Quranda Estetika və Sənət

Gözəlliklərdən və estetikadan zövq almaq insana aid xüsusiyyətdir. Allah insanın ruhunda, gözəlliyə qarşı həssaslıq hissi yaratmışdır. Ancaq, bu estetik anlayışının ortaya çıxması və inkişafı, insanın imanı və ağlı ilə doğru mütənasibdir.

Möminlər qarşılaşdıqları bütün gözəllikləri yaradanın Allah olduğunu bildikləri üçün, bu gözəlliklər qarşısında həyəcan duyarlar. Özlərinə bunların hamısını təqdim edən Allahın gücünü və sənətini gərəyi kimi təqdir edə bilməyə çalışarlar. Cənnətə qarşı duyduqları həsrət də, gözəlliklərdən zövq alma qabiliyyətlərini artırar. Allahın Quranda xəbər verdiyi cəhənnəm mühitini düşünüb müqayisə etdiklərində isə, ruha zövq verən estetikanın dəyərini daha yaxşı qavrayarlar.

Quranda iştirak edən cənnət haqqındakı ayələr də möminlər üçün yol göstərici xüsusiyyət daşıyır. Çünki cənnət ayələrində, Allahın möminlər üçün seçib bəyəndiyi, uyğun gördüyü qullarını bunlar ilə mükafatlandıracağını vəd etdiyi mühit ilə gözəllik və estetika anlayışı təsvir edilir. Mömin, Qurandakı bu işarələri dünya şərtlərində ola biləcək ən uyğun şəkildə həyata keçirərək, gözəlliklərlə dolu həyat modelinə çata bilər.

Allahın Təqdim Etdiyi Gözəlliklər

Allahın insanlara dünyada verdiyi saysız nemətlərdən biri də bəzək əşyalarıdır. Quranda bəhs edilən qızıl, gümüş zinət əşyaları, incilər, müxtəlif parçalar və bənzəri bir çox əşya, insana estetik olaraq zövq verərək Allahın yaratdığı gözəlliklərdəndir. Allahın cənnətdə səmimi qullarına mükafat olaraq verəcəyi bu gözəlliklərdən ayələrdə təriflə bəhs edilir:

Onlar əyinlərinə taftadan və atlazdan yaşıl paltarlar geyəcəklər. Onların qoluna gümüş bilərziklər bağlanacaq... (İnsan surəsi, 21)

Allah bu ayəsində ipək və atlas parçaların dəyərinə diqqət çəkmişdir. Ayədən aydın olduğu kimi, gümüş zinət əşyaları da Allahın insanlar üçün yaratdığı bəzək əşyalarındandır. Quranın bir çox ayəsində gümüş bilərziklərdən bəhs edilir.

Başqa bir ayədə də, qızıl bilərziklərin və incilərin gözəlliyinə işarə edilir:

Həqiqətən də, Allah iman gətirib yaxşı işlər görənləri ağacları altından çaylar axan Cənnət bağlarına daxil edəcəkdir. Onlar orada qızıl bilərziklərlə və incilərlə bəzədiləcək, libasları da ipəkdən olacaqdır. (Həcc surəsi, 23)

Allah incinin seçilmiş bəzək əşyası olduğuna diqqət çəkmiş və cənnətdə mükafat olaraq möminlərə veriləcəyini ifadə etmişdir.

Məhz Allahın təqdim etdiyi bütün bu gözəlliklərə qarşılıq insanın edəcəyi tək şey, Ona gərəyi kimi şükür etmək və Allahın istədiyi kimi həyat sürməkdir. İnsan, bunun qarşılığında cənnətlə mükafatlandırılacaq və sonsuza qədər tükənməyəcək nemətlərə və gözəlliklərə qovuşacaq. Əks halda isə, dünyada özünə təqdim edilən bu imkanlardan bəlkə keçici bir müddət faydalanacaq, amma bu faydalanma ona, etdiklərindən hesaba çəkiləcəyi hesab günündə heç bir fayda verməyəcək. Və sonsuza qədər qalmaq üzrə, tək bir gözəlliyin belə olmadığı cəhənnəmə atılacaq.

Quranda Təriflənən Dekorasiya Anlayışı

İnsanı “ən gözəl surətdə” yaradan Allah, ona estetikadan zövq almağı da öyrətmişdir. Canlıların içində, “gözəl” anlayışının fərqində olan tək varlıq insandır. İnsan, həm gözəl olan şeyləri sevər, həm də öz etdiyi şeylərdə estetik yön olması istəyi ilə hərəkət edib özü də gözəl şeylər ortaya çıxarmağa çalışar.

Quranın işarələriylə, estetik, gözəllik və incəliyə dair çox detal möminlər arasında da təşviq edilmişdir. Allah bir ayəsində, “qulları üçün çıxardığı zinət və təmiz ruzilər” üçün “...dünya həyatında iman edənlər üçündür, qiyamət günü isə yalnız onlarındır...” (Əraf surəsi, 32) deyə xəbər vermişdir.

Allahın ayəsində bildirdiyi kimi yer üzündəki bütün incəlik və gözəlliklər, onları təqdir edə bilən möminlər üçündür və bunlarla müqayisə edilməyəcək qədəri də axirətdə tək inananlara veriləcək.

Var olan hər gözəllik, hər şeyi yaradan Allahın məhsuludur. Buna görə mömin gözəllikdən təsirlənər, şükür edər və hər nemət onu Rəbbimizə daha da yaxınlaşdırar. Quranda hz. Süleymanın həyatı ilə əlaqədar verilən detallar bu mövzularda müxtəlif işarələr ehtiva edir. Hz. Süleyman, Allahın verdiyi zənginlikdən, gücdən və ehtişamdan çox zövq aldığını söyləyər və bunun səbəbini də belə açıqlayardı:

O da demişdi ki: “Həqiqətən mən, mal (və ya at) sevgisini Rəbbimi zikr etməkdən ötəri sevdim...” (Sad surəsi, 32)

Buradan aydın olduğu kimi, inanmayanlar üçün azdırıcı təsirə sahib olan mal, mülk, ehtişam və zənginlik, mömin üçün xeyir, gözəllik və Allahın razılığını qazanmaq, şükür etmək üçün vəsilədir.

Hz. Süleymanın düzəltdirdiyi əsərlər də onun sənət zövqünü ortaya çıxarır. Bu gün Qüdsdə olan və yalnız bir divarı sağlam qalan Süleyman Məbədi, Tövrat, İncil və Quran ilə o dövrə aid bütün tarixi sənəd və yazılarda bəhs edilən, görkəmli saray idi. Onu ziyarətə gələn Səba Məlikəsi saraya girdiyində yerin şüşədən olduğunu anlamamış, yeri su zənn etmişdi. Bu, insanların vərdiş etmədiyi texnika idi. Səba Məlikəsi saraydakı ehtişamı görüncə hz. Süleymanın ağlına, sənətinə, biliyinə təslim olmuş və iman etmişdi.

Hz. Süleyman hekayəsi möminlər üçün çox diqqət çəkici nümunədir. Müsəlmanların yer üzünü necə gözəl əsərlərlə təchiz edə biləcəklərini, sənətdə və estetikada necə inkişaf edə biləcəklərini göstərmək baxımından əhəmiyyətli dəlil meydana gətirir. Necə ki, yaxın tariximizdə də bu istiqamətdə hadisə reallaşdırılmışdır. Osmanlı İmperatorluğunda yaşanan ehtişam və sahib olduqları sənət anlayışı buna gözəl nümunədir. Osmanlı sənətini bu qədər qiymətli edən ən əhəmiyyətli ünsür, ilhamını şəxsən Qurandan alması, Allahın Quranda işarə etdiyi gözəllikləri istifadə etmiş olmasıdır.

Quranda dekorasiyada istifadə ediləcək incəliklərlə əlaqədar bir çox detal bildirilmiş, müxtəlif nümunələr verilmişdir. Evlərin üzərinə qurulduğu məkanlardan, daxili dekorasiyalara qədər insanın xoşuna gələcək nöqtələrə diqqət çəkilmişdir.

Allah xüsusilə cənnəti təsvir edən ayələrində bu istiqamətdə işarələr təqdim etmişdir. Çünki Allah, cənnəti insan ruhunun ən xoşlayacağı və ən təsirlənəcəyi vəsaitlərlə təchiz etmişdir. Quran ayələrində, cənnətdəki bu mühit detallı olaraq izah edilərkən, əslində insanlara dünyada da ən xoş məkanları necə əldə edə biləcəkləri mövzusunda yol göstərilir.

Quranda diqqət çəkilən və təriflənən dekorasiya nümunələrindən bəzilərini belə sıralaya bilərik:

Yüksək Tavanlar

And olsun Beytulməmura! And olsun yüksək tavana! (Tur surəsi, 4-5)

Yüksək tavanlı yerlər, içində olan insanlara fərahlıq və genişlik hissi verərlər. Estetik baxımdan da son dərəcə görkəmlidirlər. Bunun tam əksinə alçaq tavanlı yerlər də insanın ruhuna əziyyət verən yerlərdir. Hətta bu xüsusiyyətin cəhənnəmdə əzab növü olaraq istifadə ediləcəyi də olduqca diqqət çəkicidir. Cəhənnəmin təsvir edildiyi ayələrdə alçaq, dar və sıxılmış yerlərə diqqət çəkilməsi insanlara, dünyada da dar və alçaq mühitlərin seçilməyəcəyi yönündə işarələr təqdim edir ola bilər.

Gümüş Tavanlı Məkanlar və Yüksək Nərdivanlar

... evlərinin tavanlarını və çıxdıqları nərdivanları da gümüşdən edərdik; evlərinin qapılarını və söykəndikləri taxtları da. Üstəlik zinət də verərdik. Bütün bunlar sadəcə dünya həyatının keçici zövqüdür. Axirət isə sənin Rəbbinin yanında ancaq Allahdan qorxanlar üçündür. (Zuxruf surəsi, 33-35)

Allahın gözəl olduğuna işarə etdiyi dekorasiya modellərindən biri də, gümüşdən tavanlar və yüksək nərdivanlardır. Yuxarıdakı ayələrdə Allah, bunları da “cazibədar bəzəklərdən” biri olaraq xarakterizə edərək son dərəcə qiymətli olduqlarına işarə etmişdir.

Qapılar

evlərinin qapılarını və söykəndikləri taxtları da. Üstəlik zinət də verərdik... (Zuxruf surəsi, 34-35)

Yenə Zuxruf surəsindəki bu ayədə görülən “evlərinin qapıları” ifadəsi, qapıların da estetik və sənət baxımından əhəmiyyətli rol oynadığına diqqət çəkər. Funksional istifadəsi ilə yanaşı, gümüş, qızıl, şüşə bəzəklər ya da taxta oyma kimi müxtəlif vəsaitlərlə düzəldilən qapılar, evin giriş hissəsində və ya müxtəlif yerlərində aksesuar olaraq istifadə edilə bilərlər. Necə ki, Osmanlı sənətində bu tətbiq reallaşdırılmış və gözə son dərəcə xoş gələn müxtəlif ölçülərdə, naxışlarda qapılar sarayları, köşkləri, evləri bəzəmişdir.

Sütunlar

Sütunlar sahibi İrəm qəbiləsinə – halbuki, yer üzündə onlar kimisi xəlq edilməmişdi. (Fəcr surəsi, 7-8)

Quranda adı çəkilən Ad qövmünə aid İrəm şəhəri görkəmli arxitekturası və yüksək sütunlarının ehtişamıyla diqqət çəkmişdir. Quranda izah edilən bu hekayə “yüksək sütunların” gözəlliyinə və nümayişinə yönümlü məna ehtiva edir.

Ləl-Cavahiratla İşlənmiş Taxtlar

Cənnət ilə əlaqədar ayələrdə taxtlardan tez-tez bəhs edilir və taxtlar Allahın razı olduğu qullarına verdiyi mükafat olaraq tanıdılır:

Orada hündür taxtlar, düzülmüş piyalələr, yan-yana qoyulmuş yastıqlar, və döşəmələrə sərilmiş xalçalar vardır. (Ğaşiyə surəsi, 13-16)

Həm görünüş, həm də istifadədə rahatlıq baxımından taxtlar, insan üçün ideal oturma vasitələrindəndir. Bununla yanaşı, taxtları bəzəklərlə təchiz etmək və daha ehtişamlı hala gətirə bilmək də mümkündür. Buna nümunə olaraq bir ayədə belə bildirilir:

Onlar bəzənmiş taxtlar üstündə qarşı-qarşıya əyləşib dirsəklənəcəklər. (Vaqiə surəsi, 15-16)

Cənnətdə oturma yeri olaraq bildirilən başqa detal da, rahatlıqla söykənilə bilən kreslolar, taxtlar olmasıdır. Ayələrdə bu gözəllik və rahatlıq belə xəbər verilmişdir:

Onlar orada taxtlar üzərində mütəkkələrə dirsəklənəcək və orada nə günəş, nə də şaxta görməyəcəklər. (İnsan surəsi, 13)

Həqiqətən də Cənnət əhli həmin gün nemətlər işində kef çəkəcək. Onlar zövcələri ilə birlikdə kölgəliklərdə taxtlara söykənəcəklər. (Yasin surəsi, 55-56)

qapıları onlar üçün açılmış Ədn bağları. Onlar orada taxtlara dirsəklənib... (Sad surəsi, 50-51)

Onlar səflərlə salınmış mütəkkələrə dirsəklənəcəklər... (Tur surəsi, 20)

Hündür Döşəklər və Naxışlarla İşlənmiş Atlasdan Yataqlar

Və hündür döşəklər üstündə olacaqlar. (Vaqiə surəsi, 34)

Allahın cənnətdə yer alacağını ifadə etdiyi yüksək yerlərdə qurulmuş taxtlar və sidr ağacları, alçaq yerə yerləşdirilənlərlə müqayisədə görünüşü çox daha geniş bucaqlı olarlar. Bu yöndən son dərəcə fərahladıcı xüsusiyyətə sahibdirlər.

Onlar orada astarları atlazdan olan döşəklərə dirsəklənəcəklər. Hər iki bağın meyvələri onlara yaxın olacaqdır. Elə isə Rəbbinizin hansı nemətlərini yalan sayırsınız? (Rəhman surəsi, 54-55)

Yuxarıdakı ayə, dekorasiyada istifadə edilən taxt, döşək, kreslo ya da yataq kimi naxışlarla işlənmiş atlas istifadə etmənin gözəlliyinə diqqət çəkmişdir. İpəyin daha ağır və qalın toxunmuş forması olan atlas, son dərəcə estetik parça növüdür. Atlasın naxışla, dəbdəbəli sap və motivlərlə işlənmiş olması, üzərinə sərildiyi taxtın ya da yatağın görünüşünü daha çox cəlb edici hala gətirəcək.

Yaşıl Yastıqlar

Onlar yaşıl balışlara və gözəl döşəkcələrə dirsəklənəcəklər. Elə isə Rəbbinizin hansı nemətlərini yalan sayırsınız? (Rəhman surəsi, 76-77)

Allahın Quranda bəhs etdiyi başqa gözəllik də yastıqlardır. Bu ayələrdə yastıqlarla yanaşı insan ruhuna hüzur və rahatlıq verdiyi bu gün elm tərəfindən də təsdiqlənən yaşıl rəngin əhəmiyyətinə də diqqət çəkilmişdir.

Qızıl Nimçələr və Piyalələr

Onlar üçün qızıl sinilər və piyalələr dolandırılacaqdır. Orada nəfslərin istədiyi və gözlərə xoş gələn hər şey olacaqdır. Siz orada əbədi qalacaqsınız. Xeyirxah əməllərinizin nəticəsi kimi varis olduğunuz Cənnət budur. (Zuxruf surəsi, 71-72)

Allah cənnətdə ikram üçün istifadə edilən qabları da sənət və estetikayla yaradacağını bildirmişdir. Ayənin davamında da ifadə edildiyi kimi, bu vəsaitlər “nəfslərin arzu etdiyi və gözlərin ləzzət aldığı” nemətlərdir.

Gümüşdən Büllur Qablar, Piyalələr və Qədəhlər

Cənnətdə qızıl məcməyilər və qızıl piyalələr yanında istifadə ediləcəyi bildirilən başqa ikram vəsaiti də, gümüşdən büllur qablar və qədəhlərdir. Cənnəti təsvir edən ayələrdə bu mövzu belə izah edilir:

Onların ətrafına təamlarla dolu gümüşdən hazırlanmış qablar və büllur qədəhlər dolandırılacaq. Gümüşdən olan elə büllur qədəhlər ki, xidmətçilər onları cənnətdəkilərin içmək istədikləri həcmdə hazırlamışlar. (İnsan surəsi, 15-16)

Həyatını Allahın istədiyi şəkildə keçirən kəslərə, sonsuz cənnət həyatı və orada nəfslərinə xoş gələcək sonsuz gözəllikdə nemətlərlə cavab veriləcək. Belə ki, möminlərə, köşkləriylə, bağçalarıyla, dekorasiyasıyla bənzərsiz mühitdə qızıl məcməyilər içərisində büllur qablarla, qədəhlərlə cənnətə xas bulaqlardan doldurulma içkilərlə sonsuza qədər xidmət ediləcək. Bir başqa ayədə də, möminlərə qədəhlərlə edilən ikrama diqqət çəkilir:

Onlar taxtlar üstündə bir-biri ilə üzbəüz oturacaqlar. Onlar üçün çeşmə şərabı ilə dolu piyalələr dolandırılacaqdır. (Saffat surəsi, 44-45)

Əlbəttə ki, bütün bunlar cənnətə xas və dünyadakılarla müqayisə edilə bilməyəcək gözəllikdə nemətlərdir. Ancaq Allah, qullarına dünyada da, cənnətdəkiləri xatırladan nemətlər və imkanlar təqdim etmişdir. Buna qarşılıq mömin ona verilən hər cür gözəlliyi təqdir edib, ondan zövq almaq və sonsuz ikram sahibi Rəbbimizə qarşı boyun əyici və şükür edici olmalıdır.