Ortaq Bir Cahiliyyə Mədəniyyəti: Səthi Düşüncə

Allahın ucalığını haqqıyla qavrayan bir insan gördüyü işlərin hər mərhələsində yüksək bir əxlaq nümayiş etdirər. Ancaq səthi düşüncə insanı Quran əxlaqına uyğun bir həyat tərzindən tamamilə uzaqlaşdırar. Peyğəmbərimiz (s.ə.v) “ədəbsizlik və çirkin sözün girdiyi yer çirkinləşər” (Tirmizi, Birr 47) şəklində buyurmuşdur. Bu sözdə bildirildiyi kimi qafil bir ruh halıyla yaşayan insanın həyatına da çirkinlik və qarışıqlıq hakim olar. Olduğu yerlər həll edilməyən məsələlərin baş verdiyi, mövzuların heç cür həll edilə bilmədiyi, asan şəkildə gərginlik, narahatlıq yarada biləcək mühitlərə çevrilər. Ancaq burada batil din olan səthi düşüncə dininin çox əhəmiyyətli bir xüsusiyyəti ortaya çıxar: Səthi düşüncə tək tərəfli yaşanmaz. Səthi düşüncəli insanların bu çirkin mədəniyyətlərini nümayiş etdirə bildikləri kəslər yenə özləri kimi eyni mədəniyyətin daxilində olan qafil kəslərdir. Səthi düşüncə dininin üzvləri bir-birlərini dərhal tanıyar və Quran əxlaqından uzaqlaşma mövzusunda bir-birlərinə kömək edərlər. Bunlar sanki bir-birlərini oda çağırırlar. Allah bir ayəsində bu təhlükəyə belə diqqət çəkmişdir:

... Onlar Oda çağırırlar. Allah isə Öz izni ilə Cənnətə və bağışlanmağa dəvət edir. O, Öz ayələrini insanlara bəyan edir ki, bəlkə, düşünüb ibrət alsınlar. (Bəqərə surəsi, 221)

Başqa ayələrdə isə Allah insanların bir-birlərinin azmasına necə vəsilə olduqlarını belə xəbər vermişdir:

De: “Allaha qoşduğunuz şəriklər arasında haqqa yönəldən bir kimsə varmı?” De: “Allah Öz qullarını haqqa yönəldir. Elə isə deyin görək haqqa yönəldən kəs arxasınca gedilməyə daha çox layiqdir, yoxsa özünə doğru yol göstərilməyincə onu tapa bilməyən kəs? Sizə nə olub? Necə mühakimə edirsiniz?” Onların əksəriyyəti ancaq zənnə qapılır. Şübhəsiz ki, zənn həqiqəti heç cür əvəz edə bilməz. Allah onların nə etdiklərini bilir. (Yunis surəsi, 35-36)

Əgər sən yer üzündə olanların əksəriyyətinə itaət etsən, onlar səni Allah yolundan azdırarlar. Onlar ancaq zənnə qapılır və ancaq yalan uydururlar. (Ənam surəsi, 116)

İmanı zəif, qəlbində xəstəlik olan insanlar bir-birlərinə hər mövzuda olduğu kimi səthi düşüncə dinini yaşamaq mövzusunda da mənfi istiqamətdə təsir göstərərlər. Ancaq bilinməlidir ki, bu kəslər əslində içində yaşadıqları səthiliyin çirkinliyinin də şüurundadırlar. Çünki bu çirkin mədəniyyəti əsla yaşaya bilməyəcək insanları çox yaxşı tanıyırlar. Saleh müsəlmanlarla bu çirkin mədəniyyət vasitəsilə əlaqə yaratmağın qeyri-mümkün olduğunu bilirlər. Buna görə də onların yanlarına gəldikləri vaxt əllərindən gəldiyi qədər bu cəhətlərini gizlətməyə çalışarlar. Sadəcə müsəlmanlara qarşı deyil, səthi düşüncəni özlərindən bir qədər az yaşayan kəslərə qarşı da özlərini mümkün olduğu qədər gizlədirlər. Məsələn, işlədikləri yerdə asılı olduqları adama keyfiyyətli insanlar olduqlarını göstərməyə çalışırlar.

Belə bir adam səthi düşüncəni yaşayan dostlarının yanındaykən çox fərqli bir xarakter nümayiş etdirər. Oturmağı, durmağı, danışarkən seçdiyi sözləri, mimikaları, səs tonu, hadisələri dəyərləndirməsi tamamilə dəyişər. Ya da bu adam bir dövlət başçısının yanına getsə, istər göstərdiyi hörmətlə, istərsə də rəftarlarla bəzən həqiqi halıyla müqayisə oluna bilməyəcək qədər dəyişər.

Eynilə bir qədər əvvəl öz zehniyyətinə sahib olan bir adamla rahat şəkildə bu mədəniyyətin tələblərinə uyğun qafil bir söhbət edə bilərkən, səmimi müsəlman əxlaqına sahib insanların yanında isə bu mədəniyyətə aid rəftarlarından əllərindən gəldiyi qədər uzaq durmağa çalışarlar. Bu mədəniyyətə aid səthi mimikaları, faydası olmayan uzun sürən mənasız söhbətlərdən, qısılmış gözlərlə və buna bənzər şəkildə edilən vurğulamalardan çəkinirlər. Ancaq bu ani dəyişmə əslində ruhlarında yaşadıqları səthi düşüncə yanaşı daha çox əhəmiyyətli bir həqiqəti ortaya çıxarır. Deməli, bu kəslər şüurlu olaraq və istəyərək səthi düşüncə mədəniyyətini yaşamağı və onun meydana gətirdiyi qafil mühitə girməyi seçirlər. Bu mövzuda vicdanlarını ört-basdır etməklə, bu çirkin mədəniyyətin tələblərini yerinə yetirərkən, özlərini saldıqları mənfur görkəmi Allahın gördüyünü və hər anlarına şahid olduğunu bilmələrinə baxmayaraq bunları yaşamaqdan bir narahatlıq hissi keçirmirlər.

Halbuki, bu mədəniyyət ciddi bir şəkildə niyyət etməklə içindən dərhal çıxılacaq qədər zəif bir mədəniyyətdir. Bundan sonrakı həyatında sadəcə müsəlman əxlaqı ilə yaşamağa qərar verən bir insan bu səthi mədəniyyətin meydana gətirdiyi qəflətdən təkcə bir dəfə qərar verməklə xilas ola bilər. Allahın razı qalacağını ifadə etdiyi gözəl əxlaqı öz dünya və axirət həyatı üçün ən uyğun əxlaq olaraq mənimsəyərək, həyatına səmimi və gözəl əxlaqlı bir müsəlman olaraq davam edə bilər. Digər insanlara da bu istiqamətdə gözəl bir nümunə ola bilər və bunun gözəl qarşılığını Allahdan ümid edə bilər.