Cahiliyyə cəmiyyətinin şövq anlayışı
Cahiliyyə cəmiyyətini kimlər meydana gətirir?
Cahillik anlayışı, ümumiyyətlə, insanlar arasında bilgisizlik, mədəniyyətsizlik hesab edilir. Ancaq bizim bu kitab boyu dediyimiz cahiliyyə insanları özlərini yaradan Allah`ın sonsuz qüdrət və sifətləri, insanlar üçün endirilən Qurani-kərim və din haqqında məlumatı olmayan kəslərdir. Bu kəslər Quranda bildirilən həqiqətlərə görə deyil, çevrələrindən öyrəndikləri yanlış bilgilərə görə yaşayırlar. Allah Quranda bu səhv düşüncəni mənimsəmiş cahiliyyə insanlarını “ataları qorxudulmamış və qafil olan” (Yasin surəsi, 6) insanlar olaraq bildirmişdir.
Qurandan, dünya həyatının keçici və sonlu olduğundan və ölümdən sonra başlayan cənnət və ya cəhənnəm həyatından qafil olan cahiliyyə insanlarının həyatları da bu bilgisizlikləri ilə düz mütənasibdir. Dolayısı ilə sevindikləri, şövqləndikləri, həyəcan duyduqları mövzular da yenə səhv və batil düşüncələrin üzərinə qurulmuşdur.
Cahiliyyə insanı dünya həyatına yönəlmiş məqsədləri üçün şövqlənər…
Quranda “O kəslər ki, dinlərini oyun-oyuncaq etmiş və dünya həyatı onları aldatmışdı...” (Əraf surəsi, 51) ayəsində də açıqlandığı kimi, cahiliyyə cəmiyyətində insanlar dünya həyatı haqqında həddindən çox yanılırlar. Həyatın nə qədər qısa və nöqsanla dolu olduğunu bildikləri halda, yenə də bu keçici həyatı axirətdəki sonsuz həyatdan üstün tuturlar. Bunun ən önəmli səbəblərindən biri isə dünya həyatında əldə etməyi ümid etdikləri mənfəətləri daha asan qazanılan görmələri və axirətin varlığından şübhə etmələridir. Onların bu səhv məntiqlərinə görə, dünya hər an əlçatan kimi yaxında, axirət isə uzaqdadır.
Bu, əlbəttə ki, son dərəcə səthi məntiqdir. Hər şeydən əvvəl, insanın dünyadakı həyatı son dərəcə qısa bir zamandır. Bir qismi uşaqlıq, bir qismi də yaşlılıq dövrü ilə keçən əlli-altmış il sonsuz axirət həyatının yanında, heç mübahisəsiz, çox qısadır. Bundan başqa, insan bu əlli-altmış ilə yetişmədən hər an və hər hansı bir səbəbə görə də ölə bilər və yaxında zənn etdiyi dünya həyatı da bir anda yox olub gedə bilər. Və hər insan özünü heç gözləmədiyi bir anda çox uzaqda zənn etdiyi, əslində isə çox yaxın olan axirət həyatına başlayarkən görə bilər. Budur, qafil olan cahiliyyə insanları bu qısa zamanı Allah`ın rizasını və cənnətini qazanmaq üçün deyil, yalnız dünya həyatını özlərinə görə ən yaxşı şəkildə yaşamaq üçün sərf edirlər. Halbuki, bütün həyatları maddi-mənəvi çətinlik və əzabla keçir.
Dolayısilə,bu insanların şövqləndikləri mövzular,əlbəttə,dünya həyatında əldə etdikləri kiçik məqsədlərlə məhdudlaşır. Əslində, onların şövq və həyəcan zənn etdikləri hiss dünya həvəsindən başqa bir şey deyil. Dünya həyatına həvəslə bağlı olduqları üçün mənfəət əldə edə biləcəklərini ümid etdikləri böyük-kiçik hər şeyə qarşı daxilən nəfsani istək duyurlar. Bu məntiqə görə, əldə edəcəkləri mənfəətlərin hər biri dünya həyatını daha yaxşı şərtlərlə yaşamalarını təmin edir. Dolayısilə, kimiləri zəngin olmaq, kimiləri cəmiyyətdə yaxşı bir yer əldə etmək, kimiləri də karyera sahibi olmaq kimi mövzularda daxilən şövq duyurlar. Hədəfləri olan bu mənfəətlərə çatmaq üçün heç bir fədakarlıqdan çəkinməyib bütün çətinliklərə dözürlər.
Bu insanların şövq anlayışlarına gündəlik həyatdan da bir çox nümunə vermək mümkündür. Məsələn, çevrəsində etibar qazanmaq üçün diplom əldə etmək istəyən şagird hər cür çətinliyə baxmayaraq, heç durmadan böyük səylə illər boyu çalışır. Bu yolda lazım gəldiyində günlərlə yuxusuz qalmağı, yoldaşlarından və ya əyləncə yerlərindən kənar durmağı, hər səhər tezdən yola düşüb yürüməyi gözə alır. Amma eyni fədakarlığı dostuna kömək etmək üçün etməz. Çünki bu fədakarlıqdan dünyəvi bir mənfəət əldə etməz.
Burada demək istədiyimiz insanların böyük hissəsinin şövq və həyəcanla bir işin öhdəsindən gəldiklərinə baxmayaraq, bunu yalnız öz mənfəətləri müqabilində etmələridir. Bu insanlar eyni şövqü Allah rizasını və cənnəti qazandıran bir iş üçün hiss etməz, özlərinə görə dünyəvi mənfəət görmürlərsə, son dərəcə şövqsüz olurlar.
Cahiliyyə cəmiyyətinin yalnız dünyəvi mənfəətlər üzərinə qurulmuş bu şövq anlayışına belə bir nümunə yenə vermək olar: müflisləşmək üzrə olan bir sahibkar şirkətini bu vəziyyətdən qurtarmaq üçün elə böyük bir istək duyar ki, ağlından, imkanlarından və zamanından ən yaxşı şəkildə istifadə edər. Eyni şirkətdə sabit maaşla işləyən işçi isə şirkəti iflasdan qurtarmaq üçün eyni şövqü duymaz, dolayısilə, bundan ağıllı çıxış yolu da tapmaz. Çünki şirkət onun deyil. Şirkət müflisləşdiyində zərərə düşən adam yenə özü deyil. Göründüyü kimi, cahiliyyə cəmiyyətlərində hər hansı bir mövzudakı şövqün və qərarlılığın təməlində, ümumiyyətlə, bu işin nəticəsində əldə ediləcək dünyəvi mənfəətlər dayanır. Şövqün dərəcəsini təyin edən yenə mənfəətin dərəcəsidir.
Cahiliyyə cəmiyyətinin şövqü keçici həvəslərdən ibarətdir…
Cahiliyyə cəmiyyətinin şövq anlayışında diqqəti cəlb edən önəmli bir nöqtə də yaşadıqları bu həyəcanın tamamilə keçici həvəslərə söykənməsidir. Bir şeyə qarşı daxilən ani bir maraq və həyəcan duyub yenə bunu bir anda səbəbsiz yerə itirirlər.
Cahiliyyə cəmiyyətlərində hər insanın həyatında böyük bir şövqlə başladığı, ancaq qısa zaman sonra bezməklə və çətinlik görməklə yarımçıq buraxdığı saysız-hesabsız işlər vardır. Məsələn, musiqi aləti çalmaq üçün böyük istək duyan insanların bir çoxu qısa müddət sonra bu mövzudakı şövqlərini itirirlər və təhsillərini tamamlamadan buraxırlar. Yaxud yoxsullara kömək etmək üçün şövqlənən və dərhal işə başlayan bir insanın qısa müddət sonra həvəsi yox olur və bu işdən sıxıldığını düşünüb köməkdən imtina edir. Çünki bu insanlar həyatları üçün yüksək və şərəfli ideallar seçmirlər.
Yoxsullara kömək etmək, yaxşılıq etmək, özünü təkmilləşdirmək kimi mövzular bu insanlar üçün yalnız gəlib keçici həvəsdən ibarətdir. Bütün günü yaşamaq, ehtiyaclarını qarşılamaq, cəmiyyətin gözündə yaxşı yer qazanacaq qədər səy göstərmək bu insanlara bəs edir. Bunu əldə etdiklərini anladıqları nöqtənin irəlisində heç bir şey onlara müvəffəq olmaq üçün lazımi mövzu olmaz. Dolayısilə, ehtiyac və mənfəətləri xaricindəki işlərə bəzən qısa müddətli maraq duyurlar, ancaq bunları özlərinə ideal seçmədikləri üçün tez sıxılırlar.
Halbuki, bir insan etdiyi işin, həqiqətən, fayda və gözəllik gətirən bir şey olduğuna inanarsa, şövqü də sonadək davam edər. Ancaq dünya və axirətlə əlaqədar gerçəklərə arxa çevirib yaşayanların arxasınca getdikləri işlərin heç biri daimi şövq duymağa dəyəcək qədər əhəmiyyətli deyil. Bu səbəblə, hər şeydə şövqləri çox zəif olur və bu, tez itir. Ən kiçik çətinlik, müvəffəqiyyətsizlik və ya tənqiddə belə bir anda bezib yorulur və həvəsdən düşüb ideallarından imtina edilər. Yaxud asanlıqla ümidsizliyə düşür və “bu qədər əmək sərf etdim, heç bir nəticə ala bilmədim” kimi sözlərlə kədərlənib bütün şövqlərini itirirlər.
Məsələn, uzun illər memar olmağın həyəcanı ilə yaşayan bir adam layihə şəkillərində qarşılaşdığı çətinliklər səbəbi ilə hələ bu əməlini reallaşdırmadan bir anda bütün şövqünü itirir. Yaxud da şəkil çəkməyə həvəsli olan birisi ir neçə sınaqdan sonra bu işin təxmin etdiyindən daha çətin olduğunu görüb şəklə olan bütün marağını itirir.
Ən çox rast gəlinən nümunələrdən biri isə kömək və ya təsanüd birliklərinə qoşulmaqda görünür. Ümumiyyətlə, qəzet və ya dost çevrəsində belə birliklərdə könüllü olaraq çalışan insanlarla əlaqədar hər dinləyicinin xoşuna gələn şeylərdən bəhs olunur. Həftə sonları bu insanların birlikdə məktəbi rəngləməyə getdikləri, bunu edərkən vicdanən rahat olduqları və əyləndikləri bunları dinləyən insanlara cazibədar gəlir. Ancaq bunu yalnız hörmət qazanmaq üçün edənlər bir neçə dəfədən sonra bütün maraqlarını itirirlər.
Maraq və şövqlərini yenidən canlandırmağın tək yolu isə cəmiyyətdə bu işlərin təkrar eşitdirilməsi və bunu edən insanların təriflənməsidir. Əks halda, bir neçə dəfədən sonra həftə sonu erkən qalxmaq belə bəzi insanlara çox çətin gəlir və dərhal belə işlərdən imtina edirlər.
Halbuki, yaxşılıq və kömək etməyi Allah`ın rizasına çatmaq üçün vəsilə kimi görən möminlər bu mövzuda heç vaxt şövqlərini itirməzlər. Çətinliklərlə qarşılaşmaq bu ideallarından onları çevirməz. Əksinə, çətinliklərə baxmayaraq etdikləri işlərin Allah qatında böyük rizaya vəsilə olacağını düşünüb sevinir və daha da şövqlənirlər.
