Səthi Düşüncəli İnsanlar Yaradiliş Məqsədlərindən Uzaq Bir Həyat Sürərlər

Bir müsəlman Allahın özündən razı qalacağı və cənnətə uyğun olan əxlaqı gözəl görər və bu əxlaqı ən gözəl şəkildə yaşamağı qarşısına məqsəd qoyar. Halbuki insanlardan bəziləri belə bir məqsəddən qafildirlər. Aralarında Allahı razı sala biləcəkləri gözəl əxlaqa aid xüsusiyyətləri qazanmaq istəyinə ehtiyac duymazlar. Sadəcə dünyada özlərini ayaqda tutacaq, yaşamalarını, tək qalmamalarını, istədikləri insanlarla dostluq etmələrini, dünyəvi məqsədlərinə çatmalarını təmin edəcək, yəni cəmiyyət tərəfindən qəbul ediləcək dərəcədə bir şəxsiyyət və əxlaq səviyyəsinə malik olmağı yetərli hesab edərlər. Bu dar dünyagörüşüylə müəyyənləşdirdikləri məqsədləri, onların Allahın məmnun olacağını bildirdiyi əxlaqa yiyələnmələrinə mane olar. Allahın razılığına, rəhmətinə və cənnətinə çatmağı qarşısına məqsəd qoymaq əvəzinə ifadə etdiyimiz kimi orta, səthi dünyəvi məqsədləri olan insanlardan biri olmağı seçərlər. Bu məqsədlərə nail olmaq onlar üçün kifayətdir.

Halbuki, bir insanın yaradılışındakı əsl məqsəd bu dünyəvi məqsədlərdən çox üstün tam fərqli bir məqsəddir. Allah bir ayədə, “əməl baxımından hansınızın daha yaxşı olduğunuzu sınamaq üçün ölümü və həyatı yaradan Odur…” (Mülk surəsi, 2) deyə ifadə edərək insanın yaradılışındakı məqsədi xəbər verir. Başqa bir ayədə də Rəbbimiz bu məqsədi dərk etmədən olduqca səthi və səthi bir anlayışa sahib bir ömür sürmək niyyətində olan insanlara bu sualı verir:

Yoxsa elə hesab edirdiniz ki, sizi əbəs yerə yaratmışıq və siz heç vaxt Bizə qaytarılmayacaqsınız? (Müminun surəsi, 115)

İnsan dünyada imtahan olunduğu müddət ərzində Qurana tabe olmaqla, hər düşüncəsində və davranışında Allahın razılığını axtarmaqla, vicdanından istifadə etməklə, gözəl əxlaqı yaşamaqla və saleh əməllər etməklə məsuldur. Bu aydın həqiqətə baxmayaraq bir az əvvəl də ifadə etdiyimiz kimi, yaradılış məqsədindən uzaq yaşayan insanlar özlərinə başqa səthi məqsədlər hədəfləyərlər. Bu məqsədlər hər təbəqə və mədəniyyətdə müxtəlif olar. Amma təməldə heç biri, xalis olaraq Allaha qulluq etməyə, Onun rizasını qazanmağa əsaslanmamışdır.

Yaxşı bir məktəbdən məzun olmaq, universitet imtahanında istədiyi bir ixtisasa sahib olmaq, yaxşı bir evlilik, gözəl və sağlam uşaqlar, uşaqlara yaxşı bir gələcək hazırlamaq, o cümlədən, işində yüksək bir mövqe sahibi olmaq, məqsədəuyğun sərmayələr qoymaq, ev, yaxşı bir avtomobil və bağ almaq, özünün və ailəsinin yaxşı geyinməsini, gəzməsini təmin etmək...

Səthi düşüncəli insanların çoxu yalnız bu ideallarla yaşayar. Halbuki, insanın dünyada olmaq məqsədi bunlardan heç biri deyildir. Üstəlik, bu saydıqlarımız məqsəd ya da ideal halına gətiriləcək mövzular deyil, ancaq bir vasitədirlər. İnsanın dünyada olmaq məqsədinin, yaxşı bir məktəbdən məzun olmaq, ya da yaxşı bir mövqeyə gəlmək olmayacağı aydındır. Əlbəttə ki, bunların hamısı Allahın insanlara verdiyi bir nemətdir və yaşanmasında bir problem yoxdur, amma insanın Allahı və axirəti unudaraq sadəcə bunları məqsəd olaraq müəyyənləşdirməsi səhvdir. Eyni şəkildə oxumaq, hər mövzuda məlumat sahibi olmaq da təqdirəlayiqdir, amma həyatın məqsədi Allahı və axirəti unudub sadəcə insanların rəğbətini qazanacağını ümid edərək intellektual olmaq da deyildir. Allah yaradılışın belə bir məqsədinin olmadığını Quranda belə bildirir:

Biz göyü, yeri və onların arasında olanları əyləncə üçün yaratmamışıq. Əgər Biz Özümüzə əyləncə düzəltmək fikrində olsaydıq, onu mütləq Öz yanımızda olanlardan hazırlayardıq. Lakin Biz bunu etmədik. (Ənbiya surəsi, 16-17)

Dünya bir oyun və ya əyləncə yeri deyildir, Allaha ibadət etmək, axirət üçün çalışmaq məkanıdır. Bu həqiqəti qavraya bilməyən insanların idealları elə səthi və müvəqqətidir ki, insan bu ideallarının hamısına nail olsa da ölüm mələkləri yanına gəldiyi vaxt ziyana uğradığını başa düşəcəkdir. Bir adam fikirləşin, bu adam ən böyük idealını reallaşdırmış, bəlkə də öz sahəsində mütəxəssisləşmiş, dünya şöhrətli bir professor olmuşdur. Uşaqlara, nəvələrə sahib olmuşdur, onlara yaxşı bir həyat standartı təmin etmişdir, lakin axirəti unutmuş, Allahın razı qalacağı bir əxlaqı yaşamamışdır. Belə bir insan illərlə işləyib-yorulmuşdur, amma sonsuz həyatını yaşayacağı axirəti üçün heç bir şeyə sahib deyildir.

Allahın “...siz dünya həyatınızda pak nemətlərinizi sərf edib qurtardınız və onlardan zövq aldınız...” (Əhqaf surəsi, 20) ayəsində işarə etdiyi kimi gözəl olan hər şeyi arxada qoyub getmişdir. Yaşadığı bəlkə 60, bəlkə də 70 ilin isə sonsuzluqla müqayisədə bir dəyərinin olmadığı aydındır. Peyğəmbərimiz (s.ə.v) belə insanların içində olduğu ağılsızlığı belə təsvir etmişdir:

“Ağıllı-şüurlu adam o kəsdir ki, nəfsini (Allaha qarşı) kölələşdirər (və ya hesaba çəkər) və ölümdən sonrakı (həyat) üçün (yaxşı) əməl işləyər. (Nəfsini məğlub etməkdə) aciz olan adam da o kimsədir ki, nəfsini arzusuna uyğunlaşdırar (yəni nəfsini haramdan yayındırmaz). Sonra Allahdan (bağışlanma) diləyər” (İbni Mace, Cild 10, səh. 541)

Bu aldanış içində həyatını davam etdirən insanlar dünyanı sadəcə istək və həvəslərini reallaşdırmaları lazım olan bir yer kimi görərlər. Beləliklə, öz nəfslərini qane etmək həvəsi ilə yaşayarkən, aralarında yüksək keyfiyyətli bir şəxsiyyətə, güclü bir imana və peyğəmbərlərin sahib olduğu üstün əxlaqa sahib olmaq kimi bir arzuya ehtiyac duymaz. Allaha yaxın olmaq mövzusunda həqiqi mənada həvəsli bir istəyə sahib olmazlar. Bunun nəticəsində də, davranış və düşüncələrində müsəlmana xas bir yetkinlik, etidal və bunlardan qaynaqlanan bir seçkinlik meydana gəlməz. Əksinə, Allahın varlığından və ölümün yaxınlığından tam mənasıyla qafilmiş kimi bir görünüş nümayiş etdirərlər. Allahın hər an özlərini gördüyünü və etdiklərindən xəbərsiz olmadığını unutmuş bir davranış forması içində olarlar. Halbuki, insan gözünü hara çevirsə, Allahın varlığının dəlilləri ilə qarşılaşar.

Var olan hər şeyi və hər kəsi Allahın sonsuz qüdrəti ilə yaratdığı açıq-aydındır. İnsanın Allaha iman etməsi üçün sadəcə öz bədəninə baxması kifayətdir. Allah insanı, Quranda bildirdiyi ifadəylə “ən gözəl surətdə” yaratmış, bədəninə qüsursuzca işləyən bir çox sistem yerləşdirmişdir. İnsanın başını qaldırıb göyə baxması da iman etməsi üçün kifayətdir. Allah ayələrdə belə buyurur:

Məgər onlar başları üstündəki göyə baxıb onu necə yaratdığımızı və necə bəzədiyimizi görmürlərmi? Orada heç bir yarıq da yoxdur. Biz yeri döşədik, orada möhkəm dağlar yerləşdirdik və gözoxşayan bitkilərin hər növündən yetişdirdik. Bunu, Allaha üz tutan hər bir qul üçün ibrət və öyüd-nəsihət olsun deyə belə etdik. Biz göydən bərəkətli su endirdik, onunla bağlar və biçilən taxıl dənələri bitirdik. Eləcə də meyvələri salxım-salxım asılmış hündür xurma ağacları bitirdik. Qullara ruzi olsun deyə belə etdik! Biz onunla ölü bir məmləkəti diriltdik. Dirilib qəbirdən çıxmaq da belədir. (Qaf surəsi, 6-11)

Bədənimizi meydana gətirən hüceyrələrdən kainatdakı planetlərə qədər var olan hər şey bizə üstün güc sahibi Allahın varlığını göstərər. Göylərin, yerin və bu ikisinin arasında olan hər şeyin sahibi və yaradıcısı Odur. Nəyə baxsaq, hara yönəlsək Allahın əsərləri ilə qarşılaşarıq. Yerdə yeriyən bir qarışqa, göydə uçan quş, hər gün doğan Günəş, xoş ətirli iy verən çiyələklər, dənizin üstündə hərəkət edən dağ kimi bir gəmi, yağan yağış... Bizə həmişə Uca Allahın varlığını xəbər verir.

Səthi düşüncəyə sahib insanların çoxu bütün kainatda mövcud olan bu qüsursuz yaradılışı görər, amma vicdanlarından istifadə edərək bu möcüzəvi yaradılış haqqında dərindən düşünməzlər. Kainatın hər yerində mövcud olan həssas tarazlıqları, iç-içə keçmiş qüsursuz sistemləri, ətrafımızda gördüyümüz saysız-hesabsız nemət və gözəllikləri, üstəlik özlərini yaradanın kim olduğunu və bütün bu sayılanların hansı məqsədlə, nə üçün yaradıldıqlarını vicdanlarından soruşmazlar. Ayədə də bildirildiyi kimi, “Göylərdə və yerdə neçə-neçə dəlillər vardır ki, insanların çoxu onların yanından üz çevirib keçirlər”. (Yusif surəsi, 105) Kainatdakı canlı-cansız hər şeyi yaradanın sonsuz ağıl və güc sahibi Allah olduğu həqiqətini görməzlikdən gələrlər. Çünki bütün bunları düşündükləri təqdirdə Allahın razı olduğu əxlaqı və həyat tərzini yaşamaqla məsul olduqlarını görəcəkdirlər. Bunun əvəzinə öz səthi dünyalarında səthi və müvəqqəti məqsədləri üçün yaşamağı seçərlər.

Halbuki, bütün insanlar sadəcə Allaha qulluq etmək üçün yaradılmışdır. Bu əsl məqsədi anlamazlıqdan gələrək başqa ideallara yönəlməksə, insanı səthi və pis bir həyat tərzinə aparar. Allah insanı ancaq Özünə qulluq etdiyi təqdirdə üstün və nəcib olacağı şəkildə yaratmışdır. “O, yaratdığını bilməzmi?...” (Mülk surəsi, 14) ayəsində də bildirildiyi kimi, Allah insanın yaradıcısıdır və onun üçün nəyin yaxşı və gözəl olduğunu, nəyin onu hörmətli və şərəfli edəcəyini bilən də Odur. Buna görə də Allahın insanlar üçün seçdiyi İslam dini insanın fitrətinə ən uyğun həyat tərzidir. Allah bu həqiqəti Quranda belə bildirir:

Sən bir hənif kimi üzünü dinə tərəf çevir! Allahın insanlara – xəlq etdiyi şüurlu məxluq kimi verdiyi fitrət budur. Allahın yaratdığını heç cür dəyişdirmək olmaz. Doğru din budur, lakin insanların çoxu bunu bilmir. (Rum surəsi, 30)

Başqa bir ayəsində isə Allah İslam dinini qulları üçün bəyəndiyini belə bildirir:

...Bu gün dininizi sizin üçün kamil etdim, sizə olan nemətimi tamamladım və bir din olaraq sizin üçün İslamı bəyənib seçdim... (Maidə surəsi, 3)

Din insana Allahın razı qalacağı əxlaqı öyrədir. Bundan kənar hər həyat tərzi insanın yaradılışı ilə ziddiyyət təşkil edər. Özlərinə başqa ideallar qəbul edən və din əxlaqından uzaq yaşayan insanların səthi düşüncərinin əsasında bu həqiqət durar. Onlar Allahın özləri üçün seçmiş olduğu ən gözəl həyat tərzini bir kənara buraxaraq, öz dayaz ağıllarına görə bir həyat yaşayarlar. Belə bir adam səthi düşüncədən və onun düşüncəsində və davranışlarında meydana gətirdiyi çirkin mədəniyyətdən özünü xilas edə bilməz. Özünü müxtəlif şəxsiyyət oyunlarıyla, saxta nəciblik nümayiş etdirməklə bu mədəniyyətdən kənarmış kimi göstərməyə çalışsa da bunun faydası olmaz. Çünki səthi düşüncə hansı şəxsiyyətdə özünü büruzə versə də, əsla gizlədilməsi mümkün olmayan, danışıq və davranışlara, ən əhəmiyyətlisi də insanın düşüncə tərzində qaçınılmaz olaraq əks olunan aşağı səviyyəli bir mədəniyyətdir. Bəzi kəslərin zənn etdiyi kimi gizlənərək üstü örtülə biləcək səthi bir rəftar pozğunluğu deyildir.

Onda, həqiqətən Allahdan qorxan, cəhənnəmdən çəkinən bir insanın etməsi lazım olan, özünü və ətrafındakıları aldatmağa çalışaraq dindar görünmək deyil, həqiqi dindarlığı yaşamaqdır. Həqiqi dindarlıq isə insanın nəfsi ilə ziddiyyət təşkil etsə də, dünyəvi mənfəətlərinə zidd olsa da Quran əxlaqından heç bir şəkildə güzəştə getməməsidir. Bu mövzudakı ən gözəl nümunələrdən biri də Peyğəmbərimiz (s.ə.v) dövründə yaşamış olan mömin qadınların rəftarlarıdır. Müsəlman qadınlar bütün ibadətləri, endirildiyi vaxt dərhal yerinə yetirmişlər. Məsələn hicab və çadra Uca Allahın fərz buyurduğu “fərz-ı ayn” hökmündə bir ibadətdir. Nur surəsindəki örtünməklə əlaqədar ayələrin endirilməsindən sonra müsəlman qadınlar bu ibadəti, böyük bir səylə və şövqlə tətbiq etmişdirlər:

“Şeybə qızı Safiyə izah edir və belə deyir: Biz hz. Aişənin yanında olarkən bir qisim xanımlar Qureyşli qadınların vəziyyətini və fəzilətlərini izah etmişdilər. Beləliklə də, hz. Aişə buyurdu ki: -“Şübhəsiz ki, Qureyşli qadınların üstünlüyü vardır. Amma Allaha and içirəm ki, mən Ənsarın qadınlarından daha çox Allahın Kitabını təsdiq edən və Qurana inanan fəzilətli kəslər görmədim”. Nur surəsindəki “örtüklərini yaxalarının üstünə salsınlar” ayəsi nazil olduqda ərləri onların yanlarına getdilər və özlərinə Allah (c.c)-ın bu mövzuda nazil etdiyi ayəni oxudular. Hər bir adam arvadına, qızına, bacısına və yaxınlarına bu ayəni oxuyurdu. Aralarından örtüyünü yaxasının üstünə salmayan heç bir xanım olmadı. Allahın nazil etdiyi kitabındakı hökmünə inandıqlarından və təsdiq etdiklərindən libaslarına büründülər...” (İbn-i Kesir, Hadislerle Kuran-ı Kerim Tefsiri, cild:11, səh. 5880)