Giriş

“Səthi düşüncəli insan” dedikdə, ümumiyyətlə ədəb qaydalarından xəbərsiz, cahil, məlumatsız, harada necə davranacağını, necə danışacağını bilməyən, ölçüsüz bir insan modeli ağıla gəlir. Lakin bu kitabda toxunulacaq mövzu xalq arasında istifadə olunan mənadakı “səthi düşüncə” deyil, din əxlaqına görə səthi düşüncənin necə bir ruh halı olduğudur. Burada toxunulacaq olan səthi düşüncə, bilinən mənasından daha çox köklü və dərin bir xəstəlikdir. Və insanı-Allahın diləməsi istisna olmaqla-cəhənnəmə sürükləyə biləcək böyük bir təhlükədir.

Səthi düşüncə insanın ruhunu Quran əxlaqına uyğun bir şəkildə dərinləşdirə bilməməsi, Allaha yaxın olmaq və Onun rizasını qazanmaq mövzusunda istəkli olmaması nəticəsində, davranış və düşüncə formasında meydana gələn səthilikdir. Bu səthilik insanın Allahın gücünün sonsuzluğunu, öz ətrafında və dünyada meydana gələn hadisələrdəki hikmətləri və həyatın həqiqi mənasını başa düşməkdə zəif bir qavrayışa sahib olması şəklində özünü göstərər. Allahın varlığını və gücünü qavrayan səmimi bir müsəlmanın göstərdiyi gözəl əxlaq ilə yuxarıda ifadə etdiyimiz şəkildə səthi dünyagörüşünə sahib bir insanın göstərdiyi əxlaq, şəxsiyyət və davranış formaları bir-birindən tamamilə fərqlidir. Müsəlmanlar olduqca nəcib bir ruha, yüksək bir şəxsi keyfiyyətə və dərin bir anlayışa sahib olduqları halda səthi düşüncəli insanlar özlərini alçaldan bir xarakter quruluşuna sahib olarlar.

Səthi düşünmək bəzi insanlar tərəfindən həyat tərzi olaraq yaşanan və əsasən daxildə olan səthi düşüncədən qaynaqlanan rəftar, düşüncə və danışıq pozğunluqlarıdır. Ancaq səthi düşüncə deyildiyi vaxt ağıla səhv bir tərif gəlməməlidir. İnsanların səmimiyyətindən qaynaqlanan təbii rəftarları səthi düşüncə deyil, təbiiliyin özünə xas bir gözəlliyi, dərinliyi və təsiredici xüsusiyyəti vardır. Buna görə də, səthi düşüncədən çəkinmək təbiiliyi məhdudlaşdırmaq deyildir. Səthi düşünmək bunlardan fərqlidir, təbiilik kimi səmimiyyətdən deyil, şüurun bağlanmasından, din əxlaqına zidd olaraq edilən rəftarların mənfur, mənfi təsirini, səthiliyini fərq edə bilməməkdən qaynaqlanır. Cahiliyyə cəmiyyətlərində bəzi insanlar səthi düşünməkdən çəkinmənin yolunun saxta bir nəciblik anlayışı olduğunu güman edirlər. Bu nəcibliyin əsasının də soyuqluq, rəsmiyyət, süni rəftarlar, süni şəkildə edilən kübar davranışlar, qürurlu rəftarlar olduğunu düşünərək, ən azı səthi düşünmək qədər səhv və mənfur başqa bir rəftar pozuğunluğu yaşayarlar. Halbuki, səthi düşünmək xilas olmağın yolu süni bir nəcibliyə sahib olmaq deyil, sadəcə Quran əxlaqını yaşamaqdır.

Bir çox insan səthi düşünməyi qəbul edər. Bunu, sanki həyatın zəruri bir həqiqəti kimi görüb normal qarşılayar, nə öz etdiklərindən, nə də başqalarının bu istiqamətdəki rəftarlarından narahat olmazlar. Əksinə bir-birlərini bu çirkinliyə təşviq edər və özlərini insanların əksəriyyətinin yaşadığı səthi davranışları tətbiq etmək məcburiyyətində hiss edərlər. Hətta bu mövzuda elə şərtləndirilmişdir ki, səthi düşünmək danışıq və baxış formaları özünə xas qaydaları ilə sanki batil bir din halına gətirilmişdir.

Halbuki, səthilik insanı gözəl əxlaqdan, yüksək keyfiyyətli bir şəxsiyyət olmaqdan, böyük düşünməkdən döndərən əhəmiyyətli bir davranış pozğunluğudur. Bir insan batil olan “səthi düşünmə dini”ni mənimsəyibsə, dindar olduğunu desə belə din əxlaqını tam mənasıyla yaşaması mümkün olmaz. Allahın varlığına inansa, “mən müsəlmanam” desə də, bu xəstəlikdən xilas olmadığı müddətcə Quran əxlaqını tam mənasıyla yaşaya bilməz. Necə ki, Allah Quranda bir qrup insanın səthi şəxsiyyət və əxlaq anlayışlarına diqqət çəkmişdir. Bu insan qrupu Peyğəmbərimiz (s.ə.v)-in dövründə yaşamış bəzi bədəvilərdir. Sonrakı bölmələrdə davranış və düşüncə formalarındakı səthiliyi Quran ayələri ilə nəzərdən keçirəcəyimiz bədəvilər, həqiqi müsəlmanlardan fərqli olduqlarını, imanın bu kəslərin qəlblərinə hələ daxil olmadığını Rəbbimiz bizə belə bildirmişdir:

Bədəvilər: “Biz iman gətirdik!” – dedilər. De: “Siz qəlbən iman gətirmədiniz! Ancaq: “Biz müsəlman olduq!” – deyin. İman sizin qəlblərinizə hələ daxil olmamışdır…” (Hucurat surəsi, 14)

Rəftarlarını şəffaf olaraq Quran əxlaqına görə formalaşdıran möminlər isə, Allahın özləri üçün seçib bəyəndiyi və fitrətlərinə ən uyğun olan əxlaqı yaşamaları səbəbiylə səthi rəftarlardan, səthi düşüncə formalarından çəkinmiş olarlar. Bütün rəftarları, düşüncələri, sözləri ruhlarında olan dərinliyi əks etdirəcək xüsusiyyətdə nəcib və gözəldir. Bütün hadisələrdə dünyagörüşlərini Qurana əsasən müəyyənləşdirdikləri üçün Allahın Quranda verdiyi məlumatlar sayəsində səthi düşünməyi ən yaxşı şəkildə dərk edib, diaqnoz edə bilən insanlar da yenə ancaq möminlərdir. Səthiliyi yaşayan bir insan bunun böyük bir təhlükə deyil, bir çox insanın yaşadığı həyatın bir həqiqəti olduğunu düşündüyü müddətcə özünə verdiyi zərəri dərk etməz. Halbuki, səthilik Quran əxlaqından və anlayışından tamamilə uzaq olan adamın müsəlmanca yaşamasına mane olan çirkin və aşağı səviyyəli bir mədəniyyətdir.

Bu fəaliyyət din əxlaqından uzaq yaşayan bəzi insanların -dindar olduqlarını iddia etsələr belə- içinə düşdükləri bu çirkin mədəniyyəti hər istiqamətiylə toxunmaq və həllini də göstərmək məqsədiylə hazırlandı.

Unudulmamalıdır ki, səthiliyin bu çirkin sistemi içində yaşayan insan bundan məsuldur. Belə bir adam Quran əxlaqından və bu əxlaqın incəliklərindən uzaq bir həyat yaşayarkən, səthi ideallar arxasında qaçarkən və buna görə də hesab verə biləcəyini ağlına belə gətirmədiyi halda, ölüm mələklərinin canını almaq üçün yanına gəldiklərini gördüyü vaxt içində olduğu dərin qəflətdən oyanır. Lakin bu çox gec bir oyanışdır. Çünki insanın yaradılış məqsədi Allahın razı qalacağı ümid edilən əxlaqı və həyatı yaşamaqdır, bir ömrün geridə buraxıldığı ölüm anı isə bu məqsədi başa düşmək üçün ola biləcək ən pis dövrdür.

Allah dünyada səthi düşüncədən uzaqlaşıb həqiqi Quran əxlaqına tabe olmayan insanların axirətdə əzabla qarşılaşacağını belə xəbər vermişdir:

Doğrudan da, günah edənlər iman gətirənlərə gülürdülər, onların yanından keçdikdə bir-birinə qaş-göz edirdilər, öz ailələrinin yanına fərəhlə qayıdırdılar, möminləri gördükdə isə deyirdilər: “Həqiqətən, bunlar azmışlardır!” Halbuki bu günahkarlar onlara gözətçi qoyulmamışdılar. Bu gün məhz iman gətirənlər kafirlərə güləcəklər. Onlar taxtlar üstündə ətrafa baxacaqlar. Kafirlər törətdiklərinin cəzasını aldılarmı?! (Mutaffifin surəsi, 29-36)