Səthi Düşüncəni Yaradan Səbəblər

Kitabın mövzusu olan və bəzi insanların vicdanlarında heç bir narahatlıq hiss etmədən yaşadıqları səthi düşüncəni, çirklənmiş, degenerasiya olmuş bir növ cahiliyyə mədəniyyəti olaraq xarakterizə edə bilərik. Bu çirkin mədəniyyəti yaşayan insanların davranış və düşüncə strukturları, əxlaqları müşahidə edildiyi vaxt əhəmiyyətli imani çatışmazlıqları olduğu görülə bilər. Bundan əlavə, uşaqlıqdan etibarən aldıqları təhsilin, yaşadıqları mühitin və birlikdə olduqları kəslərin də səthi düşüncənin çirkin mədəniyyətini mənimsəmələri istiqamətində üzərlərində güclü bir təsiri vardır. Bütün bunların bir yerə gəlməsiylə saleh bir müsəlmanda görünməsi mümkün olmayan bu mədəniyyət ortaya çıxar. İnsan fitrətinə uyğun olmayan və adamı hörmətdən salan davranış formalarının heç tərəddüd etmədən tətbiq edildiyi bu sistem, öz içində yaşayan insanları Quran əxlaqında nəzərdə tutulan nəcib, şərəfli, hörmətli və qürurlu həyatdan uzaq tutar. İnsanların bu batil din olan səthi düşüncə dinini mənimsələrinə səbəb olan və Allahın əmr etdiyi üstün əxlaqı yaşamalarına mane olan amillərdən bəzilərinə sonrakı səhifələrdə yer verəcəyik.

Allahı Unudaraq İnsanları Ön Planda Tutmaqinsanı Səthi Düşüncəyə Doğru Aparar

Kitabın əvvəlində ifadə etdiyimiz kimi, səthi düşüncə deyildiyi vaxt insanların böyük əksəriyyətinin zehnində, qüsurlu nitqə sahib olan, gülüş və rəftarları estetikadan uzaq, güclü bir şəxsiyyəti olmayan insanlar canlanır. Halbuki, səthi düşüncə bunlarla yanaşı daha çox geniş bir mənaya sahibdir. Səthi düşüncə sadəcə ədəbdən və nəzakətdən uzaq rəftarlardan ibarət olan bir anlayış deyildir. Əsasən, Allahın qədrini haqqıyla təqdir edə bilməməkdən qaynaqlanan bir əxlaq pozğunluğudur. Buna görə də belə bir xarakterə sahib insanın mütləq şişirdilmiş rəftarlar nümayiş etdirməsi lazım deyildir.

Bir adamın insanlardan qorxması, onların razılıqlarını itirməkdən çəkinməsi, Allahın sevgisini və məmnuniyyətini qazanmaq əvəzinə onların sevgisini və məmnuniyyətini qazanmağı seçməsi, ya da onlardan mədət umması da o adamı səthi davranışlara yönəldər. Bunlarla yanaşı, bir adamın başına gələn hadisələrin Allahın nəzarəti altında olduğunu unudaraq təşvişə düşməsi, şikayətlənməsi, qəzəblənməsi də səthi düşüncə əlamətidir.

Lakin bəzi insanlar bu mühüm həqiqəti dərk etmirlər. Buna görə də səthi düşüncə mövzusunu özləri ilə əlaqədar olaraq düşünməz və özlərini belə bir təhlükədən uzaq görərlər. Bu kəsləri aldadan məqamlardan biri bəzi nəzakət qaydalarını bilmələri və bunlara diqqət etmələri ola bilər. Halbuki, bəzi mövzularda nəzakətli davranan bir insan da əslində səthi düşüncə mədəniyyətində yaşaya bilər. Çünki səthi düşüncə, bəzi davranış forması pozğlunluqlarıyla məhdudlaşmamışdır. Məsələn, nəzakətə əhəmiyyət verən bir adam bəzi hadisələrin təsadüfən inkişaf etdiyinə, həmsöhbət olduğu insanların Allahdan ayrı müstəqil bir varlıq olduqlarına və öz iradələri ilə hərəkət etdiklərinə inanır və onların nə fikirləşəcəklərini nəzərə alaraq hərəkət edə bilər. Allahın lazımınca təqdir edilmədiyi bu düşüncə tərzi, əlbəttə ki, adamın bütün reaksiyalarında, rəftar və danışıqlarında da əks olunur. Quran əxlaqını bilməyən bir insan bu davranış formasını və söhbətləri olduqca normal qarşılaya bilər. Halbuki, səthi düşüncədən uzaq olduğunu iddia edən, amma bir hadisə qarşısında şiddətlə təsirlənən, hirslənib ağlayan, hətta günlərlə depressiyaya girən bir adam olduqca səthi bir struktura sahib deməkdir. Bu adam Qurana görə imani dərinliyi qavraya bilməmiş bir insandır. Həqiqi bir müsəlman bu rəftarın arxasında dinə qarşı səthi bir dünyagörüşü olduğunu bilir. Çünki Allahı lazımınca tanıyan, Onun ayələrini bilən və yaşayan bir insanda belə bir vəziyyət meydana gəlməz. Belə təvəkkülsüz rəftarlar adamın hər şeyin Allahın nəzarəti altında olduğunu unudaraq insanları və hadisələri Allahdan ayrı bir güc kimi dəyərləndirdiyinin bir əlaməti ola bilər.

“Sizin məbudunuz Tək olan İlahdır. Ondan başqa məbud yoxdur, Mərhəmətlidir, Rəhmlidir.” (Bəqərə surəsi, 163) ayəsində bildirildiyi kimi yeganə ilah Allahdır və O sonsuz güc sahibidir. Mövcud olan canlı-cansız hər şey Onun iradəsindədir. Bütün insanların bu həqiqəti çox yaxşı qavramaları və üstündə dərin düşünmələri lazımdır. Bunun əksini düşünmək, başqa varlıqları Allaha şərik qoşmaq, yəni şirk olur ki, bu da Qurana görə böyük bir günahdır. Allah şirkin nə qədər böyük bir günah olduğunu bir ayədə belə bildirmişdir:

Şübhəsiz ki, Allah Özünə şərik qoşulmasını bağışlamaz, bundan başqa daha kiçik günahları isə istədiyi kimsəyə bağışlayar. Allaha şərik qoşan kəs iftira atmaqla böyük bir günah etmiş olur. (Nisa surəsi, 48)

Qurana baxıldığı vaxt bu əsas həqiqətə zidd bir inanc, münasibət və davranışın səthiliyin də səbəblərindən biri olduğu görünər. Allahın bir sifətinə başqasının sahib olduğunu düşünərək hərəkət etmək özü ilə süni rəftarları, lazımsız kübarlaşmağı, tamahkarlığı gətirər. Belə bir insan həmişə qəzəbə, kiçik mənfəətlər arxasınca getməyə, özünü aciz kimi göstərməyə, ya da özünü ucaltmağa meyillidir. Çünki yüksək bir şəxsi keyfiyyətə sahib olub, qeyd-şərtsiz gözəl əxlaq nümayiş etdirmək, hər rəftar və düşüncəsində sadəcə Allaha yönələn, nəcib bir ruha sahib, dünyaya əsla tamah salmayan müsəlmanlara xasdır.

Nümunə olaraq biliyi çox olan bir adamı fikirləşək. Əgər bu adam biliyinin özündən qaynaqlandığını zənn etsə səthi düşünmüş olar. Çünki belə zənn edildiyi vaxt elmin və biliyin həqiqi sahibinin Allah olduğu unudular. Sahib olunan hər biliyi Allahın öyrətdiyi buna görə də dilədiyi vaxt Allahın hamısını bir anda geri ala biləcəyi nəzərdən qaçırılmış olar. Bunlarla yanaşı, adam özünün də bütün insanlar kimi Allah qarşısında mütləq aciz bir varlıq olduğunu düşünməmiş olar.

Bu səthi düşüncənin başqa bir cəhəti də belə kəslərə cahilcəsinə heyranlıq hissi keçirməkdir. Bu heyranlıq bilik sahibi bir adama olduğu kimi, bəzən gözəl və ya yaraşıqlı bir insana, bəzən bacarıqlı bir sənətkara, bir oyunçuya, idmançıya ya da sərvət sahibi bir insana yönəldilə bilər. Halbuki gözəllik, qabiliyyət, zəka, müvəffəqiyyət kimi xüsusiyyətlərin hamısını insanlara Allah vermişdir. Məsələn, mal-dövlət sahibi bir insanı dəyərləndirərkən onun sahib olduğu imkanlar əhəmiyyətli deyildir, əhəmiyyətli olan onun Allahın aciz bir qulu olduğunun düşünülməsidir.

Səthi bir anlayışa sahib olan insanlar belə bir adamdan kömək gözləyər, malın əsas sahibinin Allah olduğunu unudarlar. Bundan ötrü bu kəslərə qarşı şişirdilmiş dərəcədə səmimiyyətsiz bir hörmət və ehtiram göstərərlər. Allahın “…şübhəsiz ki, Allahdan başqa ibadət etdikləriniz sizə ruzi verməyə qadir deyillər. Elə isə ruzini Allahdan diləyin, Ona ibadət edin və Ona şükür edin...” (Ənkəbut surəsi, 17) ayəsində bildirdiyi həqiqəti nəzərdən qaçırarlar.

Başqa bir ayədə də bəzi insanların özlərinə bütün xüsusiyyətlərini verənin Allah olduğunu unutduqları belə xəbər verilir:

İnsana bir zərər toxunduğu zaman Bizə yalvarır. Sonra Biz ona Özümüzdən bir nemət verdikdə deyir: “Bu mənə yalnız özümdə olan biliyə görə verilmişdir!” Xeyr, bu, bir imtahandır, lakin onların çoxu bunu bilmir. (Zumər surəsi, 49)

Bu səthi xarakterin təəccüblü nümunələrindən biri Quranda bəhs edilən Qarun adlı adamdır. Qarun “həqiqətən, Qarun Musa ilə həmtayfa idi. Amma onlara qarşı yamanlıq edirdi. Biz ona elə xəzinələr vermişdik ki, onların açarlarını daşımaq bir dəstə qüvvətli adama ağır gəlirdi...” (Qəsas surəsi, 76) ayəsində bildirildiyi kimi, Allahın böyük bir sərvət verdiyi, lakin şükür etmək əvəzinə bundan ötrü “azğınlaşan” bir adamdır. Allahın yuxarıdakı ayənin davamında bildirdiyi kimi qövmü onu bu mövzuda xəbərdar etmişdir:

...Qövmü ona dedi: “Öyünmə! Həqiqətən, Allah öyünənləri sevmir.” (Qəsas surəsi, 76)

Lakin o bu xəbərdarlıqlara baxmayaraq özünə verilənlərdən ötrü öyünmüş və özünün bu xüsusiyyətlərə layiq olduğunu zənn etmişdir:

“...Bu mənə ancaq məndə olan biliyə görə verilmişdir...” (Qəsas surəsi, 78)

Qarun, ayədən də başa düşüldüyü kimi, Allahın lütfünü görməzlikdən gəlmişdir. Zənginliyinin öz biliyindən qaynaqlandığını iddia etmiş və təkəbbürlük etmişdir. Qarunun bu səthi düşüncəni azğın və ərköyün rəftarından və ifadəsindən başa düşülür. Lakin Qarunun ətrafındakı xalqın arasında da eyni səthi düşüncəyə sahib insanlar vardır. Bunlar Allahı unudan, axirəti diqqətdən kənarda qoyan və dünyaya əhəmiyyət verən insanlardır. Qarun ayədə bildirilən ifadəylə “öz zinəti içində xalqının qarşısına çıxdığında”, qövmünün arasında olan bəzi insanların vəziyyətini Allah belə xəbər vermişdir:

... Dünya həyatını arzulayanlar dedilər: “Kaş ki, Qaruna verilənin bənzəri bizə də veriləydi! Həqiqətən, o, böyük qismət sahibidir”.. (Qəsas surəsi, 79)

Ayədə bildirildiyi kimi bu kəslər Qaruna olan heyranlıqlarını dilə gətirmişdirlər. Bu kəslərin üslublarından da dayaz bir dünyagörüşünə sahib olduqları başa düşülür. Bunun müqabilində olduqca təqvalı və nəcib bir ruha sahib olan saleh müsəlmanların rəftarının fərqli olduğu və bu cahil insanları xəbərdar edərək onlara həqiqəti xatırlatdıqları ayədə belə bildirilmişdir:

Elm verilmiş kəslər isə dedilər: “Vay halınıza! İman gətirib yaxşı əməl işlədən kimsə üçün Allahın mükafatı daha xeyirlidir. Buna isə yalnız səbir edənlər nail olarlar”. (Qəsas surəsi, 80)

Lakin səthi düşüncə insanları dərin düşünməkdən uzaq tutduğu üçün bu kəslər nə Qarunun, nə də özlərinin içində olduğu vəziyyəti görməmişdirlər. Ta ki, Qaruna Allahdan layiq olduğu əzab gələnə qədər:

Biz onu öz evi ilə birlikdə yerə batırdıq. Allaha qarşı ona kömək edə biləcək havadarları yox idi. Və özü də özünə kömək edə bilmədi. Dünən onun yerində olmağı arzulayanlar ertəsi gün deyirdilər: “Ah, demək Allah Öz qullarından istədiyi kəs üçün ruzini artırar da, azaldar da. Əgər Allah bizə lütf etməsəydi, bizi də yerə batırardı. Ah, demək kafirlər nicat tapmayacaqlarmış!” (Qəsas surəsi, 81-82)

Bu nümunədən də başa düşüldüyü kimi doğru olan rəftar, zəkanın, hər cür bilik və bacarığın, zənginliyin əsl sahibinin Allah olduğunu bilmək, Onun sonsuz ağıl sahibi olduğunu təqdir etmək və insanlarda təcəlli edən gözəlliklərdən ötrü Onu tərifləyib ucaltmaqdır. İnsanların bir-birlərinə olan üstünlükləri ancaq Allahın “...şübhəsiz ki, Allah yanında ən hörmətli olanınız, təqvaca ən üstün olanınızdır...” (Hucurat surəsi, 13) ayəsində bildirdiyi kimi təqvadır. Müsəlmanlar bir insana ancaq onda təcəlli edən gözəl əxlaqdan ötrü heyranlıq duyar və dəyər verərlər. Həqiqətdə böyük görünməsi, heyran olunması, özündən mədəd ümid edilməsi lazım olan yeganə mütləq güc sahibinin Allah olduğunu bilirlər. Bu həqiqət Quranda belə bildirilir:

“Onlar Allahı lazımınca qiymətləndirmədilər. Şübhəsiz ki, Allah Qüvvətlidir, Qüdrətlidir!” (Həcc surəsi, 74)

Səthi düşüncə mədəniyyətini güclü olaraq yaşayan inkarçı kəslər səthi dünyagörüşləri səbəbiylə, bəzi insanları gözlərində böyüdərkən, böyük və dərin düşüncələrə sahib insanların dəyərini isə başa düşə bilməzlər. Başda peyğəmbərlər olmaqla üstün əxlaqa sahib müsəlmanları tarixən başa düşə bilməmiş, hətta onların özlərini din əxlaqına çağırması müqabilində bu mübarək insanlara qarşı kin saxlamış və olduqca tərs və təcavüzkar rəftarlar nümayiş etdirmişdirlər.

Quranda bildirilən “onlar dedilər: “Ey Şueyb! Dediklərinin çoxunu anlamırıq. Biz səni aramızda zəif görürük. Əgər qəbilən olmasaydı, səni daşqalaq edərdik. Sən bizim üçün heç də böyük bir adam deyilsən”.” (Hud surəsi, 91) ayəsi ilə Allah bu insanların içində olduqları inkarın həddini bildirmişdir. Bəzi insanların qarşısında əyilən, onları layiq olmadıqları bir yerə qoyan bu insanlar Allahın sevdiyi və seçdiyi Şüeyb peyğəmbərin seçilmişliyini, üstün şəxsiyyətini, səmimiyyətini və əxlaqını təqdir edə bilməmiş, onun sadəcə yaxın çevrəsindən təsirlənmiş və çəkinmişdirlər. İçində olduqları inkarın azğınlığı ilə, bu kəslər gözəl əxlaqdan və insanlıqdan tamamilə uzaqlaşmış, səthi düşüncənin çirkin mədəniyyəti içində yaşamağı seçmişdirlər.

Qafil Bir Həyat Yaşamaları

Qəflət insanların Rəbbimizin varlığını unudub ölüm və axirət həqiqətini görməzlikdən gəlmələri, dünyəvi istək və həvəslərinə tabe olub bunlarla məşğul olmaları nəticəsində Allahın uca əmrlərini yerinə yetirməmələri mənasını verər. Allahın “onlar dünya həyatının görünən tərəfini bilir, axirətdən isə büsbütün qafildirlər.” (Rum surəsi, 7) ayəsində bildirdiyi kimi hadisələri sadəcə kənardan görünən cəhətləriylə dəyərləndirməklə kifayətlənən, Allahın bu hadisələrdəki mütləq hakimiyyətini düşünmədən səthi bir dünyagörüşüylə yaşamağı özləri üçün bir mədəniyyət halına gətirən kəslərin bu vəziyyətdə olmalarında iman zəifliyinin əhəmiyyətli bir təsiri vardır. Yaradanımız olan Allahın böyüklüyünü, gücünün və hakimiyyətinin əbədiliyini lazım olduğu kimi qavraya bilməmiş olmaları, onların bu mədəniyyəti yaşamalarında çirkin bir cəsarət qazanmalarına səbəb olmuşdur.

Bir insan Allahın hər an özünü gördüyünü, etdiklərindən, bütün fikirlərindən xəbərdar olduğunu və bunların öz adına Allah qatında yazıldığını dərk edirsə, sahib olduğu Allah qorxusu onu Quran əxlaqını yaşamağa sövq edir. Ona həm davranışlarından, həm də düşüncə tərzindən asanlıqla seçilə biləcək xüsusi bir keyfiyyət qazandırar. Bu, səthi düşüncədən uzaq, təbii, Quran əxlaqından kənar heç bir mədəniyyəti özündə saxlamayan təmizlikdə, peyğəmbərlərdə müşahidə edilən ləyaqəti, səbri, səmimiyyəti və vicdan anlayışını ifadə edən bir keyfiyyətdir. Bu əxlaqda kəskin bir şüur açıqlığı vardır və adamı hər an Allahın və axirətin varlığından xəbərdar olmağa, gördüyü hər işdə Allahın razılığını güdməyə yönəldər. Hər davranışında, ağzından çıxan hər sözdə Allahın hüzurunda olduğunu bilərək bu düşüncəni ağlından heç vaxt çıxartmadan yaşamasını təmin edər. Bu məntiqdəki bir insanın səthi bir mimika, səthi bir üslub və ya səthi bir şəxsiyyət nümayiş etdirməsi -Allahın diləməsi istisna olmaqla- qeyri-mümkündür. Əksinə belə bir insan seçdiyi hər mövzunun, sifətindəki hər mimikanın, gözündə yaranan mənanın, səsindəki tonun müsəlmana yaraşan bir gözəllikdə olmasına hər an diqqət edər.

Ancaq bu məntiqə sahib olmayan və qafil tərifinə uyğun gələn bir insan, gündəlik həyatı daxilində çox vaxt Allahın və axirətin varlığını unudar. Xeyli insanla həmsöhbət olması, meydana gələn hadisələrin müxtəlifliyi və bənzərsizliyi, qarşılaşdığı saysız-hesabsız təfərrüat onu sanki hipnoz edər. Bütün bunları Allahın insanları imtahan etmək üçün xüsusi olaraq yaratdığını, Allah üçün bu təfərrüatları yaratmağın çox asan olduğunu ağlından keçirməz. Əksinə Allahı unudaraq bütün diqqətini bunlara yönəldər. Həyatın gedişatında qarşılaşdığı hər təfərrüatı təsadüflərə bağlı olaraq və nəzarətsiz bir şəkildə yaranan hadisələr kimi dəyərləndirər. Bu qafil düşüncələrin bir nəticəsi olaraq insanların da mütləq varlıqlar olduqlarını düşünər. Onların reaksiyalarının da eynilə təsadüflər ardıcıllığında meydana gəldiyini zənn edər. Bunun nəticəsində xüsusilə insanlarla olan əlaqələrində bütün mimikalarını, reaksiyalarını, həyat tərzini və gələcəyə dair planlarını onlara görə nizamlayar. Allahın varlığını və sonsuz gücünü unudan və ya bildiyi halda batil din olan səthi düşüncə dinini yaşamaqda qəbahət görməyən bir insanın Allahdan lazımınca qorxduğunu demək qeyri-mümkündür. Bunun nəticəsində də çox vaxt axirətdəki həyatı üçün hazırlıq görməsinin lazım olduğunu fikirləşməz. Buna görə də özünü şəxsiyyət olaraq inkişaf etdirmək, əxlaqını Allahın razı qalacağı cənnətə yaraşan bir səviyyəyə gətirmək idealına da sahib ola bilməz.

Səthi İdealları Olanlara Qurandan Bir Nümunə: Samiriyə Tabe Olan İsrail Oğulları

Quranda peyğəmbərlərin təbliğ etdiyi cəmiyyətlərin, haqq olan hökmlər qarşısındakı ümumi rəftarları da bildirilir. Bu mübarək insanların səbri, təbliğləri əsnasında özlərinə çıxarılan çətinliklər qarşısındakı dözümlü və təvəkküllü münasibətləri, imanlarındakı qətiyyətlilik kimi daha bir çox üstün əxlaq xüsusiyyətlərinə diqqət çəkilər. Quranda hz. Musanın Allahın dinini izah etdiyi İsrail oğulları ilə əlaqəli hekayələrdən birində isə Samiri adında olan bir şəxsdən bəhs edilir. Hz. Musanın qövmünün başında olmamasını fürsət bilən Samiri qövm daxilində fitnə-fəsad törədərək insanları bütlərə sitayiş etməyə təşviq etmişdir. Onları imanlarından sonra azdırmağa çalışmışdır.

Quranda bildirilən bu hekayədə hz. Musanın Allahdan gələcək vəhyi tezliklə almaq niyyətiylə, qövmünü geridə qoyaraq Tur dağına çıxdığından belə bəhs edilir:

“Allah buyurdu: “Səni öz qövmündən ayrılmağa tələsdirən nə idi, ey Musa?” Musa dedi: “Onlar da arxamca gəlirlər. Məndən razı qalasan deyə, Sənin yanına tələsdim, ey Rəbbim!” (Taha surəsi, 83-84)

Ancaq qövmün başçısız və nəzarətsiz qalmasını fürsət bilən Samiri imanı güclü olmayan, təlqinə açıq xalqı doğru yoldan çıxartmışdır. Onların arasına fitnəyə salmışdır. “Allah buyurdu: “Səndən sonra qövmünü sınağa çəkdik. Samiri onları yoldan çıxartdı” (Taha surəsi, 85)

Allahdan gələn vəhy nəticəsində qövmünün özündən sonra düşdükləri vəziyyəti öyrənən Musa peyğəmbər isə qövmünün yanına qayıdaraq, onlara Allahın iman edənlərə olan vədlərini və axirətin varlığını xatırlatmışdır. Sonra da Allahın vədindən ümidlərini kəsənlərin və fitnəyə düşənlərin başına gələcək böyük bəlaları xəbər vermişdir.

“Musa qəzəbli, kədərli halda qövmünün yanına qayıdıb dedi: “Ey qövmüm! Məgər Rəbbiniz sizə gözəl bir vəd verməmişdimi? Doğrudanmı bu vaxt sizə uzun gəldi? Yoxsa Rəbbinizdən sizə bir qəzəb gəlməsini istəyib mənə verdiyiniz vədə xilaf çıxdınız?” (Taha surəsi, 86)

Beləliklə də, qövmünün arasında Samirinin azğın təlqinlərinə qulaq asaraq həqiqətlərdən sapanlar, Musa peyğəmbərə onun gedişindən sonra meydana gələn hadisələri belə izah edirlər:

“Onlar dedilər: “Biz sənə verdiyimiz vədə öz ixtiyarımızla xilaf çıxmadıq. Lakin biz o xalqın zinət əşyasından olan ağır yüklərlə yüklənmişdik. Biz onları oda atdıq. Həmçinin Samiri də onu oda atdı” (Taha surəsi, 87)

Ayənin ifadəsindən də aydın olduğu kimi, əllərindəki bəzək əşyalarını oda atmaları üçün insanları razı salan Samiri öz əlindəkiləri də ataraq onlara öz ağlına görə niyyətinin səmimi olduğuna dair bir dəlil göstərmək istəmişdir. İnsanları bu hiyləgər üsullarla özünə inandırmışdır. İstər imanı, istərsə də iradəsi zəif olan, inkarçı təlqinlərə açıq, Allahın yolundan dönməyə uyğun bir əxlaqa sahib olan bəzi insanlar onun dediklərini yerinə yetirməkdə tərəddüd etmədən dərhal Samirinin əmrlərinə tabe olmuşlardır. Hz. Musadan öyrəndikləri həqiqətlərə, Allahın özlərinə göstərdiyi möcüzələrə baxmayaraq heç bir gücü və səlahiyyəti olmayan, özlərindən olan bir adamın azğın sözlərinə və təlqinlərinə tabe olmaqda bir qəbahət görməmişlər. Sonra da Samiri əriyən bəzək əşyalarıyla onlara bir buzov heykəli düzəltmişdir. Daha sonra öz əliylə düzəltdiyi bu heykəli onlara haşa həqiqi ilahları olaraq tanıtmışdır. Bu vaxt hz. Musanın xalqın üstündəki təsirini aradan qaldırmaq məqsədiylə onunla əlaqədar öz ağlına görə mənfi təlqinlər verməyə başlamışdır:

Samiri onlar üçün böyürən bir buzov heykəli düzəltdi. Buzova məftun olanlar: “Sizin də məbudunuz, Musanın da məbudu budur. Lakin o bunu unutmuşdur” – dedilər. (Taha surəsi, 88)

Allah ayədə Samirinin düzəltdiyi bu bütün heç bir gücü olmadığını özləriylə danışacaq, onların suallarına cavab verəcək, onlara zərər və ya fayda verəcək bir gücünün, iradəsinin olmadığını bildirir. İnsanların bu aydın həqiqətləri görməzlikdən gələrək Samirinin çağırışına qulaq asdıqları Quranda belə bildirilir:

Məgər bu heykəlin onlara heç bir cavab vermədiyini, onlara nə bir zərər, nə də bir fayda verməyə qadir olmadığını görmürdülərmi?! (Taha surəsi, 89)

Hz. Musanın qövmünün bir xüsusiyyəti də qövmün başında hz. Musadan başqa qardaşı hz. Harunun da peyğəmbər olaraq iştirak etməsi idi. Hz. Musa Tur dağına çıxarkən qövmünü hz. Haruna tapşırmışdır. Ancaq Samirinin düzəltdiyi buzov heykəli qarşısında imanlarını itirərək, buna sitayiş etməyə başlayan xalq hz. Harunun etdiyi xəbərdarlıqlara qulaq asmayıblar. Hz. Harun bu heykəlin özləri üçün bir fitnə olduğunu xatırlatmasına və həqiqi Rəbbinin Allah olduğunu deməsinə baxmayaraq İsrail oğulları ona qulaq asmamışlar. Peyğəmbərləri olduğu halda hz. Harunun əmrinə tabe olmamışlardır, baş qaldırmışlardır.

Bundan əvvəl Harun onlara demişdi: “Ey qövmüm! Siz bununla ancaq sınağa çəkildiniz. Həqiqətən, sizin Rəbbiniz Mərhəmətli Allahdır. Mənə tabe olun və əmrimə itaət edin!” (Taha surəsi, 90)

Sonra da gördükləri bu pis iş üçün bir Peyğəmbərə qarşı əsla irəli sürülməyəcək əsassız bir bəhanə ortaya ataraq vaxt qazanmaq istəmişlərdir.

Onlar: “Musa yanımıza qayıtmayınca biz ona sitayiş etməkdən əl çəkməyəcəyik!” – dedilər. (Taha surəsi, 91)

Öz gözləri qarşısında düzəldilən bir heykələ güc isnad edən bu insanlar böyük bir cəhalət və ağılsızlıq içində bu heykəlin qarşısında əyilməyə başlamışlar. Hz. Musa Tur dağından enərək qövmünün yanına çatdığı vaxt Samiriyə “…məqsədin nə idi, ey Samiri?” (Taha surəsi, 95) demişdir. Samirinin Peyğəmbərinə verdiyi cavab “...Mən onların görmədiklərini gördüm. Mən o elçinin ləpirindən (Cəbrayılın atının ayağı dəydiyi yerdən) bir ovuc torpaq götürdüm və onu bəzək əşyalarının üstünə atdım. Nəfsim məni buna sövq etdi” (Taha surəsi, 96) şəklində olmuşdur.

İsrail oğulları arasında haqq dinə iman etməklə əldə olunan yüksək şüura sahib olmayan insanların olduğunu və bu kəslərin səthi mənfəətlər arxasınca getdiklərini, dünyəvi istəklərindən imtina etməyəcəklərini dərk edən Samiri onların bu zəifliklərindən faydalanmışdır. Peyğəmbərin yoxluğunu bir fürsət bilərək onları yenidən müşrik həyatlarına geri qaytaracaq bir sistem qurmuşdur. Bu sistem daxilində “Mən onların görmədiklərini gördüm...” ifadəsindən aydın olduğu kimi özünü xüsusi bacarıqları olan bir insan kimi tanıdaraq, məqam və mövqe ehtirasını təmin etmək istəmişdir. Ancaq əsl əhəmiyyətli olan mövzulardan biri və bizim də vurğulamaq istədiyimiz məqam Samirinin sözüylə hərəkət edən bu kəslərin Allahın razılığını qazanmaq və Peyğəmbərlərinə itaət etmək əvəzinə Samiri kimi dünyəvi idealları olan fürsətçi bir adamın istiqamətləndirməsinə tabe olmaqdır. Kiçik məqsədləri, səthi idealları olan, yüksək əxlaq göstərməkdən, Allah rizası üçün yaşamaqdan lazım olduğu kimi zövq almayan bu kəslər özlərinə təqdim olunan ən səthi dünyəvi təkliflərdə belə dərhal inanclarını itirəcək bir əxlaq nümunəsi göstərmişlər.

Peyğəmbərlərdən sonra sədaqət və vəfa göstərərək, səbirlə Allahdan gələcək vəhyi gözləmək əvəzinə pis niyyətli bir insanın uydurma yönləndirmələrinə tabe olaraq qısa çəkən dünyəvi mənfəətlər əldə etmək məqsədi güdmüşlər. Hz. Harunun sözünə tabe olmayaraq Allahın “de: “Allaha və göndərdiyi Elçiyə itaət edin!” Əgər üz döndərərlərsə, şübhəsiz ki, Allah kafirləri sevməz”. (Ali İmran surəsi, 32) ayəsiylə bildirdiyi kimi kafirlərin peyğəmbərlərə qarşı göstərdiyi bir əxlaqa sahib olmuşlardır.

Göründüyü kimi səthi mənfəətlər arxasınca gedən, ideallarını axirətə görə müəyyənləşdirməyən insanlar çox səthi məntiqlə belə aldadıla bilərlər. İnanclarından asanlıqla imtina edə bilər. İradələri zəif təlqinlərlə belə yox ediləcək qədər gücsüz olur. Dərhal ümidsizliyə qapıla bilər, ağla sığmayan bir çağırışa qulaq verərlər. Böyük bir Allah qorxusu və axirət inancı üzərinə qurmadıqları inancları dərhal yox ola bilər. Gözləriylə gördükləri, əlləriylə toxunduqları maddi varlıqlar, onlara axirətdə özlərinə vəd edilən sonsuz nemətlərə görə daha həqiqi görünür. Halbuki Allahın axirətdə cənnət əhlinə verəcəyi bənzərsiz nemətlər Allahın diləməsi istisna olmaqla sonsuza qədər dəyərlərini və gözəlliklərini itirməyəcəkdir. Cənnətdəki nemətlərlə əlaqədar olan bir ayədə belə buyurulur:

“Şübhəsiz ki, müttəqilər üçün Rəbbin dərgahında Nəim bağları hazırlanmışdır” (Qaləm surəsi, 34)

Ancaq ölümü özlərindən uzaq hesab edən, böyük bir qəflət içində dünya həyatını yaşamaq arzusunda olan, yəni səthi mənfəətlər əldə etmək məqsədi güdən səthi düşüncəli insanlar dünya istəklərinə daha çox dəyər verərlər. Halbuki bu şəxslərin zənn etdiyinin əksinə dünya həyatının və ondakı malların real vəziyyəti Quranda bildirildiyi kimi “…dünya həyatı isə aldadıcı ləzzətdən başqa bir şey deyildir”. (Ali İmran surəsi, 185) Allah başqa bir ayədə də dünyanın dəyərli görünən bu dünya istəklərinin həqiqi xüsusiyyətlərini bildirir: “…Dünyanın ləzzəti azdır. Müttəqilər üçün isə axirət daha xeyirlidir...” (Nisa surəsi, 77)

Hz. Musaya itaət etmək əvəzinə Samiri kimi yalan məlumatlar və dünya istəkləri ilə insanları aldadan birinə tabe olan, onun sözünü eşidərək fani dünya həyatında mənfəət əldə etməyə çalışanlar, tutduqları bu mövqe üzündən hələ dünyada olarkən belə çox alçaldıcı bir vəziyyətə düşmüşlər. Allah Quranda yer alan hər hekayəni təmiz ağıl sahibləri üçün bir öyüd-nəsihət və ibrət olması üçün bildirir. Bu hekayədə də hz. Musa dövründən müasir dövrümüzə qədər gəlib-getmiş hər insan üçün bir öyüd-nəsihət və xatırlatma vardır.

Beləcə, olub-keçmiş əhvalatlardan sənə danışırıq. Artıq sənə Öz tərəfimizdən Zikr vermişik. (Taha surəsi, 99)

Onların rəvayətlərində ağıl sahibləri üçün bir ibrət vardır... (Yusuf surəsi, 111)

Öyüd-nəsihət qəbul edən bir adam nə olursa olsun Allaha olan imanını, dəyəri çox az olan dünyəvi mənfəətlərlə dəyişdirməz. Dünyaya aid səthi hədəflərinə çatmaq məqsədiylə imanını zədələyəcək, axirətdə cənnət həyatını itirməsinə səbəb ola biləcək bir tələb və gözləmə içində olmaz. İdeallarını Allahın razılığına əsasən müəyyənləşdirər. Allahın razı qalacağını görmədiyi bir mövzuda dərhal geri çəkilər. Özünü cənnət həyatından uzaqlaşdıracaq bir həyat tərzinə və mədəniyyətə yaxınlaşmaz. Bundan qəti şəkildə uzaq durar və ətrafındakı insanlara da yaşatmaq istəməz. Cahiliyyə əxlaqına aid göstərəcəyi hər hansı bir rəftarın digər insanlar üzərində meydana gətirəcəyi mənfi təsirin məsuliyyətini daşımaqdan şiddətlə qorxar. Öz təqvası üçün göstərdiyi qayğıya bənzər bir qayğını, eyni hz. Musanın əxlaqında gördüyümüz kimi, digər insanlar üçün də göstərmək üçün səy göstərər. İnsanları səthiliyin murdar mədəniyyəti içində, şirk dolu bir həyatın içində buraxmağı arzulamaz.

Həyatlarında Böyük İdealların Olmaması

Müsəlmanlar axirətə yönəlmiş böyük idealları olan insanlardır. Bu idealların başında axirətdə Allahın iman edənlər üçün hazırladığı cənnətə girmək arzusu vardır. Ancaq bundan da böyük yeganə idealları Allahın özlərindən razı qalmasıdır.

Allah mömin kişilərə və mömin qadınlara ağacları altından çaylar axan, içində əbədi qalacaqları Cənnət bağları və Ədn bağlarında gözəl məskənlər vəd etmişdir. Allahın razılığı isə daha böyükdür... (Tövbə surəsi, 72)

Cənnət nəfsin arzuladığı hər cür neməti özündə saxlayan qüsursuz bir məkandır. Quran əxlaqını yaşayan bir insanın içində yaşamağı həvəslə istədiyi, qovuşmaq üçün səy göstərdiyi sonsuz bir gözəlliklər yurdudur. Ancaq ayədə də bildirildiyi kimi bir mömin üçün sonsuz güc sahibi Rəbbimizi razı salmaq hər şeydən vacibdir. Bu məqsəd uğrunda bir müsəlman özünü hər an daha gözəl əxlaqlı olacağı şəkildə yetişdirər, insani xüsusiyyətlərini isə daha güclü və keyfiyyətli hala gətirmək üçün məqsədini hər keçən gün bir qədər də artırar. Buna görə də səmimi bir müsəlman özünü heç bir mövzuda yetərli olduğunu hesab etməz. Özünü yetərli görüb bu baxımdan şəxsiyyətini, vərdişlərini, davranış formasını dəyişdirməkdən və ya inkişaf etdirməkdən imtina etməz. Şəxsiyyətindəki inkişafı heç bir dünyəvi meyarla ya da müqayisə etməklə məhdudlaşdırmaz. Hər an daha yaxşıya, daha gözələ, Allahın özündən razı qalacağını ümid etdiyi daha kamil bir xarakterə sahib olmağı arzulayar. Özünü dünyanın deyil, cənnət mühitini əsas alaraq inkişaf etdirər və Allahın cənnətə layiq gördüyü peyğəmbərlər kimi üstün əxlaqlı insanlarla bir yerdə yaşamağı ümid edərək bir hazırlıq görər. Buna görə də məqsədi həmişə çox böyük olar.

Halbuki əvvəlki bölmədə ifadə etdiyimiz kimi Allah və axirət inancı zəif olan qafil bir insan üçün ideallar çox vaxt dörd divar arasına sıxışmışdır. Bu mədəniyyətin içində yaşayan bir insanın müsəlmanlarda olduğu kimi yüksək bir ideal arzusunda olması çətindir. Bu cür kəslərin idealları daha çox dünya həyatı ilə məhdudlaşmışdır. Yaxşı bir ev, yaxşı bir iş, yaxşı bir ailə mühiti, yaxşı bir həyat standartı ən yüksək idealları arasındadır. İnsanların bir qismi sadəcə bu klassik ideallara çatmağı istəyərlər. Bunları əldə etmək üçün bütün həyatları boyu çalışar və əmək sərf edərlər.

Bir insan səthi bir mədəniyyət içində yaşayaraq, pis bir əxlaq göstərərək də bunların bir qisminə, hətta hamısına nail ola bilər. Hətta bunları əldə etmək üçün nəfsinin pisliklərini ortaya çıxarmaqdan çəkinməyən insanlar da vardır. Məsələn, bir insan sadəcə özünü və sevdiyi bəzi kəsləri düşünərək eqoistcəsinə və böyük bir hərisliklə onları məmnun edəcək bir məqsədə yönələ bilər. Görəcəyi işdən Allahın razı qalıb qalmayacağını fikirləşmədən əldə edəcəyi qazancın dünyəvi istəklərini təmin etməsini yetərli görə bilər. Dünyada əldə etdiyi bu mənfəətin axirətdə ona necə bir qarşılıq olaraq geri dönəcəyini ağlına belə gətirməyə bilər. Halbuki dünyada insanın nəfsini razı salan bir mənfəət, axirətdə onun sonsuza qədər bədbəxt olmasına səbəb olacaq bir itkiyə çevrilə bilər.

Axirətdə Allahın səmimi qullarına bəxş edəcəyi sonsuz nemətləri düşünmədən dünyanın keçici istəklərinə aludə olan və bunlara razı olan biri həqiqətlərə qarşı sanki kor olmuş kimidir. Çünki Allah “…Onlar dünya həyatı ilə sevinirlər. Halbuki dünya həyatı axirətlə müqayisədə keçici bir zövqdür” (Rad surəsi, 26) ayəsiylə dünyada əldə edilənlərin keçiciliyini bildirir. Başqa bir ayədə isə bu kəsləri “Onlar axirəti verib dünya həyatını satın aldılar…” (Bəqərə surəsi, 86) şəklində tanıdır. Ayədə keçən “axirəti verib dünya həyatını satın aldılar” ifadəsi bu kəslərin ideallarının nə qədər məhdud olduğunun başa düşülməsi baxımından olduqca əhəmiyyətlidir. Çünki bu kəslər Allahın səmimi qulları üçün hazırlamış olduğu sonsuz cənnət nemətlərini diqqətdən kənarda qoyaraq olduqca qısa olan dünyəvi istəklərlə kifayətlənməyi seçirlər. Bu seçim onları səthi düşüncənin çirkin mədəniyyətinə doğru aparır, məhdud ideallarla olduqca səthi bir mədəniyyət və aşağı bir insani keyfiyyət içində yaşadır.

Halbuki ölüm davamlı yaxınlaşmaqda olan və heç kimin qaça bilməyəcəyi bir həqiqətdir. Bunu bilə-bilə bir insanın axirəti unutması və məqsədlərini sadəcə öz kiçik dünyası ilə məhdudlaşdırması böyük bir qəflətdir. Belə bir düşüncə tərzi səthi düşünən, buna görə də çox aydın olan həqiqətləri görə bilməyən bir insanın seçimidir.

İnsanın dünyəvi ideallarını müəyyənləşdirən bir gün bir yerdə üz-üzə gələcəyi ölüm həqiqətini ağlından çıxartmaması lazımdır. Çünki həmin vaxt gəldiyində dünya ilə əlaqədar bütün planlarının, ideal halına gətirdiyi, çatmaq üçün zəhmət çəkdiyi əməklərinin bir mənası qalmayacaqdır. Hamısını geridə qoyaraq axirət həyatına keçəcəkdir. Allah ölüm vaxtı gəldiyində insanın tək tənha və dünyada sahib olduğu heç bir şeyi yanına almadan Öz hüzuruna gələcəyini belə bildirir:

“Hüzurumuza ilk dəfə sizi xəlq etdiyimiz kimi tək-tənha, həm də sizə verdiyimiz nemətləri arxanızda qoyub gəldiniz...” (Ənam surəsi, 94)

Buna görə də ağıllı və doğru olan, insanın yaşadığı müddət ərzində müsəlman kimi düşünməsi və dünyadakı ideallarını da müsəlman kimi müəyyənləşdirməsidir. Bir insanı səthi düşünməkdən, səthi dünyəvi məqsədlərə yiyələnməkdən xilas edəcək yeganə yol budur.

Təhsil və Yetişdirilmə Tərzinin Adamı Bu Mədəniyyətə Yönləndirməsi

İnsanların öz ailə yaxınlarından, yaxın təmasda olduqları dost qruplarından və ya içində yaşadıqları ictimai mühitdən aldıqları təlqinlərin də, səthiliyin mədəniyyətini yaşamalarında əhəmiyyətli bir təsiri vardır. Ailə mühitindən başlayaraq məktəb və dost mühiti ilə davam edən təhsil əsnasında adamın ətrafındakı insanlardan öyrəndiyi düşüncə və davranış formaları bütün həyatında təsirli olar. Əgər bir insan cahiliyyə cəmiyyətində böyüyübsə və özü də Quran əxlaqını mənimsəməyibsə, onda ətrafından öyrəndiyi çirkin xarakteri eynilə davam etdirə bilər.

Xüsusilə uşaqlıq illərindəki müşahidələrin, bu xarakterin yaşanmasındakı rolu böyükdür. O əsrdə ata-anasının, yaxın qohumlarının və ya dostlarının içində yaşadığı mədəniyyət adama əsaslı surətdə təsir edər. Hələ heç bir şey bilməyən bir uşaq ətrafındakı insanlarda gördüyü yaxşı və pis hər şeyi yaddaşında saxlayır. Müəyyən bir müddət sonra da bunları təqlid edərək bənzər hadisələr qarşısında eyni reaksiyaları verməyə, eyni danışma tərzindən istifadə etməyə başlayar. Müəyyən bir yaşa qədər zövqləri, vərdişləri, davranış formaları az qala bu kəslərin bir surəti kimi olar. Hətta özünə yeni və yaxşı bir şey öyrədilmək istənildiyi vaxt dərhal anasından, atasından və ya yaxın görüb mədəniyyətini mənimsədiyi başqa bir adamdan belə öyrənmədiyini əsas gətirərək gözəl bir davranışı tətbiq etməkdən uzaq durar.

Allah Quranda Onlar dedilər: “Xeyr, amma biz öz atalarımızın belə etdiklərini gördük” (Şuəra surəsi, 74) və “Onlara: “Allahın nazil etdiyinə tabe olun!” – deyildikdə, onlar: “Xeyr, biz atalarımızın tutduğu yolu tutacağıq!” – deyirlər…” (Bəqərə surəsi, 170) ayələriylə cahiliyyə insanlarının bir qisminin kor-koranə atalarının əsassız tətbiqlərinə tabe olmaqda israr etdiklərini bildirir.

Halbuki, bir adam yaxşı ilə pisi ayırd edə biləcək bir yaşa gəldiyi vaxt vicdanından istifadə etsə və Quranı rəhbər tutsa ətrafında yaşanan mədəniyyətin pis və degenerasiya bir mədəniyyət olduğunu dərk edə bilər. Belə bir mədəniyyət içində yaşamağı sahib olduğu Allah qorxusu və əxlaq anlayışı ilə əlaqələndirə bilməz. Buna görə də onun bir hissəsi olmağı rədd edir. Heç bir rəftar və anlayışında bu mədəniyyəti xatırladacaq bir davranış tərzi göstərməz.

Səmimi bir müsəlman hansı şərtlər daxilində böyüsə də, necə bir təhsil səviyyəsinə və necə bir zahiri görünüşə sahib olsa da Allahdan özünə gələn hər şeyi böyük bir təvəkkül və gözəlliklə qarşılayar. Ətrafında cahiliyyə mədəniyyətinin hər forması yaşansa da gözəl əxlaqı ilə bunlardan özünü asanlıqla uzaq tutar. Bu adamın görünüşündəki və rəftarlarındakı müxtəliflik, ruhundakı keyfiyyət, imandan ötrü yaranan əzəmət ilk baxışda seçilər. Necə ki, bunun ən gözəl nümunəsi tarixən yaşamış olan peyğəmbərlərdir. Məsələn, atası olduqca səthi, təcavözkar xarakterli və bütpərəst bir insan olması müqabilində hz. İbrahim Allahın sevdiyi, elçisi olaraq seçdiyi və “...Allah İbrahimi sevimli dost tutmuşdur” (Nisa surəsi, 125) ayəsində xəbər verdiyi kimi şərəfləndirdiyi bir peyğəmbərdir. Hz. İbrahim içində yaşadığı bütpərəst cəmiyyətin səthi mədəniyyətini əsla mənimsəməmiş, bu mənada özünü onlardan tamamilə uzaq tutmuşdur. Onların özünə izah etdiyi, öyrətdiyi heç bir şeyi qəbul etməmiş, imanlı, qürurlu və güclü bir şəxsiyyət göstərərək Quranın “Mən sizi və Allahdan başqa sitayiş etdiyiniz bütləri tərk edir və öz Rəbbimə dua edirəm. Ola bilsin ki, mən Rəbbimə dua etməklə heç vaxt bədbəxt olmayım” (Məryəm surəsi, 48) ayəsində bildirildiyi kimi Allahın razılığına uyğun yaşamışdır.

Cahiliyyə əxlaqında isə Quran əxlaqına zidd olan batil meyarlar əsasdır. Məsələn, cahiliyyə meyarlarına görə bir insan əgər pis bir mühitdə böyüyübsə özünü dəyərsiz hesab edər. Və ya din əxlaqından uzaq cəmiyyətlərdə çox əhəmiyyətli hesab edilən zənginlik, maddi imkanlar, şöhrət kimi xüsusiyyətlərə sahib olmayan bir insan mənasız bir məzlumluq duyğusu, qarışıqlıq içində olar. Bundan ötrü də özünə qarşı hörməti olmaz. Özünü bu şəkildə gördüyü üçün də yaxşı və gözəl olanı tapıb ona yönəlmək kimi bir cəhdi də olmaz. İman etmədiyi, Allah qatında dəyərli olana deyil insanların gözündə əhəmiyyətli olana yönəldiyi üçün bir çox zəifliyə, buna görə də gücsüz, iradəsi zəif, şəxsiyyətsiz bir bədənə sahib olar. Ağlına gələn mənfi fikirlərə, kənardan gələn mənfi təlqinlərə verəcək bir cavab tapa bilməz. Belə bir insanın isə ətrafındakı mənfi təlqinlərdən təsirlənməsi çox asan olar.

İmanın gətirdiyi doğrunu səhvdən ayırd edə bilmə qabiliyyətinə sahib olmadığından səhv məlumatlar, səhv təlqinlər, səhv istiqamətləndirmələr ilə şəxsiyyəti zəif bir hala gələ bilər. Nəticədə ortaya kiçik düşünən, səthi rəftarlar edən, öz-özünü dəyərsiz hesab edən biri çıxar. Belə bir adam yaşadığı şərtlərdən ötrü Allaha təvəkkül etməsi, səbir göstərib gözəl əxlaq axtarışı içində nəcib bir xarakter inkişaf etdirməsi lazım olduğunu ağlına gətirməz. Əksinə mənasız bir kompleks içində bu çirkin mədəniyyətin meydana gətirdiyi əxlaqdan kənar başqa bir əxlaq yaşamağı düşünə bilməyəcək hala gələr.

Quran əxlaqını yaşayan bir adamsa, Allahın özünü müsəlman olaraq yaratmasından ötrü Ona şükür edər. İnsanı dəyərli edən şeyin müsəlman olmaq, iman və ağıl sahibi, vicdanlı və təqva sahibi bir insan olmaq olduğunu bilir. Heç bir çatışmazlıq onu səthi davranmağa şövq etməz, əksinə onu Allaha təvəkkül etməyə, qüsurlarını və çatışmazlıqlarını mümkün qədər düzəldərək, özünü inkişaf etdirərək, Quran əxlaqına uyğun davranmağa yönəldər. Keçmişdə bu adam xəsis və eqoist, davakar insanların olduğu bir mühitdə böyümüş olsa belə, bənzər hadisələr qarşısında eyni cür reaksiyalar verməz. Əksinə Allahın “bolluq zamanı da, qıtlıq zamanı da mallarından Allah yolunda xərcləyir, qəzəblərini boğur…” (Ali İmran surəsi, 134) ayəsində bildirdiyi kimi səxavətli və həlim xasiyyətli bir xarakterə sahib olar.

Ayədə bildirildiyi kimi hansı şərtlər altında olursa olsun ehtiyacı olanlara kömək edər, qəzəbinə məğlub olmaz, əksinə belə bir vəziyyət qarşısında olduqca bağışlayan olar, təvazökar bir əxlaqı mənimsəyər. Əsla səthi məqsədlər əldə etmiş, axirəti unudub dünyaya hərisliklə bağlanmış, Allahın razılığını güdməyən, kiçik mənfətlərin arxasınca gedən insanların əxlaqına bənzər bir əxlaq göstərməz. Quranı özünə rəhbər edərək etdiyi bu rəftar dəyişikliyi, cahiliyyə həyatında öyrəndiyi bütün rəftarları tərk etməsi üçün kifayətdir.

Hz. Musa və Firon Nümunəsi

Hz. Musa özünü xalqın gözündə ilahlaşdırmağa cəhd edən (Rəbbimizi tənzih edirik), həyata keçirdiyi amansız üsullarla insanları zülm dolu bir həyat içində öz əmri altında yaşadan Fironun sarayında böyümüşdür.

Quranda Fironun bir çox xarakter xüsusiyyətindən bəhs edilir. “Firon dedi: “Ey əyanlar! Mən sizin üçün özümdən başqa bir məbud tanımıram...” (Qəsas surəsi, 38) ayəsində bildirildiyi kimi guya ilahlıq iddiasında olan (Allahı tənzih edirik) və “...Firon öz xalqını aldatdı, onlar da ona itaət etdilər…” (Zuxruf surəsi, 54) ayəsində bildirildiyi kimi xalqını həmişə alçaldarkən özünü yüksək tutan, qürurlu bir insandır. Quranda olan ayələrdən Fironun dəyişkən xarakterə sahib olduğu da aydın olur. Gözünü mal və hakimiyyət həvəsi bürümüş, Allahın “Firon qövmünü çağırıb dedi: “Ey xalqım! Məgər Misir səltənəti və altımdan axan bu çaylar mənim deyilmi? Məgər görmürsünüzmü?” (Zuxruf surəsi, 51) ayəsində bildirildiyi kimi əlindəkilərin həqiqi sahibinin Allah olduğunu inkar edərək zənginliyi və maddi gücü ilə öyünən dikbaş bir diktatordur.

Bu anlayışa malik bir insanın yanında böyüyən Musa peyğəmbər isə dərin imanı və yüksək səviyyədə olan vicdanı ilə yaşadığı mühitdən tamamilə fərqli və üstün bir əxlaqa sahib, ixlaslı bir müsəlmandır. Böyüdüyü mühitin əxlaq anlayışından tamamilə fərqli bir əxlaq anlayışına malikdir. Firon və digər inkarçı insanlar, əllərindəkilərlə öyünmə, təkəbbürlənmə, insanları alçaldıb lağa qoymaq, özündən razılıq, qafillik, ideallarının dünya həyatındakı mal-dövlət ilə məhdudlaşması kimi daha bir çox əxlaqi zəiflik içində yaşayarkən o bunlardan uzaq, üstün bir əxlaqa, nəcib bir şəxsiyyətə sahib olmuşdur. Allah “Biz onlardan əvvəl Fironun xalqını da sınadıq. Onlara möhtərəm bir elçi gəldi” (əd-Duxan surəsi, 17) ayəsində hz. Musadan “möhtərəm bir elçi” olaraq bəhs edir. Kərim sözü, əsilzadə, nəcib, şərəfli, izzətli mənalarını verir. Göründüyü kimi Fironda görünən inkarçı insanlara xas pis əxlaq xüsusiyyətlərinin əksinə, hz. Musa müsəlmanlara xas üstün əxlaq xüsusiyyətlərinə sahib, nəcib bir insandır. (Ətraflı məlumat üçün bkz. Harun Yahya, Hazreti Musa, Araştırma Yayıncılık)

Hz. Musanın və digər peyğəmbərlərin həyatlarından epizodların verildiyi hekayələrdə bu dəyərli insanların çox müxtəlif mühitlərdə, özlərindən çox fərqli inanc və xarakterə sahib insanlarla bir yerdə yaşadıqları aydın olur. Ancaq hamısı da gözəl əxlaqları, nəcib və izzətli şəxsiyyətləriylə qiyamətə qədər yaşayacaq olan bütün insanlara nümunə olan bir ömür sürmüş, bu insanların yaşadıqları cahiliyyə mədəniyyətləri ilə öz aralarına möhkəm bir sədd çəkmişlər. Onlar imanlarının özlərinə qazandırdığı yüksək səviyyədə olan vicdanları ilə insanların böyük bir qisminin içinə düşdüyü bu çirkin cahiliyyə mədəniyyətindən daim kənarda qalmışlar. Çünki iman edən bir insan yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, necə bir mühitdə böyüsə belə, sahib olduğu vicdanı ilə bu sistemin bir parçası olmağı əsla qəbul etməz. Belə bir davranış formasına yiyələnməyi özünə yaraşdırmaz. Ətrafındakı bütün insanların tənqidinə məruz qalacağını, dostluqlarını və sevgilərini itirəcəyini bilsə belə bu mədəniyyətə dair tək bir düşüncə və ya hərəkəti belə müsəlmanlıq qüruruna sığışdıra bilməz.

Cahiliyyənin çirkin mədəniyyətini yaşayan insanlar, yaşadıqları cəmiyyətdə özləri kimi insanlardan ibarət olan geniş bir tərəfdar dairəsi əldə edə bilər, maddi imkanlar əldə edə bilər, mənfəətə əsaslanan dostluqlar qura bilərlər. Səthi düşüncəni yaşayan insanların sayca çox olmasına aldana bilər, “güc qazanarıq” məntiqiylə bu tərz kəslərlə dostluqlarını gücləndirə bilər. Öz ağıllarına görə güc və qürurun -pis əxlaqlı və səthi xarakterə sahib insanlardan meydana gəlsə də-əksəriyyətə tabe olmaqla əldə edilə biləcəyini zənn edirlər. Halbuki bu düşüncə Qurana görə tamamilə səhvdir. Allah aşağıdakı ayələrində əsl izzət və şərəfin iman edib müsəlman əxlaqını yaşamaqla və belə insanlarla dostluq etməklə əldə ediləcəyini bildirmişdir:

“Möminləri qoyub kafirləri özlərinə dost tutanlar gücü və əzəməti onlardamı axtarırlar? Halbuki qüvvət və əzəmət tamamilə Allaha məxsusdur”. (Nisa surəsi, 139)

“…Halbuki qüdrət yalnız Allaha, Onun Elçisinə və möminlərə məxsusdur...” (Munafiqun surəsi, 8)

Buna görə də səmimi bir müsəlman, bütün mənfəətlərini və sahib olduğu imkanlarını itirmək uğruna da olsa bu batil sistemin fəaliyyətinə dəstək verən bir insan olmağı qəbul etməz. Özünü şərtlərə və ətrafındakı insanlara uyğunlaşmaq kimi bir məcburiyyət içində hiss etməz. Əksinə Allahı razı salacaq şərtlər nə isə bunları meydana gətirməyə səy göstərər. Bu şərəfli və səmimi xarakterin əvəzində Allah saleh müsəlmanları həm dünyada, həm də axirətdə mükafatlandıracağını ayələrdə belə bildirir:

İman gətirib hicrət edən və Allah yolunda öz malı və canı ilə cihad edənlərin Allah yanında ən yüksək dərəcələri vardır. Məhz onlar nicat tapanlardır. Rəbbi Öz tərəfindən onları bir mərhəmət, razılıq və içərisində onlar üçün tükənməz nemətlər olan Cənnət bağları ilə müjdələyir. Onlar orada əbədi qalacaqlar. Şübhəsiz ki, ən böyük mükafat Allah yanındadır. (Tovbə surəsi, 20-22)