qalmadığını Quranda bildirdiyi və insanları çəkindirdiyi bir səthi düşüncədir. Rəbbimiz bir ayəsində “kafirlərdən bəzisini sınamaq üçün onlara dünya həyatının bərbəzəyi kimi verdiyimiz şeylərə gözünü dikmə. Rəbbinin ruzisi daha xeyirli və daha davamlıdır”. (Taha surəsi, 131) buyuraraq iman edən qullarını xəbərdar etmiş və Öz qatından verəcəyi nemətlərin daha xeyirli olduğunu xatırlatmışdır.

Tamahkarlıq təkcə bəzi maddi dəyərlərlə məhdudlaşmış bir anlayış deyil. Qaytarılan bir cavabda, deyilən bir sözdə və bunlarla yanaşı bir çox təfərrüatda bu pis əxlaq özünü göstərə bilər. Səthi düşüncəli insan öz sözüylə “bir sözün altında qalmaz”, son sözü deməyə tamah salar. Bəzi insanlar hər fürsətdə söhbətlərinin arasına xarici dildən sözlər və eyhamlar daxil edərək dil bildiklərini vurğulamağa çalışarlar. Birbaşa və səthi izahat əvəzinə, demək istədikləri sözün azərbaycancasını xatırlaya bilmirmiş kimi edərlər. İnsanlara göstəriş edə bilmək üçün bir neçə sözdən istifadə edərlər. Eynilə marka, avtomobil, bağ kimi, bir sözlə sahib olduqları maddi imkanları vurğulamaq istiqamətli söhbətlərin əksəriyyətinin əsasında çox vaxt bu səthi düşüncə vardır. Halbuki belə müvəqqəti dünya istəklərinə düşgünlük göstərmək insan üçün böyük bir utanc vəsiləsi olmalıdır. Bu səthi düşüncəyə tənəzzül edən adam nə qədər alçalmış bir vəziyyətə düşdüyünü bilməlidir. Sahib olduğu hər şeyin yalnız göz açıb yumuncaya qədər fani dünya həyatına aid olduğunu, ölümlə birlikdə sonsuza qədər hamısının geridə qalacağını unutmamalıdır.

Əldə edilən çox kiçik mənfəətləri belə qazanc hesab etmək də bu çirkin əxlaqın bir növüdür. Bu tamahkar düşüncəyə sahib insanlar təəccübləndirici dərəcədə kiçik şeyləri qazanc olaraq görərlər. Məsələn, səthi bir insan üçün yoldaşlarından əvvəl davranaraq daha yaxşı bir yerə keçib oturmaq ya da heç pul xərcləmədən getdiyi bir şirkət yeməyi xoşbəxtlik vəsiləsi olan əhəmiyyətli hadisələrdir. Eynilə insanların hüquqlarını tapdalayaraq əldə edilən kiçik şeylər də bu insanları gözlənilməz şəkildə həyəcanlandırar və xoşbəxt edər. Qatıldıqları bir dəvətdə açıq bufetdən faydalana bilmək və yemək yemək üçün bir-birinin qabaqlamağa çalışan insanlar, daha çox yeməyin olduğu qabı bir cür özünə almağa çalışan insanlar da eyni səthi düşüncədə olan insanlardır. Üstəlik bu insanların çoxu heç ehtiyacı olmadığı halda bir qab yeməyə tamah sala bilən insanlardır. Aydın olur ki, tamahkarlıq insanların sahib olduqları imkanların genişliyi və ya məhdudluğu ilə əlaqədar bir mövzu deyil, tamamilə din əxlaqından uzaq səthi bir ruha sahib olmaları ilə əlaqədar bir mövzudur. Çox məhdud imkanlara sahib olmasına baxmayaraq heç bir ehtiyacını heç kimə hiss etdirməyən şərəfli insanlar olduğu kimi olduqca zəngin və varlı olmasına baxmayaraq əlini bağlı tutan və ağla gələ biləcək ən kiçik şeylərə belə tamah salan insanların da sayı çoxdur. Məsələn, zəngin və məşhur biri, bir səbəbə görə kiçik bir qəsəbəyə getdikdə hansı təvazökar mağazaya girsə, çoxundan kiçik də olsa bir hədiyyə ilə oradan ayrılar. Yəqin ki, hədiyyələri verən kəslər olduqca məhdud imkanlar daxilində yaşayan insanlardır. Qəsəbəni gəzən adam isə bu kiçik yerdə yediyi yeməyin pulunu ödəməməyi belə qazanc olaraq hesab edən, əslində ehtiyac içindəki insanların imkanlarına tamah salan zəngin bir adamdır.

Bu nümunədən də göründüyü kimi səthi düşüncəli insan hədiyyə almaq kimi mövzularda tamahkardır. Ətrafındakı insanlardan hədiyyə ala bilmək üçün həmişə yeni il, ad günü, ildönümü kimi əhəmiyyətli günləri xatırladar. Özünə hədiyyə almaları üçün yoldaşlarına qarşı zarafat yolu ilə eyhamlardan istifadə edər. Guya zarafat olan bu eyhamlar qarşı tərəfi bu adama hədiyyə almağa məcbur edər. Bununla yanaşı bir əşyanı həmişə çox bəyəndiyini, özünün də belə bir şey istədiyini deyərək qarşısındakı adamın o əşyanı özünə hədiyyə etməsini gözləyər. Beləliklə də çox kiçik şeylərə tamah salar və bunları əldə etməyi öz ağlına görə qazanc kimi görər.

Unudulmamalıdır ki, səthi düşüncə nə təhsillə, nə mədəniyyət səviyyəsi ilə, nə də zənginlik və yoxsulluqla birbaşa əlaqəsi olan bir mövzu deyil. Əsasən din əxlaqı və vicdanla əlaqədar bir mövzudur. Ancaq vicdanından istifadə edən, Allahın razılığını axtaran və axirəti qarşısına məqsəd qoyan müsəlmanlar xoşbəxt və gözü tox insanlardır. Onlar ehtiras, tamah, istismar etmək kimi din əxlaqına zidd olan hallardan çəkinərlər. Çünki bəhsi keçən insanlar kimi içində olduqları anın müvəqqəti faydalarını deyil, sonsuz axirət həyatını güdərlər.

Peyğəmbərimiz (s.ə.v) də hədisi-şəriflərində iman edənləri tamahkarlığa qarşı xəbərdar etmiş, “Əsla tamahkar olmayın! Tamah elə kasıblığın özüdür”. [Təbərani] buyurmuşdur. Başqa bir hədisi-şəriflərində isə, “Möminin izzəti, insanlara qarşı tox gözlü olmasıdır”. [Hakim] buyuraraq tamahkarlıqdan uzaq olmasının mömini izzətli etdiyinə diqqət çəkmişlər. Hz. Məhəmməd (s.ə.v) başqa bir hədisində isə dünyaya həris olan ilə olmayan arasındakı fərqi belə bildirmişdir:

Kim ki, arzusu məqsədi dünya olsa Allah o kimsənin əleyhinə işini darmadağın edər, kasıblığını iki gözünün arasında edər (yəni, dünya malını əldə etmək uğrunda çətinliklər çəkər, hərisliyi də bitməz) və dünya (nemət və malın) dan özü üçün (taleyində) yazılmış olan miqdardan başqa heç bir şey ona çatmaz. Kimin niyyəti, arzusu axirət olsa Allah o kimsə üçün (dağınıq) işini yığışdırar (nizamlayar), zənginliyini ürəyinə yerləşdirər, dünya (nemətləri ilə malı) da boyun əyərək (rahatlıqla) gedər”. (İbni Mace, Cild 10, Səh. 374)

Bədiüzzaman Səid Nursi də bir təfəkküründə bizlərə hərisliklə bir şeyin ardınca gedənin ondan məhrum ola biləcəyini belə xatırladar:

Hərislik məhrumiyyət səbəbidir, təvəkkül və qənaət isə, rəhmət vəsiləsidir. (Mektubat, səh.271)

Maraqlı Olmaları

Səthi düşüncənin çirkin mədəniyyəti içində yaşayan insanlar, bilmədikləri ya da maraqlandıqları mövzuları öyrənmək üçün müxtəlif üsullardan istifadə edərlər. Özləriylə heç bir əlaqəsi olmayan, ya da öyrəndikdə heç bir işinə fayda verməyəcək mövzularla maraqlanar, onu öyrənməyə çalışarlar. Məsələn, bir gecə əvvəl özünün dəvət olunmadığı bir yoldaş yığıncağına aralarında mübahisə olan digər bir adamın çağırılıb çağrılmadığını öyrənmək üçün, aradakı üçüncü adama, ona bütün gecə zəng etdiyini ancaq əlaqə saxlaya bilmədiyini və çox narahat olduğunu ifadə edər. Beləliklə də qarşı tərəf bu sualın verilmə məqsədini bilmədən o adamın dünən gecəki yığıncaqda olduğunu buna görə də əlaqə saxlaya bilməməsinin çox normal olduğunu deyər. Beləliklə də hiyləgərcəsinə hazırlanmış bu sual ilə adam hiss etdirmədən həm qarşı tərəfə bir yaxşı niyyət nümayiş etdirər, həm də üçüncü adama hiss etdirmədən içində maraq və qısqanclıq bəsləmiş olar.

Səthi bir mədəniyyət daxilində yaşayan insanlar, beləliklə istifadə etdiyi üstüörtülü sual üsulundan başqa, açıqca və davamlı sual soruşaraq da içlərindəki marağı sakitləşdirmək istəyərlər. Kim nə dedi, hara getdi, nə geydi, hardan gəldi kimi adi və səthi məzmunlu suallarla söhbətlərin arasına girərək, özləriylə əlaqədar olub-olmasa da maraqlandıqları mövzuları öyrənmək istəyərlər. Ya da özlərinə bu cəhətdən yaxın gördükləri kəslərdən vasitəçi olaraq istifadə edərək, maraqlandıqları mövzuları bu kəslər vasitəsiylə öyrənməyə çalışarlar. Sonra da qarşılıqlı olaraq bu mövzular barəsində uzun və dedi-qodu məzmunlu söhbətlər edərlər. Marağın özlərini saldığı bu alçaldıcı vəziyyəti və üzərlərində əmələ gələn səthi düşüncəli insan görünüşünün necə olduğunu görmədən bu mədəniyyəti yaşayarlar. Çox kiçik və lazımsız mövzuları tədqiq edərək öz aralarında əhəmiyyətli bir hala gətirib şişirdərlər. Hər an özlərinə bir az daha yaxınlaşan ölümü, sonrakı sonsuz axirət həyatlarını düşünmək əvəzinə bu əhəmiyyətsiz mövzular barəsində danışaraq və zehinlərini yoraraq vaxtlarını boş yerə sərf edərlər.

Halbuki Allaha təvəkkül edən bir insan əgər bilməsi, xəbərdar olması lazım olan bir mövzu varsa, Allahın mütləq o məlumata bir yolla çatmasını, bunu müxtəlif vasitələrlə öyrənməsini təmin edəcəyini bilir. Buna görə də heç bir şəkildə narahat olmaz və maraqlanmaz. Ən xeyirlisi nə isə onun reallaşacağını, Allahın razılığını güddüyü təqdirdə mütləq Allahın özünü qoruyacağını, ehtiyacı olan mövzuları və məlumatları özünə çatdıracağını bilir. Çünki müsəlman Allahın hadisələr üzərindəki mütləq hakimiyyətinin varlığını heç vaxt ağlından çıxartmaz. Bir adam nə qədər maraqlansa da Allahın öyrənməsinə izn vermədiyi bir mövzunu əsla öyrənə bilməyəcəyini də dərk edir. Ya da yuxarıda bir qismindən bəhs etdiyimiz bəzi səthi üsullardan istifadə edərək marağını sakitləşdirsə belə bu müddət ərzində vicdanının onu rahat buraxmayacağını, qarşı tərəfdəki insanı ya da insanları aldatmağın, onların yaxşı niyyətlərindən sui-istifadə etməyin narahatlığını həmişə yaşayacağını düşünər. Qarşısındakı adama hiyləgərcəsinə planlanmış bir sual soruşmağa cəhd etsə o anda Allahın özünü gördüyünü, yalan yollarla və qarşısındakı adamı aldatmaqla marağını aradan qaldırmağa çalışdığı hər anda Allahın özü ilə birlikdə olduğunu və bu etdiklərini qarşısına çıxaracağını bilir. Kiçik və səthi bir marağı aradan qaldırmağın özü ilə birlikdə həmişə davam edən bir çətinlik və vicdan əzabı gətirəcəyini bilər və bu vicdani çətinliyi heç bir şəkildə gözə almaz.

Allahdan qorxar və çəkinər. Buna görə də heç bir şəkildə belə səthi bir axtarış içinə girməz. Hətta marağı aradan qaldırmaq məqsədi güdən lazımsız və boş söhbətlərin yanında edilməsinə belə izn verməz. Peyğəmbərimiz (s.ə.v) bir hədisində müsəlmanlara “Allaha və axirət gününə inanan kimsə ya xeyir danışsın, ya da sussun” şəklində öyüd vermişdir. (Tirmizi, Kıyamet 51; Kütüb-ü Sitte, 16-cı cild, səh.376) Başqa bir hədisi-şərifdə isə “Adamın malayani (faydasız boş söz) şeyləri tərk etməsi, İslamının gözəlliyindən qaynaqlanır” deyilmişdir. (Tirmizi, Zuhd 11; Kütüb-ü Sitte, 16-cı Cild, səh.377)

Məhz bu gözəlliyi yaşayan bir müsəlman lazımsız yerə maraqlanaraq öyrənmək istədiyi bir məsələ olsa belə buna öz içində mane olar. Belə bir vəziyyətə düşməyi özünə yaraşdırmaz. Unudulmamalıdır ki, hər kəs insanları aldadaraq, istədiyi mövzu ilə əlaqədar məlumatları müxtəlif üstüörtülü üsullardan istifadə edərək qarşı tərəfdən öyrənməyə çalışa bilər. Ancaq əhəmiyyətli olan, bunu edən adamın bu davranışına öz əxlaqı çərçivəsində bir yer tapa bilməməsidir. Öz əxlaq anlayışıyla bu hiyləgər və maraqlı şəxsiyyəti əlaqələndirə bilməsidir. Çünki sırf bir məlumat əldə edə bilmək üçün Allahın özünü gördüyünü və nə etdiklərindən xəbəri olduğunu bilərək belə bir cəhd edə bilirsə, onda bu, ürəyində yaşadığı Allah qorxusunun güclü olmadığına bir işarə ola bilər.

Ancaq, əlbəttə ki, insanlar üçün faydalı olacaq, bir ehtiyacı aradan qaldıracaq, asanlıq təmin edəcək məlumatların öyrənilməsinin maraqla əlaqəsi yoxdur. Bu, Allahın iman edənləri istiqamətləndirdiyi müsəlmanca bir davranış formasıdır.

Ancaq yuxarıda təfərrüatlarıyla bəhs etdiyimiz, adamın eqoist istəklərini və marağını sakitləşdirmək məqsədini qüvvəyə salan, xəbər araşdırmağa və marağı aradan qaldırmağa istiqamətli bir istintaq forması müsəlmanların anlayışından tamamilə fərqli, səthiliyin gətirdiyi imani həssaslıqlarını müəyyən ölçülərdə itirmiş insanlara xas kobud bir davranışdır.

Kübarlaşmaq

Düşüncələri səthi düşüncədən uzaq insanların rəftarları da təbii və keyfiyyətlidir. Belə bir insan nə söhbətlərində, nə də hərəkət və mimikalarında süni üsullardan istifadə etməyə ehtiyac duymazlar. Səthi düşüncəli insanların istifadə etdikləri süni üsulların əvvəlində isə kübarlaşmaq gələr. Kübarlaşmak dedikdə, ədəbə uyğun, incə düşüncəli, nəzakətli davranışlar başa düşülməməlidir. Bizim burada bəhs etdiyimiz kübarlaşmaq əslində səthi xarakterə sahib olan bir adamın özünü olduğundan fərqli göstərərək qarşı tərəfə bəyəndirmə səyidir. Adam həqiqi şəxsiyyətini, səthi rəftarlarını və həyatını, öyrənməsini istəmədiyi kəslərin yanında örtmək, gizlətmək üçün kübarlaşmaq üsulundan istifadə edər.

Bu adam özünün səthi olduğunu bilir və bu səthi düşüncəni yanında rahatlıqla yaşaya biləcəyi kəslər vardır. Özü ilə eyni aşağı səviyyəli mədəniyyətə şərik olan bu insanların yanında kübarlaşmağa ehtiyac duymaz və hətta olduqca avam davrana bilər. Lakin özü kimi olmayan və səthiliyini tanımağından ötrü yanında alçalmaqdan çəkindiyi kəslərin yanında kübarlaşmağa güclü ehtiyac duyar.

Kübarlaşmaq səyi insanları həddindən çox gözündə böyüdən, şəxsiyyəti zəif insanlarda müşahidə olunan və insanı çox cahil və səthi göstərən rəftarlardan biridir. Məsələn, təbii davranan bir insan izah etmək istədiyi bir mövzunu birbaşa bir üslubla izah edər, istədiyi bir şey varsa konkret olaraq deyər. Səthi bir insan isə kübarlaşmağa çalışarkən izah edəcəyi mövzunu bir cür izah edə bilməz, dolayı yollara qaçar və sözü çox uzadar. Xüsusilə də qarşı tərəfdən bir şey istəyəcəyi vaxt xeyli əzilər və rəftarları təbiilikdən uzaqlaşar. Kübarlaşmaq səthi düşüncəli insanın təkcə üslub və söhbətlərində deyil oturmasında, qalxmasında, yemək yemə tərzində, əşyaları tutmağında, hər rəftarında ortaya çıxar. Belə bir adamı görən hər kəs onun 24 saat belə yaşaya bilməyəcəyini bilər. Çünki bu çox aydın görülə bilən təbiilikdən uzaq bir hərəkət tərzidir.

Kübarlaşmaq eyni zamanda rəsmiyyətdən qaynaqlanan bir davranış pozğunluğudur. Əgər bir insan qarşısındakı adamla həmişə kübarlaşaraq danışırsa bu o adamla dost və səmimi olmadığının, onu yad biri hesab etdiyinin açıq bir göstəricisidir. Çünki bu insanlar yaxınlarının məsələn, ailələrinin yanında kübarlaşmağa ehtiyac hiss etməzlər. Onlara etibar etdikləri üçün yanlarında rahat olar, təbii halları necədirsə elə davranarlar. Buna qarşılıq yanında kübarlaşmaq ehtiyacı hiss etdikləri insanlar əslində yanında qısıldıqları və həqiqi şəxsiyyətlərini tanıtmaqda çəkindikləri kəslərdir. Bəzi insanların zənn etdiyi kimi kübarlaşan insanlar qarşılarındakı insana hörmət etdiklərindən bunu etməzlər, əksinə səmimiyyətsizlikdən edərlər.

Bu mövzuda edilməsi lazım olan adamın kübarlaşmağı bir kənara qoyub bu şəkildə səthi xarakterini gizlətmək əvəzinə ondan xilas olmasıdır. Ancaq bu təqdirdə rəftarları normal və keyfiyyətli olacaqdır. Bu isə Quran əxlaqının tam mənada yaşanması ilə mümkün olar.