Möminlərin şövqü hansı rəftarından aydın olur?

Kitabın əvvəlindən bura kimi möminlərin şövq anlayışlarının nə qədər möhkəm təməllərə dayandığına və buna görə şeytanın şövq qırmaq yönündəki bütün səylərinin nəticəsiz qaldığına toxunduq. Bu hissədə isə möminlərin şövqlərinin hansı rəftarından müəyyən olduğunu bildirəcəyik.

Bu mövzuda əvvəlcə bunu deyə bilərik ki, qəlbində imanın həyəcanını yaşayan bir insanın üstünlüyü və fərqliliyi onun həyatının hər anında göstərdiyi hər davranışdan, söylədiyi hər sözdən aydın olur. Bu, elə bir diqqəti cəlb edən rəftar gözəlliyi meydana gətirir ki, eyni şövqü qəlblərində yaşayan digər möminlər bu rəftarın imandan və Allah`a olan bağlılıqdan qaynaqlanan şövq və həyəcan olduğunun dərhal fərqində olurlar.

İnanmayanlara gəlincə, onlar da bu kəslərdəki şövqü və mənəvi gücü görürlər. Ancaq onlar həqiqi imanı tanımadıqları, Allah`a könüldən bağlanmanın nə demək olduğunu, imanın necə yaşandığını bilmədikləri üçün bu əzm və coşqunluğun qaynağını qavraya bilməzlər. Ancaq hər nə qədər buna ad qoya bilməsələr də, yenə də bu insanlarda digərlərində olmayan igidliyi görürlər.

Bununla yanaşı, şövqün insanın hansı hərəkətlərindən aydınlaşması möminlər üçün çox əhəmiyyətlidir. Çünki başqalarının imanı və Allah`a olan yaxınlığı barədə qəti fikir irəli sürmək mümkün deyil. Bu mövzunun bilgisi Allah qatında gizlidir.

Kimin səmimi bir imana sahib olduğunu, kimin isə qəlbində xəstəlik olduğunu bilən tək güc Allah`dır. Ancaq Allah bu mövzuda möminlərə yol göstərici kimi bir ölçü vermişdir. Bu ölçü möminlərin Allah`ı razı etmə və Onun dinini yaşama mövzusunda göstərdikləri şövq və həyəcandır. Bu şəkildə möminlər həqiqətən inanan və həyatını həqiqətən Allah`a həsr edənləri asanlıqla təşxis edə bilİrlər. Eyni şəkildə, möminlərlə təzadlıq təşkil edən şövqsüzlükləri ilə diqqəti cəlb edən insanların zəifliyi də dərhal görünür və onları imani yöndən təqviyyə edirlər.

Növbəti səhifələrdə möminlərin bu imani coşqunluğunu hansı rəftarlarından aydınlaşdığına toxunacağıq. Bu mövzunu əhəmiyyətlə vurğulamaqdakı məqsəd isə kitabın əvvəlində də ifadə etdiyimiz kimi, möminlərin şövqlərini son həddə kimi artırmaq və geridə qalanları və ya ağır tərpənənləri təşviq edib təqvalı olmalarına kömək etməkdir.

Həyatlarının sonuna qədər Allah`a sadiq qalmalarından...

İnsanlar həyatı boyunca özlərinə maddi və ya mənəvi baxımdan mənfəət verən bir çox fürsətlə qarşılaşırlar. Belə bir vəziyyətdə bir çoxları mənfəət əldə etmək ümidi ilə o ana qədər dəyər verdiyi hər şeydən, hətta sevdiklərindən belə asanlıqla imtina edir. Əvvəl əsla heç bir şeyə dəyişməyəcəklərini söyləyib uğrunda bir çox çətinliyə dözdükləri və şövqlə sarıldıqları hər şey bir anda onlar üçün bütün əhəmiyyətini itirir. Bunun səbəbi isə onların həqiqi mənada sədaqətli olmamalarıdır. Bəzən sadə bir mənfəət ümidi və ya önlərinə çıxan kiçik bir çətinlik belə onları asanlıqla sədaqətsizliyə sürüyür.

Sədaqəti ən mükəmməl şəkildə yaşayan insanlar isə möminlərdir. Onlar Allah`a iman edir və sonsuzadək Ona sadiq qalacaqlarına dair söz verirlər. Dünya həyatında heç bir şeyin Allah`ın rizasını qazanmaqdan daha qiymətli olmayacağını bilirlər. Çünki sadiq olmağa ən layiq olanın yalnız uca Allah olduğunu qavramışlar. Onların sədaqətlərindəki bu qərarlılığa Quranda belə diqqət çəkilmişdir:

Möminlərin Allah`a olan sədaqəti, eyni zamanda, onların dinə nə qədər şövqlə bağlandıqlarının da dəlilidir. Çünki heç bir dünya mənfəəti, maddi və ya mənəvi heç bir çıxar təklifi onları Allah`a olan bağlılıq və sədaqətlərindən döndərə bilməz. Yenə heç bir şey onlara Allah`ın rizasını qazanmaqdan daha sevimli və cazibəli gəlməz. Allah`a olan sədaqətləri onları daim şövqlə dinə xidmət etməyə və Allah`ın rizasını qazanacaq işlər görməyə yönəldər. Quranda inananların bu sədaqətini belə dilə gətirdikləri bildirilir:

Allah onların bir ömür boyu şövqlə sədaqət göstərmələrinə qarşılıq onları mükafatlandıracağını bildirərək müjdələyir:

Hər an Allah`ın rizasının ən çoxunu axtarmalarından...

Allah Quran ayələri ilə bütün insanlara hansı əxlaqdan və hansı həyat şəklindən razı olacağını bildirmişdir. Allah`ın bu əmrini ən gözəl şəkildə yerinə yetirənlər yalnız möminlərdir. İnsanların böyük əksəriyyəti isə Allah`ın bəyəndiyi həyat şəklindən xəbərdar olmalarına qarşı bunu göz ardı edirlər. Çünki bu insanların Allah`ın rizasını qazanmaq üçün hədəfləri yoxdur. Möminlərə isə Allah`ın rizasını və sevgisini qazanmaq hər şeydən əhəmiyyətlidir. Buna görə, Quranda bildirilən hər ayəyə ciddi şəkildə əməl edərlər. Bu mövzuda ciddi olmaları şövqlü olduqlarının sübutudur. Belə ki, Allah`ın rizasını qazanmaq üçün nəfslərinə çətin gələn vəziyyətlərdə azacıq da olsun qorxaqlıq göstərməzlər. Əksinə, ən çətin görünən işləri belə böyük şövqlə yerinə yetirərlər.

Möminlərin Allah`ın rizasını qazanmaq mövzusunda nə qədər şövqlü olduqlarını göstərən digər bir diqqəti cəlb edən davranışları da onların həmişə Allah`ın rizasının ən çoxunu axtarmalarıdır. Bunun mənası möminlərin bir çox seçimlə qarşı-qarşıya olduqları vəziyyətlərdə bunların arasından Allah`ın ən çox razı olacağını ümid etdiklərini seçmələridir. Bu mövzudakı ölçüləri isə Quran ayələri və vicdanlarıdır.

Allah Quranda inananlara ən xeyirli və Allah qatında məqbul olan həyat şəklini bildirmiş və beləcə, onlara Öz rizasının ən çoxunu qazanmağın yollarını göstərmişdir. Bundan başqa, möminlərin daxilən həyatlarının sonuna qədər bir an belə ara vermədən onlara ən doğru və ən xeyirli olanı göstərən vicdanları vardır. Vicdan insanı həmişə Allah`ı razı etmək üçün yönəldən bir nemətdir. Şövq sahibi olan insanlar da Qurana və vicdanlarının səslərinə ən gözəl şəkildə tabe olub həmişə Allah`ın ən razı olacağı şəkildə hərəkət edənlərdir.

Möminlərin bu mövzudakı şövqlərinə belə bir nümunə verə bilərik: Allah “Bəndələrimə de gözəl sözlər söyləsinlər...”(İsra surəsi, 53) ayəsi ilə insanların sözün ən gözəlini söyləmələrini bildirmişdir. Yalnız gözəl söz söyləmək insanlara Allah`ın rizasını qazandırır. Ancaq sözün ən gözəlini söyləmək insana Allah`ın rizasının ən çoxunu qazandırır və Allah qatındakı əcrini artırır. Çünki Allah Quranda bu rəftarın daha xeyirli olduğunu bildirmişdir.

Bunun kimi, yenə Allah ayələrdə bir pisliyə misli qədər qarşılıq verilməsinə, ancaq bağışlamağın və qarşı tərəfə nümunəvi rəftar göstərib onu islah etməyin daha xeyirli olduğuna belə diqqət çəkmişdir:

Ayədəki ifadədən də aydın olduğu kimi, insana etdiyi pisliyin qarşılığını vermək Allah`ın rizasını qazanmağa uyğun davranışdır. Ancaq buna baxmayaraq, bağışlayıb əfv etmək Allah qatında məqbul sayılır və insana Allah`ın rizasının ən çoxunu qazandırır. İnsanın haqlı olduğu durumda da pislik gördüyü birisini qəzəbini boğub bağışlaması üstün əxlaq göstəricisidir. Çünki belə bir vəziyyətdə insan yalnız Allah`ın rizasını lap çox qazanmaq üçün nəfsinin istəklərinə üstün gəlir və gözəl bir səbir göstərib yumşaq davranır. Bu insan “Əlbəttə, hər kəs səbir edib bağışlasa, bu, çox bəyənilən əməllərdəndir!” (Şura surəsi, 43) ayəsi ilə də bildirildiyi kimi, səbir etməyin və bağışlamağın daha xeyirli olduğunu bilir.

Şövqlü insanların fərqliliyi həmişə ən xeyirli olan davranışları əsla qorxub zəiflik göstərmədən seçmələri ilə ortaya çıxır. Hər hansı mühitdə olmalarından asılı olmayaraq, onlar Allah`ın rizasının ən çoxunu axtarmaqda qərarlılıq göstərirlər. Müsəlmanların imanlarından qaynaqlanan bu şövqlərinə qarşılıq Allah onları qurtuluşa çatdıracağını, qaranlıqlardan nura çıxaracağını və doğru yola çatdıracağını bildirərək onlara müjdə verir:

Dinin mənfəətlərini həmişə öz mənfəətlərindən üstün tutmalarından...

Əvvəlki hissələrdə dediyimiz kimi, cahiliyyə cəmiyyətində insanların çoxu yaşadıqları cəmiyyətə, insanlarla olan əlaqələrinə, hətta ən yaxın dostlarına belə mənfəət gözü ilə baxırlar. Hər hansı bir çıxar mübahisəsi olduğunda isə heç tərəddüd etmədən öz mənfəətlərinə görə hərəkət edir və ən dəyər verdikləri insanları belə bir anda unudurlar. Çünki bu insanlar üçün öz mənfəətlərini qorumaq hər şeydən və hər kəsdən öndə gəlir.

Möminlər üçün isə durum çox fərqlidir. Əvvəlcə, onların şəxsi mənfəət kimi müstəqil məqsədləri yoxdur. Onlar üçün ancaq dinin və möminlərin mənfəətləri söz mövzusudur. Öz mənfəətləri onsuz da dinin və möminlərin mənfəətlərinin güdülməsi ilə ən mükəmməl şəkildə qorunmuş olur. Bunun xaricində dünyəvi mənada mənfəət qayğısı əsla çəkməzlər. Dünya həyatında onlar üçün ən əhəmiyyətli olan Allah`ın rizasını lap çox qazanmaqdır. Çünki onlara dünyada və axirətdə faydalı olan burada əldə etdikləri mənfəətlər deyil, Allah`ın rizasıdır. Allah rizası isə daima dinin və möminlərin mənfəətinə görə davranmaqdır. Odur ki, bunu dərk edən möminlər şövqlə hərəkət edir və həmişə dinin mənfəətlərini düşünürlər.

Burada “dinin mənfəətləri” dedikdə nəyin nəzərdə tutulduğunu açıqlamaq faydalıdır. Allah dinini bütün insanlara yol göstərici olaraq göndərmişdir. Dinin gərəklərini, Quran əxlaqının gözəlliyini, İslamın insanlığa gətirdiyi maddi və mənəvi bütün faydaları digər insanlara bildirmək isə müsəlmanlara verilmiş məsuliyyətdir. Müsəlmanlar bu məsuliyyəti həm şəxsən özləri yaşayıb ətraflarındakılara nümunə olaraq, həm də şifahi və ya yazılı şəkildə insanlara izah edərək yerinə yetirirlər. Tək bir insanın axirətinin qurtuluşuna vəsilə olmaq müsəlmanlar üçün əhəmiyyətli ibadətdir. Odur ki, burada dinin mənfəəti kimi nəzərdə tutulan ana mövzulardan biri budur. Müsəlmanlar dini təbliğ edərkən və insanların maddi-mənəvi hüzura qovuşmasına, həmçinin əxlaqsızlığın, haqsızlığın və zülmün qarşısının alınmasında öz mənfəətlərini düşünməzlər.

Belə vəziyyətdə möminlər lazım gələrsə, öz haqlarından da imtina edərlər. Bəziləri müsəlmanların bu səmimi seçimləri səbəbi ilə avam davrandıqlarını düşünə bilərlər. Cəmiyyətdə tez-tez istifadə edildiyi kimi, “dünyanı qurtarmaq sənə qalıb?” kimi səhv bir məntiqlə düşünənlər vardır. Ancaq durum onların zənn etdiyi kimi deyil. Möminlər öz mənfəətlərindən imtina edərkən dünyaya aid hər hansı bir hesabı düşünməzlər. Onlar etdikləri fədakarlığın qarşılığını Rəbbimizdən daha gözəli ilə gözləyirlər. Bu səbəblə, böyük şövqlə gözəl əxlaqı təbliğ edir, insanları əbədi qurtuluşa dəvət edirlər. Allah onların şövqlü qərarlılığına qarşılıq olaraq onlara imtina etdiklərindən daha xeyirlisini verəcəyini müjdələmişdir. Dolayısilə, öz şəxsi mənfəətlərini bir kənara qoyub dinin mənfəətlərini güdən insan dünya və axirətdə öz adına ən çox faydanı əldə etmiş olur. Çünki göstərdiyi şövqlü davranışı ilə həm Allah`ın rizasını qazanır, həm də ayədə bildirildiyi kimi, dünya və axirətdə gözəl həyatı ümid edir.

Möminlərin bu mövzudakı şövqlü davranışlarına gündəlik həyatın bir çox mərhələsində rast gəlmək mümkündür. Məsələn, qazanc əldə etmək üzrə olan mömin cəmiyyətə və insanlara fərqli bir yöndə faydası olacağını görsə, heç tərəddüd etmədən öz işini bir kənara buraxıb daha təcili olan, ancaq özünə dünyaya görə heç bir mənfəət təmin etməyən xeyirli bir işə yönələr. Yaxud öz ehtiyacları yönündə xərcləmək istədiyi pulu Quran əxlaqının izah edilməsi baxımından daha faydalı və səmərəli olacağını düşündüyü xeyir işə yönləndirər. Budur, şövq sahibi mömin belə bir hadisə qarşısında da öz işlərini bir kənara buraxıb heç bir çətinlik duymadan dinin xidmətinə qaçır.

Belə vəziyyətdə insanın şövqlə öz haqlarından imtina etməsi bütün bunların özünə qazanc olduğunu bilməsindən qaynaqlanır. Bəlkə, maddi baxımdan əldə edəcəyi çoxlu gəliri göz ardı edər, hətta bəlkə də maddi itkiyə uğrayar, lakin hər şeydən önəmlisi tək qazanc olan Allah`ın rizasını qazanar. Ayrıca, mömin malı verənin də, alanın da Allah olduğunu bilir. Ona ruzi verən, malına bərəkət verən və ya qazancını artıran Allah`dır. Dolayısilə, iman edən insanı bu mövzuda heç nə narahat etməz. Allah Quranın “Yaxşı işlər görənləri cənnət və daha artıq mükafat gözləyir...” (Yunis surəsi, 26) ayəsi ilə möminlərin göstərdiyi gözəl əxlaqa və şövqlü cəhdə qarşılıq onlara daha gözəlinin olduğunu bildirmişdir.

Bunu da ifadə etməliyik ki, möminlərin dinin mənfəətlərini öz mənfəətlərindən önəmli tutmaları yalnız maddi mövzularda əsaslı deyil. Bəzən mənəvi yöndə fədakarlıq etmələri də söz mövzusu ola bilər. Məsələn, yorğun, ac və ya yuxusuz olduqları bir vaxtda xidmətə yönəlmələri lazım gələ bilər. Möminlər belə bir vəziyyətdə heç tənbəllik etmədən, ağır tərpənmədən şövqlə dərhal hərəkətə keçərlər. Çünki onlar maddi və ya mənəvi fədakarlıq etməyi bir çətinlik deyil, Allah`ın özləri üçün yaratdığı xüsusi fürsət kimi qiymətləndirirlər. Bunlar Allah`a yaxınlaşmaq və Onun rizasını qazanmaq üçün can atan möminlərin şövqlə gözlədiyi mühitlərdir. Bu səbəblə, öz ehtiyaclarını qarşılaya bilmədiklərinə görə, heç narahat olmadan ən faydalı olan xidmətə doğru yönələrlər. Şübhə yoxdur ki, bu mövzuda göstərdikləri şövq və qərarlılıq imanlarının və dinə səmimi şəkildə sarıldıqlarının göstəricilərindəndir.

Gözəl əxlaqı yaşamaqda qərarlılıq göstərmələrindən...

Dünya həyatında özünə Allah`ın rizasını qazanmağı məqsəd bilən adam Allah`ın bəyəndiyi gözəl əxlaqı ən gözəl şəkildə yaşamaq mövzusunda da böyük şövq göstərər. Allah`a könüldən iman etməyən və Onun rizasını qazanmaq üçün daxilən hər hansı bir şövq və ya istək duymayanlar üçün isə bu, böyük bir çətinlikdir. Çünki gözəl əxlaq vicdanı və iradəni ən mükəmməl şəkildə istifadə etməyi tələb edir. Qəlbində imanın şövqünü və həyəcanını hiss etməyən insanlar bu vicdan və iradə həssaslığını göstərə bilməzlər. Bu səbəblə də gözəl əxlaqı tam mənası ilə yaşaya bilməzlər.

Dinə şövqlə sarılan möminlər isə Allah`ın Quranda bildirdiyi əxlaq modelini heç çətinlik çəkmədən böyük bir zövqlə yaşayırlar. Bəzən onların da nəfslərinə çətin gələn vəziyyətlər olur, ancaq onlar buna baxmayaraq, nəfslərini məğlub edib Allah üçün gözəl əxlaqda qərarlılıq göstərir və bunu bacardıqlarına görə həzz alırlar.

Bəzən çətinlik və ya sıxıntı ilə qarşılaşır, lakin cəsur davranırlar. Yaxud qəzəbləndirici hadisə qarşısında gözəl şəkildə səbir göstərirlər. Pis hərəkətə yaxşılıqla cavab verirlər. Haqlı olduqları halda, haqsızlığa qarşı yumşaq davranmağı, bağışlamağı seçirlər. Ən çətin və ya ən sıxıntılı anlarda belə öz haqlarından sevə-sevə imtina edir, böyük bir şövqlə başqalarını önə çəkirlər. İnananlar üçün fədakarlıq etməyi zövqlə qəbul edirlər. Səhv etdiklərinin fərqində olduqlarında bu vəziyyəti əvəz etmək üçün canla-başla səmimi şəkildə cəhd göstərirlər. Özləri ehtiyac içində olduqları halda, Allah`ın əmri olduğu üçün əllərindəkini sevə-sevə yetimlərə, yoxsullara, yolda qalanlara və digər ehtiyac içərisində olanlara verirlər. Öz mənfəətlərinin əleyhinə də olsa, heç vaxt ədaləti əldən vermir, şahidlikdə dürüst olurlar. Kimsənin qüsurunu araşdırmaz, kimsənin arxasından danışmazlar. Hamısından önəmlisi isə bütün bu gözəl əxlaq nümunələrini həyatlarının sonuna qədər böyük bir səbir və qərarlılıqla göstərərlər.

Gözəl əxlaqı yaşamaq ancaq imanın gətirdiyi şövqlə mümkündür. Şübhəsiz ki, müsəlmanların da nəfsləri ilə mücadilə apardığı və ya şeytanın vəsvəsələri ilə qarşı-qarşıya qaldığı anlar olur. Ancaq buna baxmayaraq, vicdanlı qullar Allah`a olan bağlılıqlarından və Ona yaxınlaşmaq üçün duyduqları şövqə görə Allah`ın bəyəndiyi əxlaqı yaşamaqda qərarlılıq göstərərlər.

Mallarını və canlarını Allah`a təslim etmələrindən...

Mal və can anlayışları cahiliyyə cəmiyyətinin ən əhəmiyyət verdiyi və bəlkə də həyatlarının əsl məqsədi halına gətirdikləri iki əhəmiyyətli mövzudur. Həyatları boyunca bu iki mövzuda etibar əldə edə bilmək və üstünlük qazanmaq üçün yaşayırlar. Necə ki, Quranda mal yığıb cəmiyyətdə etibar qazanmaq insanların çoxunda həvəs olduğuna belə diqqət çəkilmişdir:

Quranın “Əlbəttə, siz malınız və canınızla imtahan ediləcəksiniz...” (Ali-İmran surəsi, 186) ayəsi ilə bütün bunların insanlar üçün sınaq mövzusu edildiyi bildirilmişdir. Ancaq bu həqiqəti göz ardı edən cahiliyyə cəmiyyəti bu həvəs ucbatından mallarına və canlarına bağlı olurlar. Ən qorxduqları şey sahib olduqları və ya öyündükləri mala zərərin toxunmasıdır. Çünki bu vəziyyətdə həyatdakı əsl məqsədlərini itirərlər. Buna görə, bütün həyatlarını mallarını və canlarını qorumağa və bu yolda mənfəət əldə etməyə həsr edirlər. Bu mövzudakı qərarlı davranışları isə onların dünya həyatını və onun cazibəli bəzəkləri olan mal və can kimi dəyərləri böyük cəhalətlə Allah`ı razı etməkdən daha əhəmiyyətli görmələrindən qaynaqlanır.

Möminlər Allah`ın rizasını və cənnətini qazanmaq üçün cahiliyyənin dəyər verdiyi şeylərdən uzaqdırlar. Çünki onların əsl məqsədi mal və ya mövqe baxımından dünya həyatında etibar qazanmaq deyil, Allah`ın rizasını qazanmaqdır. İman edənlər Allah`a qulluq etmək üçün yaradıldıqlarını və dünya həyatında mal və canları ilə sınandıqlarını bilirlər.

Bununla yanaşı, inanclı bir insan sahib olduğu hər nemətin əsl sahibinin Allah olduğunu bilir. Allah bütün nemətləri onsuz da dünya həyatında istifadə etməsi üçün özünə bir əmanət olaraq vermişdir və dilədiyi anda hamısını geri almağa qadirdir. Çünki Allah kainatdakı hər şeyin hakimidir. İnsanın canı, yəni vücudu onsuz da altmış və ya yetmiş il sonra çürüyüb torpağa qarışacaq, malı isə axirətdə ona heç bir şəkildə fayda verməyəcək. Əgər insan əlindəki imkanları Allah`ın rizasını qazanmaq üçün istifadə edərsə, dünya və axirətdə də gözəlliklə qarşılığını görəcək. Odur ki, bu həqiqətin fərqində olan möminlər mallarını və canlarını Allah yolunda istifadə etmək üçün daha öncədən Allah`a təslim etmişlər və bu da imanlarının şövqündən qaynaqlanır. Quranda bu durum belə izah edilir:

Ayənin davamında isə möminlərə sövdələşdikləri alış-verişə görə sevinmələri xatırladılmışdır. Bu səbəblə, möminlər bu müjdənin sevinc və şövqü ilə hərəkət edərlər. Lazım gəldiyində mallarını Allah`ın rizasını qazana biləcəkləri xeyirli işlərdə heç düşünmədən sevə-sevə xərcləyərlər. Canları ilə də sonadək dinə xidmət etməyə və Allah`ın rizasını qazandıran saleh əməllər görməyə çalışarlar. Əlbəttə ki, Allah yolunda lazım gəldiyində mallarına və ya canlarına zərər gələ biləcəyini də bilirlər. Ancaq onlar bunu onsuz da əvvəldən gözə almışlar. Çünki onlar bunu qazanc və gözəllik olaraq görürlər. Quranda inananların Allah`ın rizasını qazanmaq üçün qarşılaşacaqları hər çətinliyi sevinclə qarşıladıqlarından və bunları bir gözəllik olaraq gördüklərindən belə bəhs edilmişdir:

Budur, ayədə bildirilən möminlərin bu sözü şövqlərinin gücündən xəbər verir. Möminlərin mal və canlarını şövqlə Allah`a təslim etdiklərinə dair Quranda Peyğəmbərimizin (s.ə.v.) dövründə yaşanan bir nümunə misal verilmişdir. Peyğəmbər əfəndimizin (s.ə.v) dövründə döyüşə getməyi ürəkdən arzu edən, lakin minik üçün hər dəfə Peyğəmbərdən (s.ə.v): “Sizi mindirəcək bir şey tapa bilmirəm” , - sözlərini eşidib geri dönən möminlərin vəziyyəti belə bildirilmişdir:

Bu nümunə saleh bir müsəlmanın Allah yolunda malını və canını sevə-sevə ortaya qoya bildiyinin və bu yolda istək duyduğunun açıq göstəricisidir. Əlbəttə, hər mühitə, hər dövrə görə möminin göstərməsi lazım olan xidmətin şəkli də dəyişir. Məsələn, Peyğəmbərimizin (s.ə.v) dövründəki mühitdə müsəlmanların haqlarının, həqiqətən, müdafiə olunması lazım gəlmişdir. Ancaq içində yaşadığımız dövr fikri mübarizə tələb edir. Odur ki, müsəlmanların şövqlə etməyi lazım olan xidmət fikri sahədə olmalıdır. Quran əxlaqının yaşanması və gözəlliklərinin insanlara izah edilməsi mövzusunda ciddi fədakarlıqlar göstərən hər insan Rəbbimizdən bunun gözəl nəticəsini ümid edə bilər. Quranda dünyada sahib olduqları hər şeyi Allah üçün şövqlə ortaya qoyanların axirətdə alacaqları gözəl qarşılıq belə bildirilmişdir:

Xeyirlərdə yarışıb önə keçmələrindən...

Allah`ın Quranda “...Elə isə yaxşı işlər görməkdə bir-birinizi ötməyə çalışın...” (Maidə surəsi, 48) əmri ilə diqqət çəkilən yarış cahil cəmiyyətlərdə yaşandığı şəkildə bir-birini əzmək yarışı deyil, tam əksinə, gözəllik və xeyirləri artırmaq yarışıdır. Çünki möminlərin yarışmaqdakı məqsədləri dünyəvi çıxar əldə etmək və ya insanlar arasında üstünlük meydana gətirmək deyil. Onlar yalnız Allah`ın əmrlərini yerinə yetirməkdə, Onun bəyəndiyi əxlaqı yaşamaqda və Rəbbimizi razı etməkdə yarışarlar.

Bu yarış Allah qorxularının və imanlarının gərəyidir. Çünki insanın iman mövzusundakı səmimiyyəti və ixlası Allah`ın rizasını qazanmaq üçün göstərdiyi cəhdlə ölçülür. Allah`a və axirətə iman edən insan daha əvvəl də ifadə etdiyimiz kimi, Allah`ın rizasını ən çoxu ilə qazanmağı və Allah`a ən yaxın insan olmağı hədəf seçər. Allah`ın özündən razı olmasını, özünə rəhmət etməsini və cənnətinə layiq görməsini istər. Bu səbəblə, əlindən gəldiyi qədər cəhd edər. Ağlından, vicdanından və gücündən ən yaxşı şəkildə istifadə edib Quran əxlaqını və dinin hökmlərini ən mükəmməl şəkildə yaşamağa çalışar. Necə ki, Quranda möminləri Allah qatında önə keçirən ünsürün xeyirlərdə yarışmaları olduğu bildirilmişdir:

Ayrıca, “Biz (Zəkəriyyanın) duasını qəbul buyurduq, ona Yəhyanı bəxş etdik və zövcəsini (doğmağa) qabil bir hala gətirdik. Onlar xeyirli işlər görməyə tələsər, ümid və qorxu ilə Bizə ibadət edirdilər. Onlar Bizə müti idilər” (Ənbiya surəsi, 90) ayəsi ilə hz. Zəkəriyyanın davranışı nümunə verilmiş və xeyirlərdə yarışmağın peyğəmbərlərdə də görünən bir xüsusiyyət olduğuna diqqət çəkilmişdir. Allah`ın Quranda həyatlarından nümunə verdiyi peyğəmbərlər də həyatlarını Allah`ın rizasını qazanmaq mövzusunda yarış içində keçirmişlər. Özlərinə peyğəmbər əxlaqını nümunə götürən möminlər də eyni şəkildə onların Allah`ın rizasını qazanmaq mövzusunda göstərdikləri bu yolu izləyərlər. Möminlərin xeyirlərdə yarışmalarının bir başqa səbəbi də dünya həyatının çox qısa, ölümün çox yaxın olduğunu düşünmələridir. Hər an ölə biləcəklərini və Allah`ın rizasını lazımınca qazanmadıqlarından dolayı axirətdə peşman olacaqlarını bilirlər. Çünki axirətə keçdikdən sonra insanın bir daha dünyaya geri dönüb xeyirlərdə yarışması, saleh əməllər görməsi mümkün deyil. Odur ki, müsəlmanlar daha çox xeyir qazanmaq üçün zamanla yarışarlar. Dünya həyatında özlərinə verilən vaxtda çoxlu xeyirli iş görərlər. Bu yöndə qarşılarına çıxan hər işi şövqlə öz üzərinə götürər və hər fürsəti ən yaxşı şəkildə qiymətləndirməyə çalışarlar. Saleh müsəlmanların bir duası Quranda belə ifadə edilmişdir:

Ayədə göründüyü kimi, inananların Allah`a olan “bizi təqva sahiblərinə öndər et” şəklindəki duaları da onların xeyirlərdə yarışmaq mövzusundakı şövqlərini göstərir.

Müsəlmanlar şövq və qərarlılıqla Allah`ın “(İşlərini) qurtaran kimi (Allah yolunda) çalış!” (İnşirah surəsi, 7) əmrini ən gözəl şəkildə yaşayırlar. Boş vaxt keçirməzlər və işlərini kafi görməyib xeyirlərdə yarışarlar. Dünyada keçirdikləri hər dəqiqənin hesabını verəcəklərini, həmçinin vicdanlarına tabe olmadıqları və ya daha xeyirlisi var ikən mənasız iş gördükləri hər ana görə məsuliyyət daşıdıqlarını unutmazlar. Bu səbəblə, öz ehtiyaclarından artıq qalan vaxtlarını davamlı olaraq xeyirli axtarışda keçirərlər.

Allah`ın rizasını qazanmaq üçün vücudi və ya zehni baxımdan yorulmağın insana böyük qazanc olduğunun fərqindədirlər. Bu səbəblə, yorğunluğu sevinc və nəşə ilə qarşılayırlar. Onlar bunu axirət üçün önəmli bir fürsət bilir və şövqlə Allah üçün yorulmağa, bir işi bitirib dərhal Allah`ın rizasını qazandıran başqa işə yönəlməyə davam edərlər. Çünki onlar dünya həyatında göstərdiyi bu ciddi cəhdin “Mömin olub axirəti istəyən və onun uğrunda (can-başla) çalışanların zəhməti qəbul olunar” (İsra surəsi, 19) ayəsində də bildirildiyi kimi, ən gözəl şəkildə qarşılığını görəcəklərini bilirlər.

Belə saleh qullar Allah`ın izni ilə dünyada ikən dayanmadan yarışıb önə keçmələrinə qarşılıq axirətdə sonsuzadək ən gözəl məkanlarda yerləşəcək və özlərinə nemətlər veriləcəkdir:

Allah dünya həyatında Allah`ın rizasını qazanmaq üçün yorulmağa davam edənlərə axirətdə heç bir yorğunluğun toxunmayacağını da müjdələmişdir:

Çətinlik və sıxıntılara qarşı səbir etmələrindən...

Allah “Hansınızın əməlcə daha gözəl olduğunu sınamaq üçün ölümü və həyatı yaradan Odur...” (Mülk surəsi, 2) ayəsi ilə dünya həyatının bir imtahan yeri olduğuna diqqət çəkmişdir. Həqiqətən də dünya həyatında meydana gələn, insanın lehinə və ya əleyhinə kimi görünən müxtəlif hadisələr insanların həqiqi xarakterinin bilinməsi baxımından olduqca əhəmiyyətlidir. Xüsusilə çətinlik anları insanların səmimiyyətlərini ortaya qoyan ən əhəmiyyətli anlardır.

Möminlərin diqqəti cəlb edən xüsusiyyətlərindən biri isə çətin anlarda və firavanlıqda da eyni xarakteri, eyni səmimiyyəti və şövqü sərgiləmələridir. Bunun önəmli səbəbi isə onların çətinlik anlayışına olan fərqli baxış yönləridir. Daha əvvəl də ifadə etdiyimiz kimi, onlar çətin mühitləri Allah`a olan bağlılıqlarını və imanlarının gücünü isbat etmək üçün fürsət kimi qiymətləndirirlər. Bunun qəlbində xəstəlik olanlar ilə Allah`a könüldən iman edənləri bir-birindən ayırmaq üçün Allah`ın xüsusi olaraq yaratdığı bir vəziyyət olduğunu bilirlər. Bu səbəblə, çətinlikləri sıxıntı olaraq deyil, əksinə, nemət və Allah`a yaxınlaşmaq üçün bir yol olaraq görürlər. Qarşılarına çıxan bütün çətinliklərə “Mətanətlə səbir et!” (Məaric surəsi, 5) və “Rəbbin yolunda səbir et” (Muddəssir surəsi, 7) ayələrində də bildirildiyi kimi səbir edir və Allah`a təvəkkül edirlər.

“Allah hər kəsi yalnız qüvvəsi yetdiyi qədər yükləyər. Hər kəsin qazandığı yaxşı əməl də, pis əməl də özünə aiddir...” (Bəqərə surəsi, 286) ayəsi ilə xəbər verildiyi kimi, Allah`ın güclərinin çatdığından artıq çətinlik yükləməyəcəyini bilməyin arxayınlığını və rahatlığını yaşayırlar. Əgər başlarına bir çətinlik gəlsə, bilərlər ki, bu, onların güclərinin çatdığı, yenə biləcəyi və səbirlə qarşılaya biləcəyi hadisədir. Buna görə də qarşılarına hər nə qədər çətin hadisə çıxsa da, onlar bu çətinliklə şövqlə mübarizə aparır və hər bir halda Allah`a qarşı təslimiyyətli davranış göstərirlər.

Bununla yanaşı, bütün inananların çətinliklə qarşılaşdığını bilirlər. Allah`ın ayədə vəd etdiyi kimi, əvvəlki qövmlərin qarşılaşdığı hadisələr mütləq öz başlarına da gələcəkdir. Bu həqiqəti bilən mömin hələ bu çətinliklərlə qarşılaşmadan öncə özünü bunlara hazırlayır. İstənilən halda Rəbbimizə sadiq qalacağına, səbir və təvəkküldə qərarlı olacağına və Allah`dan razı olacağına dair Allah`a söz verər. “…Allah`a verilən əhd barəsində mütləq sorğu-sual olunacaqdır!” (Əhzab surəsi, 15) ayəsinin gərəyi kimi də əhdini mütləq yerinə yetirər. Dözülməz aclıq, kasıblıq, qorxu, yaralanmaq və hətta ölüm belə olsa, bundan razı olur və Rəbbimizə qarşı şükürlü davranır. Minlərlə çətinlik ard-arda gəlsə də, bütün həyatı dayanmadan bu çətinliklərin içərisində də keçsə də, o, yenə də bunu bir gözəllik olaraq qiymətləndirir. Çünki bu dünyadakı bir neçə on illik çətinliyə Allah üçün gözəl səbir göstərdiyi təqdirdə sonsuzadək bir anlıq belə heç bir çətinlik yaşamayacağını bilir. Allah`ın diləməsi ilə bu şövqlü davranışı ona nemətlərin ən gözəli olan Allah`ın rizasını, rəhmətini və cənnətini qazandırar. Allah bir ayəsində iman edənləri çətinliklərlə sınayacağını belə xəbər vermişdir:

Ancaq bu mövzuda unudulmaması gərəkən bir xüsus yenə vardır. Möminlərin çətinliklərə səbir etmələri cahiliyyə cəmiyyətinin yaşadığı səbir anlayışından fərqlidir. Çünki cahiliyyə insanları səbir etməyi qarşılaşdıqları çətinliklərə dözmək kimi qiymətləndirirlər. Möminlər üçün çətinliklər əsla dözülməsi deyil, mübarizə ilə aşılması lazım olan hadisələrdir. Bu səbəblə, çətinlikləri aşmaq və firavanlığa qovuşmaq üçün ağıllarından və maddi-mənəvi bütün imkanlarından ən gözəl şəkildə istifadə edib qarşılaşdıqları çətinliyə həll tapmağa çalışarlar. Digər tərəfdən də özlərinə güc verməsi və qarşılaşdıqları çətinlikləri yüngülləşdirməsi üçün Allah`dan kömək diləyərlər. Quranda möminlərin bu dualarına belə yer verilmişdir:

Budur, möminlərin çətinliklər qarşısında göstərdiyi bu gözəl əxlaq, səmimi cəhd və səbir onların şövqünü göstərən ən əhəmiyyətli əlamətlərdən biridir. Allah`a və axirətə olan inanclarının gücü onların çətinliklər qarşısında heç bir şəkildə qorxmadan sonadək şövqlə mübarizə aparmaqlarına vəsilədir.

Çətinliklər qarşısında daha da şövqlənmələrindən...

Möminlərin iman və şövqlərini göstərən ən əhəmiyyətli dəlillərdən birinin də çətin vaxtlarda göstərdiyi davranış olduğuna toxunduq. Möminlərin bu mövzuda diqqəti cəlb edən bir başqa xüsusiyyəti də çətin durumlarda qorxmadıqları və şövqlərini daha da artırmalarıdır. Bunun əhəmiyyətli səbəbi bu vəziyyətin Allah`ın bir vədi olduğunu bilmələridir.

Allah “Sizdən əvvəlkilərin başına gələnlər sizin başınıza gəlməmiş behiştə daxil olacağınızımı güman edirsiniz?...” (Bəqərə surəsi, 214) ayəsi ilə keçmişdə yaşamış möminlərin sınandığı çətinliklərlə imtahan edilmədən insanların cənnətə girə bilməyəcəklərini bildirmişdir. Dolayısilə, möminlərin çətinlik və sıxıntılarla qarşılaşmaları Allah`ın dəyişməz qanunu və dinin gərəyidir. Digər bir sözlə, bu şəkildə sınanmaları möminlərin əhəmiyyətli xüsusiyyətidir.

Allah`ın razı olduğu insan ola bilmək insanın Quranda bildirilən ayələrin hamısını birdən qarşılaşdığı hadisələrdə tətbiqi ilə mümkündür. Bu səbəblə, möminlər Allah`ın peyğəmbərlərə, onlarla birlikdə olan möminlərə və tarix boyunca gəlib-keçmiş bütün inananlara yaşatdığı bu ayələrin öz üzərilərində də təcəlli etməsini istəyərlər. Əlbəttə, özlərini bilərək çətinliyə atmazlar, lakin çətinliklə qarşılaşdıqda bu, onların şövqlərini daha da artırar və imanlarını daha da gücləndirər. Möminlərin axirətdə yüksək mövqe qazanmaq ümidi onların şövqünün başqa bir səbəbidir. Çünki çətinliklərə rəğmən, Allah`a sadiq qalır, ruhdan düşmədən: “Bu, Allah`ın və Peyğəmbərinin bizə olan vədidir. Allah və Peyğəmbəri düz buyurmuşlar!” (Əhzab surəsi, 22) - deyirlər.

Allah`ın rizasını ümid etdikləri hər işi sevinc və nəşə ilə yerinə yetirmələrindən...

Möminlərin şövqlərini ifadə edən bir başqa xüsusiyyətləri də Allah`ın rizasını qazanmaq və dinə xidmət etmək məqsədi ilə etdikləri hər işi sevinc və nəşə ilə yerinə yetirmələridir. Onların yaşadığı bu nəşə iman nəşəsidir. İman nəşəsi qəlblərində gerçək imanı yaşamayanların heç bir şəkildə təqlid edə bilmədiyi, daxildən gələn səmimi bir nəşədir. Çünki bu, iman etməkdən qaynaqlanan, Allah`ın rizasını, rəhmətini və sonsuz cənnət həyatını ümid etməyin verdiyi nəşədir. Allah`a və axirətə qəti bilgi ilə iman etməyən insanlar belə bir sevinci yaşaya bilməzlər. Onlar ancaq özlərinə mənfəət verən mövzularda nəşəli olurlar ki, bu da, əslində, cahiliyyə insanlarının yaşadığı nəşə anlayışının bir bənzəridir. Çünki cahiliyyə cəmiyyətində insanlar ancaq mənfəət ümid etdikləri işlərə görə sevinirlər. Ancaq bu, keçib-gedən bir nəşədir. Mənfəət itkisi kimi bir vəziyyət nəşənin itirilməsi üçün kifayətdir.

İmanları güclü olmayanlar Allah rizası üçün nəfslərinə ağır gələn işdə bütün nəşələrini itirərlər. Bundan başqa, bu işi könülsüz görüb istəksiz və şövqsüz olduqlarını büruzə edərlər. Çünki onlar maddi qazanc görmədikləri işi boşa keçən vaxt kimi qiymətləndirirlər. Allah rizasını qazanmağın ən gözəl və ən qiymətli olduğunu düşünməzlər. Buna görə, sanki ağır yüklənmiş kimi davranarlar. Odur ki, möminlərin şövqündəki fərqlilik də bu nöqtədə ortaya çıxır. İş çətin və əziyyətli olsa da, onlar nəşələrindən heç bir şey itirməzlər. Çünki möminlər Allah`a könüldən, yəni istəyərək və sevərək qulluq edərlər. Onun rizasını qazandıran saleh əməli də, eyni şəkildə, könüldən gələn şövqlə yerinə yetirərlər. Budur, bu şövq onların davranışlarına sevinc və nəşə kimi əks olunur.

Qəlbində xəstəlik olanların şövqsüzlüyündən təsirlənməmələrindən...

Kitabın əvvəlində hər insanın Allah`a olan imanının və yaxınlığının eyni olmadığına toxunub Allah`a könüldən bağlananlar kimi, qəlbində xəstəlik olanlara da diqqət çəkmişdik. Möminlərin arasında yaşadıqları halda, həqiqətdə iman etməyən bu insanlar dilləri ilə iman etdiklərini deyir, lakin həyatda heç bir hərəkəti ilə bu sözlərini təsdiq etməzlər. Zəif imanları səbəbi ilə Allah`ı razı etmək və dini gərəyi kimi yaşamaq üçün son dərəcə şövqsüz olurlar. Onlar həm sözləri, həm də davranışları ilə iman edənlərin şövqünü qırıb onları ruhdan salmağı istəyərlər.

Ancaq həqiqətən inananlar nə bu sözlərdən, nə də davranışlardan təsirlənərlər. Çünki onlar Allah`ın “Sən səbir et. Şübhəsiz ki, Allah`ın vədi haqdır. Qoy, qəti inanmayanlar səni etinasızlığa sövq etməsinlər” (Rum surəsi, 60) ayəsi ilə bildirdiyi kimi, bəzi insanların şövqsüzlüyünün qəti inanmamalarından qaynaqlandığını bilirlər. Bu səbəblə, şövqlərini itirmirlər və onların dinə xidmət etmədiklərini, Quran əxlaqının yayılması üçün heç bir səy göstərmədiklərini gördükcə möminlərin mübarizə əzmi daha da artır. Həm onlara nümunə olub Quran əxlaqını xatırlatmaq, həm də özləri doğru olanı ən gözəl şəkildə yaşamaq üçün daha da şövqlənərlər. Dəyərli böyük İslam alimi Bədiüzzaman Səid Nursi Allah rizası üçün səmimi cəhd edənlərin şövqsüz insanlara necə yanaşdığını bir sözündə belə ifadə etmişdir:

“Başqalarının füturu (zəifliyi) və çəkilməsi əhli-himmətin şövqünü, səyini çoxaltmağa səbəbdir. Çünki gedənlərin vəzifələrini bir dərəcə yerinə yetirməyə özünü məcbur bilər və bilməlidir”. (Qastamonu əlavəsi, səh 37)

Bədiüzzamanın yuxarıdakı sözü ilə ifadə etdiyi kimi, qəlbində xəstəlik olanların dinə xidmət etməkdən qaçdığı hər şeydə saleh möminlər dinə daha böyük şövqlə xidmət edərlər. Şövqsüz insanların Quran əxlaqını yaşamaqda və insanlara təbliğdə göstərdikləri zəiflik üzərilərində böyük məsuliyyət olduğunu bir daha xatırladır. Zəif insanların gözəl əxlaqı yaşamaq istəmədiyini görmək möminlərin daha da əxlaqlı olmalarına vasitə olur. Qəti iman etməyənlərin Allah`a və elçilərinə itaətsizliklərinə qarşı inananlar: “Eşitdik, itaət etdik”, - deyərlər.

Qəlbən iman etməyənlər başqa mövzularda da möminlər üçün (istəmədən də olsa) xeyirli olurlar. Amma heç bir şəkildə şövqsüzlükləri ilə möminlərə mənfi təsir edə bilməzlər. Çünki müsəlmanlar şövq və imanlarını insanlara görə deyil, Allah`ın rizasını qazanmağa görə nizamlayırlar. Bundan başqa, möminlər onların zəif imanlarını görməsələr də, yenə də Allah`ın əmrlərini şövqlə yerinə yetirərlər. Ancaq onları görmək möminlərə bir növ xatırlatmadır və bunu xeyir kimi düşünürlər. İmanı zəif olanlar bir tərəfdən axirəti görməzlikdən gəlir, bir tərəfdən də möminlərin şövqünü artırır və onları təşviq edir.