Peyğəmbərlər Ədalət Gətiriblər

İnsanların böyük əksəriyyətinin fikrincə, kitabın birinci hissəsində təsvir etdiyimiz ədalətin hakim olduğu mühit sadəcə kitablarda təsvir edilən və insanların xəyallarını bəzəyən utopiyadır. Bu düşüncəyə görə əsil ədalətin hakim olduğu cəmiyyətin olması əsla mümkün deyil. Halbuki bəşəriyyət tarixi boyu Quranda əmr edilən ədalətin hökm sürdüyü, insanlar arasında əmin-amanlıq, sevgi və təhlükəsizliyin olduğu dövrlər olmuşdur.

Allahın insanları xəbərdar etmək üçün göndərdiyi elçilərin yaşadığı cəmiyyətdə tolerantlıq, sülh və ədalət hökm sürmüşdür. Allahın “Hər ümmətin bir elçisi vardır. Elçiləri gəldikdə onların arasında ədalətlə hökm verilər və onlara zülm edilməz.” (Yunus surəsi, 47) ayəsində bildirdiyi kimi, bu dövrlərdə heç kimə zülm edilməmiş, insanlar arasında ədalət hakim olmuşdur.

Allah bütün elçilərinə insanlar arasında ədalətlə hökm verməyi əmr etmişdir. Hz. İsaya (əs), hz. Musaya (əs), hz. Davuda (əs) nazil edilən kitablarda, həmçinin hz. Muhəmmədə (səv) nazil edilən Quranda da insanlar gözəl əxlaqa, sevgiyə, sülhə və əmin-amanlığa dəvət ediliblər. Allah “Biz elçilərimizi aydın dəlillərlə göndərdik və onlarla birlikdə Kitab və tərəzi nazil etdik ki, insanlar ədalətli olsunlar...” (Hədid surəsi, 25) ayəsi ilə elçilərin göndərilmə səbəblərindən birinin ədaləti bərqərar etmək olduğunu bildirir.

Quranda insanlar arasında ədalətlə hökm verməsi ilə nümunə göstərilən peyğəmbərlərdən biri hz. Davuddur (əs). Hz. Davudun (əs) yanına aralarında anlaşılmazlıq olan iki mübahisəçi gəlmiş və ondan aralarında haqq ilə hökm verməsini istəmişdirlər:

Çəkişənlərin xəbəri sənə gəlib çatdımı? O zaman onlar divarı aşıb məbədə girdilər. Onlar Davudun yanına daxil olduqda (Davud) onlardan qorxdu. Onlar dedilər: “Qorxma! Biz iki iddiaçıyıq. Birimiz digərinin haqqını tapdalamışdır. Aramızda ədalətlə hökm ver, haqsızlıq etmə və bizə düz yolu göstər! Bu mənim qardaşımdır. Onun doxsan doqquz qoyunu, mənim isə bircə qoyunum vardır. (Bununla belə:) “Onu mənə ver!”– dedi və mübahisədə mənə üstün gəldi”. (Sad surəsi, 21-23)

Ayədə də bildirildiyi kimi, iki mübahisəçi Allahın elçisindən aralarında hökm verərkən haqsızlıq etməməyi və onlara düz yolu göstərməyi istəmişdir. Onun ədalətlə qərar verəcəyinə güvənmiş və qərarına təslim olmuşdurlar. Ayədə xəbər verildiyi üzrə, hz. Davudun (əs) cavabı belə olmuşdur:

(Davud) dedi: “O sənin qoyununu öz qoyunlarına qatmaq istəməklə sənə qarşı haqsızlıq etmişdir. Həqiqətən, şəriklərin çoxu bir-birinin haqqını tapdalayar. Yalnız iman gətirib yaxşı işlər görənlərdən başqa. Onlar isə çox azdırlar!”... (Sad surəsi, 24)

Hz. Davudun (əs) bu qərarı iman gətirənlər üçün gözəl örnəkdir. Çünki Davud peyğəmbər (əs) güclünün deyil, haqqın və doğrunun tərəfində olmuş, ədalətlə hökm vermişdir. Allah həmin surənin 25-ci ayəsində hz. Davudun (əs) gözəl əxlaqını “...Həqiqətən, o Bizə yaxın olanlardandır və onun üçün gözəl qayıdış yeri hazırlanmışdır.” deyə tərifləmiş, gözəl məkanla müjdələmişdir. 26-cı ayədə isə Allah hz. Davuda (əs) “Ey Davud! Biz səni yer üzündə xəlifə təyin etdik. Elə isə insanlar arasında ədalətlə hökm ver, nəfsin istəyinə uyma, yoxsa o səni Allahın yolundan azdırar. Həqiqətən, Allahın yolundan azanları Hesablaşma gününü unutduqları üçün şiddətli bir əzab gözləyir” hökmü ilə ədalətin əhəmiyyətini bildirir.

Mədyən xalqına göndərilən hz. Şueybin (əs) qövmü də ticarətdə ədalətsiz davranırdı. Çəkini və tərəzini tam tutmur, əşyaların dəyərini əskildir, insanları aldadırdılar. Hz. Şueyb (əs) qövmünə bu ədalətsiz davranışlarına görə xəbərdarlıq etmiş, onları ədalətə dəvət etmişdir. Ayələrdə belə bildirilir:

Mədyən qövmünə də qardaşları Şueybi (göndərdik). O dedi: “Ey qövmüm! Allaha ibadət edin. Sizin Ondan başqa ilahınız yoxdur. Rəbbinizdən sizə açıq-aydın bir dəlil gəldi. Elə isə ölçüyə və çəkiyə tam riayət edin, insanların əşyalarını əskik verməyin və yer üzü islah olunduqdan sonra orada fəsad törətməyin. Əgər möminsinizsə, bu, sizin üçün daha xeyirlidir. (Əraf surəsi, 85)

Başqa bir ayədə isə hz. Şueyb (əs) qövmünə Allah rizası üçün əldə edilən halal qazancın onlar üçün daha xeyirli olduğunu xatırlatmış, ədalətlə davranmağı demişdir:

Ey qövmüm! Ölçüyə və çəkiyə ədalətlə tam riayət edin, insanların mallarını əskik verməyin və yer üzündə fəsad yaymaqla pis işlər görməyin! Əgər möminsinizsə, Allahın (halal olaraq) verdiyi mənfəət sizin üçün daha xeyirlidir. Mən də sizə nəzarətçi deyiləm!” (Hud surəsi, 85-86)

Quranda hz. Musanın (əs), hz. İsanın (əs), hz. Yusufun (əs) və digər peyğəmbərlərin ədalətli davranışlarına dair çoxlu nümunə verilmiş, onların göndərildikləri qövmləri gözəl əxlaqa dəvət etmələri ətraflı izah edilmişdir.

Peyğəmbərimiz hz. Muhəmməd (səv) də bütün həyatı boyu Allahın Quranda “...Allah şahidləri kimi ədaləti qoruyun...” (Nisa surəsi, 135) əmrinə uyğun olaraq göndərildiyi qövmdə ədaləti tam tətbiq etmişdir. Onun ədaləti tətbiq etməkdə dəqiqliyi və gözəl əxlaqı insanların ona etibarının qat-qat artmasına və Allahın dininə bağlanmalarına səbəb olmuşdur. Hətta Quranın nazil edildiyi ilk illərdə bir çox tanınmış inkarçılar Peyğəmbərimizin (səv) gözəl əxlaqı və ədalətli qərarlarına görə səmimi qəlbdən ona təslim olub İslamı qəbul etmişdirlər.

Peyğəmbərimizin (səv) həyatında bu cür bir çox hadisə baş vermişdir. Bu hadisələrin böyük hissəsi də istər Peyğəmbərimizin (səv) hədislərində, istərsə də İslam tarixində bildirilərək bizə gəlib çatmışdır. Peyğəmbərimiz (səv) ədalətli, mehriban, mərhəmətli, şəfqətli davranışı ilə hər dövrdə onun ardınca gedən müsəlmanlar üçün gözəl nümunədir. Onun hər rəftarında, hər sözündə, hər icraatında iman gətirənlər üçün hikmətlər var. Allah Peyğəmbərimizin (səv) üstün əxlaqını və müsəlmanlara sevgisini bir ayədə belə bildirmişdir:

Sizə özünüzdən elə bir Elçi gəldi ki, sizin əziyyətə düşməyiniz ona ağır gəlir. O sizə qarşı qayğıkeş, möminlərə şəfqətli, rəhmlidir. (Tövbə surəsi, 128)

Hz. Muhəmmədin (səv) Bütün Bəşəriyyətə Nümunə Olan Həyatı

Əvvəlki səhifələrdə bildirdiyimiz kimi, Allah insanlara xəbərdar edən və qorxudan kimi göndərdiyi elçilərinə insanlar arasında ədaləti bərqərar etməyi əmr etmişdir. Son peyğəmbər olan hz. Muhəmməd (səv) də ona vəhy gəldiyi Məkkədə İslam dinini ədalətlə yaymağa başlamışdır.

Həmin dövrdə Ərəbistanda, xüsusilə də Məkkənin ictimai sistemində çoxlu problemlər var idi. Cahiliyyə dövrü adlandırılan İslamdan əvvəlki bu dövrdə millətlər və dinlər arasında ciddi ayrı-seçkilik və bu ayrı-seçkilikdən qaynaqlanan narazılıqlar, müxtəlif dinlərə mənsub qövmlər arasında qeyri-tolerant münasibət, qəbilələr arası münaqişələr, ədalətsiz iqtisadi nizam, soyğunlar, varlılar və kasıblar arasında böyük uçurumlar və daha bir çox ədalətsiz icraatlar mövcud idi. Ədalət tətbiq olunmur, zəiflər gücü və pulu olanlar tərəfindən əzilir, insanlara milliyyətləri, dinləri və dillərinə görə zülm edilirdi. İnsanlar bir qarın yemək üçün ağır şəraitdə işlədilir, əziyyət görürdülər.

Ticarət həyatında da faiz sisteminin gətirdiyi ağır yük altında gücü az olan məhv olur, varlı isə kasıbları hədsiz istismar edirdi. Hətta bu əxlaqsızlıqlardan bəziləri ənənəyə çevrilmişdi. Məsələn, ticarət karvanlarına basqın edərək yolçuları soyan cahiliyyə dövrünün ərəbləri əldə etdikləri qənimətləri ucuz qiymətə bazara çıxararaq qiymətlərə təsir edirdilər. Bəzən də əllərindəki malları qəsdən saxlayıb qara bazar yaradırdılar.

Quranda hz. Muhəmməddən (səv) əvvəl cəmiyyətin böyük əksəriyyətini təşkil edən bədəvilər haqqında çoxlu məlumat verilmişdir. Allah Quranda Ərəbistandakı bu cahil xalqın nə qədər anlamaz olduğunu “Bədəvilər kafirlik və münafiqlik baxımından daha betər, Allahın Öz Elçisinə nazil etdiyi qanunları bilməməyə daha meyllidirlər. Allah Biləndir, Müdrikdir.” (Tövbə surəsi, 97) ayəsi ilə bildirmişdir.

Peyğəmbərimiz hz. Muhəmməd (səv) məhz bu cür cahil və anlamaz qövmə doğruları bildirmək və onları gözəl əxlaqa dəvət etmək üçün göndərilmişdir. Ancaq qarşısına çıxan heç bir çətinlik Allahın elçisini şövqdən salmamış, o “kafirlik və münafiqlik baxımından betər” olan bu qövmə Allahın dinini təbliğ etmiş, bütün həyatı ilə onlara gözəl nümunə olmuşdur. Aşağıdakı ayədə əmr edildiyi kimi, qövmünü daima ədalətli olmağa dəvət etmişdir:

De: “Rəbbim ədalətli olmağı əmr etdi... (Əraf surəsi, 29)

Peyğəmbərimiz hz. Muhəmmədin (səv) təbliği və gözəl əxlaqı bütün Ərəbistan yarımadasında çox böyük təsir yaratmış, onun dövründə insanlar dəstə-dəstə İslamı qəbul etmişdirlər. Quranda bildirilən ədalətli hökmlər, gözəl əxlaq, tolerantlıq və sülh sosial həyatda nizamı və asayişi bərpa etmişdir. Bunun ən əsas səbəblərindən biri də hz. Muhəmmədin (səv) “...insanlar arasında hökm verərkən ədalətlə hökm vermənizi əmr edir...” (Nisa surəsi, 58) ayəsinin tələbinə uyğun olaraq insanlar arasında ayrı-seçkilik etmədən ədaləti qorumasıdır.

Buna bir nümunə Peyğəmbərimizin (səv) Kitab əhlindən Nəcran xalqı ilə sazişidir. Növbəti səhifələrdə daha ətraflı təhlil edəcəyimiz bu mətn hz. Muhəmmədin (səv) o dövrdə bənzərsiz ədalət anlayışını insanlar arasında tətbiq etdiyini göstərir. Peyğəmbərimiz hz. Muhəmmədin (səv): “Ədalət istəyən tapacaq, nə zalım, nə də məzlum olacaq...”1 sözü insanlar arasında necə ədalət tətbiq etdiyini ifadə edir. Bu bənzərsiz idarəçiliyinə görə Allahın elçisinə o dövrdə dərin etibar hissi yaranmış, hətta ən böyük düşmənləri belə onun dürüstlüyünü qəbul etməli olmuşdular.

Peyğəmbərimizin (səv) Allahın əmrlərini tam tətbiq etməsi ilə ortaya çıxan bu gözəl əxlaq nümunələri elçilərin sosial həyata gətirdiyi tolerant, sülhsevər əmin-amanlıq mühitini təsvir edir. Quran əxlaqı ilə tam yaşadıqda isə eynilə yuxarıdakı nümunədə gördüyümüz kimi, qardaşlıq və əmin-amanlıq mühiti formalaşacağı aydındır.

Hz. Muhəmməd (səv) Hər Cür İrqi Ayrı-Seçkiliyə Qarşı Çıxmışdır

Bu hissənin əvvəlindən bəri vurğuladığımız kimi, hz. Muhəmməd (səv) yaşadığı dövrdə bütün insanlar arasında ədaləti qorumuş, cahiliyyə inancında olan dil, irq, sosial status, etnik mənşə kimi məfhumlardan doğan üstünlük inancını təkzib etmişdir. Çünki insanlar arasında bu xüsusiyyətlərə görə ayrı-seçkilik etmək Quran əxlaqında ciddi tənqid olunur. Dövrümüzdəki ifadəsi ilə “irqi ayrı-seçkilik” Quranda qadağan olunan, ancaq cahiliyyədə geniş yayılmış fikirdir. Kitabın ilk hissəsində də izah etdiyimiz kimi, insanların müxtəlif irqlərə mənsub yaradılmalarının hikmətlərindən biri bir-birləri ilə tanış olmalarıdır. Bütün insanlar Allah qatında bərabərdir və yeganə üstünlük Allaha imandan və təqvadan qaynaqlanır.

Peyğəmbərimiz (səv) də irqi ayrı-seçkiliyin çox yayıldığı qövmünə insanlar arasındakı etnik fərqlərin heç bir əhəmiyyətinin olmadığını, hər kəsin Allah qatında bərabər olduğunu, Allaha səmimi qəlbdən iman gətirməyin əsas olduğunu bildirmişdir. Peyğəmbərimiz hz. Muhəmməd (səv) qövmünü Allaha iman gətirməyə dəvət edərkən insanlar arasında ayrı-seçkilik etməməyi əmr etmiş və belə demişdir:

“Ey insanlar, diqqətli olun! Rəbbimiz birdir. Ərəbin ərəb olmayandan, ərəb olmayanın da ərəbdən, qaranın qırmızıdan, qırmızının qaradan təqvadan başqa heç bir üstünlüyü yoxdur. Şübhəsiz ki, Allah Təala qatında ən üstün olanınız Allah Təaladan ən çox qorxanınızdır.”2

Peyğəmbərimiz (səv) Allahın insanları yoxdan yaratdığını, hər kəsin bərabər yaradıldığını və hər kəsin Allah qatında tək hesab verəcəyini, buna görə də insanların əsil-nəcabətinə baxaraq qiymət verməyin böyük səhv olduğunu açıqlamışdır.

Əbu Hüreyrədən (ra) rəvayətlə, Rəsululllah (səv) belə buyurmuşdur:

“Ey insanlar! Hamınız Adəmin övladlarısınız. Adəm isə torpaqdan yaradılmışdır. İnsanlar mütləq və mütləq irqləri ilə öyünməkdən əl çəkməlidirlər.”3

Başqa bir hədisində isə hz. Muhəmməd (səv) insanlar arasında təqvadan başqa üstünlük olmadığını belə bildirir:

“Sizin bu əsil-nəcabətiniz kimsəyə qarşı üstünlük və təkəbbür göstərmək üçün səbəb deyildir. (Ey insanlar)! Hamınız Adəmin övladlarısınız. Hamınız bir qabın içindəki bir-birinə bənzər buğda dənələri kimisiniz... Halbuki kimsənin kimsədən, din və təqva istisna olmaqla, üstünlüyü yoxdur. İnsana pis olması üçün başqalarını tənqid etməsi, özündən aşağı görməsi, xəsis, bədxasiyyət, həddi aşmış olması kifayətdir.”4

Peyğəmbərimiz (səv) bütün həyatı boyu insanlara cahil, azğın inanclarını bir kənara qoyub Quranda əmr edilən düşüncə tərzi ilə yaşamağı tövsiyə etmişdir. Quranda isə irqi ayrı-seçkilik təəssübkeşlik adlandırılmış, insanların bu yanlış əxlaqı tənqid edilmişdir. Bu barədə bir ayə belədir:

Kafirlər öz ürəklərində cahiliyyət təkəbbürü təəssübünə qapıldıqları zaman Allah Peyğəmbərinə və möminlərə öz dərgahından arxayınlıq göndərmiş və onlara təqva kəlməsini xas etmişdi. Onların bu sözə daha çox haqqı var idi və ona layiq idilər. Allah hər şeyi biləndir! (Fəth surəsi, 26)

Allahın yuxarıdakı ayəsində bildirilən dəvətini qəbul edən müsəlmanlar həm Peyğəmbərimiz (səv) dövründə, həm də ondan sonra gələn ədalətli rəhbərlərin dövründə sülh və əmin-amanlıq içində yaşayıblar.

Peyğəmbərimizin (səv) Dövründə Kitab Əhli və Müşriklərlə İmzalanan Sazişlər Cəmiyyətdə Ədaləti Bərqərar Etmişdir

Peyğəmbərimiz (səv) Məkkədən Mədinəyə hicrət etdikdən sonra müxtəlif insan qrupları ilə qarşılaşmışdır. O dövrdə Mədinədə böyük nüfuza malik olan yəhudilər, xristian qruplar və həmin vaxta qədər İslamı qəbul etməmiş, keçmiş dinlərinə davam edən müşriklər birlikdə yaşayırdılar. Hz. Muhəmməd (səv) belə bir mühitdə ictimai birliyi və sülhü təmin etmək üçün Mədinədəki kosmopolit strukturu sosial sövdələşmələrlə birləşdirmiş, yüzdən çox qrup ilə bəzən məktubla, bəzən də şəxsən özü danışaraq sazişlər bağlamış, onlarla uzlaşmaya getmişdir.5 T.U. Arnold Peyğəmbərimizin (səv) qurduğu bu ictimai birliyin əhəmiyyətini belə ifadə edir:

“Əvvəllər heç bir əmrə qətiyyən itaət etməmiş o Ərəbistan birdən-birə siyasi birliyə çevrildi və o mütləq əmirə özünü təslim etdi. Yüzə yaxın kiçik sosial qrupdan ibarət və daima bir-birləri ilə qarşılıqlı düşmənçilik edən böyük-kiçik qəbilələrdən hz. Muhəmməd (səv) birlik qurdu.”6

Quranda bir çox ayə ilə də bildirildiyi kimi, digər dinlərdən olan insanlarla dostluq içində yaşamaq İslam əxlaqına uyğundur. Allah ayədə müsəlmanlara hər müqəddəs kitaba inanmağı və digərlərinin inanclarına hörmət etməyi belə əmr edir:

Buna görə də sən dəvət et və sənə əmr olunduğu kimi, düz yolla get. Onların nəfslərinin istəyinə uyma və de: “Mən Allahın nazil etdiyi Kitaba iman gətirdim. Mənə sizin aranızda ədalətli olmaq əmr edilmişdir. Allah bizim də Rəbbimiz, sizin də Rəbbinizdir. Bizim əməllərimiz bizə, sizin də əməlləriniz sizə aiddir. Bizimlə sizin aranızda mübahisə ediləcək bir şey yoxdur. Allah hamımızı bir yerə toplayacaqdır. Dönüş də yalnız Onadır”. (Şura surəsi, 15)

Yuxarıdakı ayədə müsəlmanın digər dinlərdən olan insanlara münasibətinin necə olması bildirilir. Müsəlmanlar da peyğəmbər əxlaqını özlərinə nümunə götürərək bütün insanlarla ədalət və mərhəmətlə davranmaqla məsuldurlar. Bu şəxs yəhudi, xristian, müşrik, buddist və hətta ateist ola bilər. Nəyə və kimə inansa da, heç bir inancı olmasa da, Allahın əmr etdiyi ədalətli və dürüst rəftar mütləq hər kəsdə müsbət təsir oyadar, qəlbinin İslama isinməsinə vəsilə olar.

Peyğəmbərimizin (səv) Mədinəyə gəlib qardaşlığı və sevgini möhkəmləndirməsi sübut etmişdir ki, müxtəlif irqlərə, dinlərə və dillərə mənsub insanların birlikdə əmin-amanlıq içində yaşaması mümkündür. Onun sülhə və sevgiyə dəvət etməsinin ən böyük dəlillərindən biri özünün yazdırdığı sülh sazişidir.7 Hz. Muhəmməd (səv) Məkkəni fəth etdikdən sonra əvvəllər müsəlmanlara işgəncə vermiş müşrikləri belə sərbəst buraxmış, onlara böyük mərhəmət göstərmişdir. Peyğəmbərimiz hz. Muhəmmədin (səv) bu üstün əxlaqı əvvəlki ərəb cəmiyyətində bənzəri görülməmiş hal idi və insanlar arasında rəğbətlə qarşılanmışdı.

Həmin dövrdə fəth edilən əcnəbi ölkələrdə də əsil ədalətin tətbiq edilməsində hz. Muhəmməd (səv) bütün müsəlmanlara nümunə olmuşdur. Peyğəmbərimiz (səv) fəth edilən ölkələrin yerli xalqlarına qarşı Quranda bildirilən ədaləti tətbiq etmiş, onlarla hər iki tərəfin razı qaldığı və heç kimin inciməyəcəyi sazişlər imzalamışdır. Bu səbəbdən də hansı dinə və ya millətə mənsub olsa da, fəth edilən ölkələrin xalqları İslamın gətirdiyi ədalətdən həmişə razı qalıblar. Mübarək Peyğəmbərimiz hz. Muhəmməd (səv) və yanındakı səhabələr “Yaratdıqlarımız içərisində elə bir ümmət də vardır ki, haqq ilə doğru yola aparır və bunun sayəsində ədalətlə hökm edirlər.” (Əraf surəsi, 181) ayəsində bəhs edildiyi kimi, insanlar arasında ədaləti tətbiq edən ümmət olublar.

Ərəbistan yarımadasının cənubundakı xristian nəcran xalqı ilə bağlanan saziş də Peyğəmbərimizin (səv) mərhəmətinin və ədalətinin ən gözəl nümunələrindən birini göstərir. Sazişin maddələrindən biri belədir:

“Nəcranlıların və məiyyətinin canları, malları, dinləri, var-dövlətləri, ailələri, kilsələri və sahib olduqları hər şey Allahın və Allahın Peyğəmbərinin himayəsi altına alınacaqdır.”8

Peyğəmbərimiz (səv) bu və bənzər sazişlərlə aşağıdakı ayənin cəmiyyətdə təcəlli etməsinə və Kitab əhlinin də müsəlmanlarla birlikdə sülh və əmin-amanlıq içində yaşamasına vəsilə olmuşdur:

Şübhəsiz ki, möminlərin, yəhudi, nəsrani və sabiilərdən Allaha və axirət gününə iman gətirənlərin və yaxşı iş görənlərin mükafatı öz Rəbbi yanındadır. Onlara heç bir qorxu yoxdur və onlar kədərlənməyəcəklər. (Bəqərə surəsi, 62)

Yuxarıda verilən nümunələr Peyğəmbərimizin (səv) ədalətli icraatlarından sadəcə bəziləridir. Ancaq bu sazişlərdən ən əsası Peyğəmbərimizin (səv) xristian, yəhudi və müşrik qəbilələrlə imzaladığı Mədinə sazişidir. Bu saziş dövrümüzdə də tez-tez əsərlərin mövzusunu təşkil edir, üzərində geniş miqyaslı tədqiqatlar aparılır.

Mədinə vəsiqəsi təqribən 1400 il əvvəl 622-ci ildə müxtəlif inanclara malik xalqların tələblərinə cavab vermək məqsədilə hz. Muhəmmədin (səv) rəhbərliyi altında qələmə alınıb və yazılı hüquqi saziş kimi tarixə düşüb. Nəticədə də 120 il boyu bir-birinə qarşı düşmənçilik bəsləyən müxtəlif dinlərə və millətlərə mənsub qəbilələr bir sazişdə birləşiblər. Hz. Muhəmməd (səv) bu saziş vasitəsilə hər fürsətdə bir-birlərinə hücum edən, düşmənçilik bəsləyən və uzlaşa bilməyən xalqların arasındakı münaqişələrə son qoyulmasının, onların sülh şəraitində birlikdə yaşamasının mümkün olduğunu göstərdi.

Mədinə sazişinə görə hər kəs heç bir təzyiq olmadan istədiyi dini, inancı, siyasi və ya fəlsəfi seçimini etməkdə azaddır. Hər kəs özü kimi düşünən insanlarla qrup yarada bilər. Öz hüququnu tətbiq etməkdə azaddır. Ancaq cinayət törədən şəxs heç kim tərəfindən qorunmayacaq. Sazişi imzalayan tərəflər bir-birlərinə yardım edəcək, bir-birlərinə dəstək olacaq və Peyğəmbərimiz hz. Muhəmmədin (səv) himayəsi altında olacaqlar. Tərəflər arasındakı anlaşmazlıqlar Allahın Rəsuluna bildiriləcəkdir.

Peyğəmbərimizin (səv) hazırlatdığı bu saziş mərhələli şəkildə 622-ci ildən 632-ci ilə qədər tətbiq edilmişdir. Bu sazişlə qan və qohumluq əlaqələrinə əsaslanan qəbilə tərzi təşkilatlanma aradan qaldırılmış, coğrafi, mədəni və etnik mənşəyi bir-birindən tamamilə fərqli insanlar birləşmişdirlər. Mədinə sazişi ilə geniş miqyasda din və inanc azadlığı təmin edimişdir. Bu azadlığı ifadə edən maddə aşağıdakıdır:

“Bəni-əvf yəhudiləri möminlərlə bərabər eyni ümmətdirlər. Yəhudilərin dinləri özlərinə, müsəlmanların dinləri də özlərinədir.”9

Bu sazişlə yəhudi və müşriklərə üzvlük hüququ verilmişdi. On altıncı maddədə isə “Bizə tabe olan yəhudilər heç bir haqsızlığa məruz qalmadan və düşmənləri ilə də yardımlaşmadan yardım və dəstəyimizə haqq qazanacaqlar”10, – deyilir. Peyğəmbərimizin (səv) bu anlayışına sadiq qalan səhabələr də ondan sonrakı dövrlərdə bərbəri, buddist, brahman və digərlərinə bu hüququ vermişdirlər.11 Bu dövrdə anlaşılmazlıqlar asanlıqla həll edilmiş, hər kəs bir-birinin inancına hörmət etmiş, sülh və ədalət çox uzun müddət davam etmişdir.

Peyğəmbərimiz (səv) Kitab əhli ilə olduğu kimi, müşriklərlə də ictimai nizamı bərpa etmək üçün bəzi sazişlər bağlamışdır. Müşriklərlə həmişə ədalətlə davranmış, onların müdafiə və himayə tələblərini qəbul etmişdir.

Bu himayə tələbi hər hansı haqsızlığa və ya hücuma məruz qalma ehtimalına qarşı Peyğəmbərin (səv) qorumasını tələb etmək, onun yanına sığınmaq mənasını daşıyırdı. Həyatı boyu Peyğəmbərimizdən (səv) bir çox qeyri-müsəlman və müşrik himayə tələb etmiş, o da bu insanları himayəsinə alaraq təhlükəsizliklərini təmin etmişdir. Allah Tövbə surəsində müşriklər sığınma haqqı tələb etdikdə bu tələblərinin qəbul edilməsini bildirmişdir. Ayələrdə belə buyurulur:

Ayədən də göründüyü kimi, Allah müşriklərlə ədalətli davranmağı əmr etmiş, əgər himayə edilmək istəsələr, möminləri onların təhlükəsizliklərini təmin etməkdən məsul etmişdir.

Peyğəmbərimizin (səv) Dövründə Kitab Əhli

Əvvəlki səhifələrdə verilən nümunələrdən də göründüyü kimi, Peyğəmbərimizin (səv) Kitab əhli ilə münasibətlərinə baxdıqda onun İslamın yayıldığı ilk illərdə xristianlarla əlaqə qurduğunu anlayırıq. Müsəlmanlar Məkkədə müşriklər tərəfindən zülmə məruz qalarkən Peyğəmbərimiz (səv) onlara xristianların yaşadığı Həbəşistana hicrət etməyi demişdir. Bu ölkənin xristian hökmdarı Nəcaşi isə ölkəsinə hicrət edən müsəlmanları qəbul etmiş və çəkdikləri zülmdən onları qorumuşdur.

Quranda da hz. İsanın (əs) yanındakı həvarilər Allaha və Elçisinə bağlılıqları ilə müsəlmanlara nümunə göstərilmişdir. İlk müsəlmanlar ilə ilk xristianlar arasında böyük bənzərliklər var. İlk iman gətirən insanlar bir çox sıxıntı və işgəncəyə məruz qalmalarına baxmayaraq, elçilərə bağlılıqlarını qorumuşdurlar. Quranda hz. İsanın (əs) dövründəki ilk xristianların səmimi iman əhli, Allaha təslim olmuş müsəlmanlar olduğu belə bildirilir:

Peyğəmbərimizin (səv) yəhudi qəbilələrinə mərhəmətli münasibəti də iman gətirənlər üçün gözəl nümunədir. Mədinədəki saziş dövrü boyu Peyğəmbrimiz (səv) yəhudilərlə mülayim davranmışdır. Bir hədisində “müsəlmanlarla yəhudilər arasında yardımlaşma, nəsihət və yaxşılıq olacaq”12 demiş və həqiqətən də, bu sözünü həyata keçirmişdir. Peyğəmbərimizin (səv) bu ədalətli və mərhəmətli münasibəti, əlbəttə, hər dindən, hər milliyyətdən olan insanlara ünvanlanır. Peyğəmbərimiz (səv) hər cür xəyanətə, hücuma və tələlərə baxmayaraq, “... insanları bağışlayırlar.” (Ali İmran surəsi, 134) ayəsində bildirdiyi kimi, həmişə bağışlama yolunu seçmişdir. “İnsanları hikmətlə, gözəl öyüd-nəsihət ilə Rəbbinin yoluna dəvət et, onlarla ən gözəl surətdə mübahisə et.” (Nəhl surəsi, 125) ayəsində bildirildiyi kimi, həmişə gözəl öyüd-nəsihət ilə insanları İslama dəvət etmişdir.

Xəlifələr Dövründə də Ədalət Quran Əsasında Tətbiq Edilmişdir

Müqəddəs Peyğəmbərimiz hz. Muhəmmədin (səv) vəfatından sonra onun yerinə keçən xəlifələr də Peyğəmbərimiz (səv) kimi Allahın ədalətini tətbiq etməkdə həssas davranıblar. Fəth edilən ölkələrdə həm oranın yerli xaqı, həm də yeni gələnlər sülh və əmin-amanlıq içində yaşamışdırlar. İlk xəlifə hz. Əbubəkr Suriya səfərinə çıxdıqda təlimat vermişdir. Ələ keçiriləcək yerlərdə tətbiq edilməsini istədiyi ədalətli, mərhəmətli davranışlar Quran əxlaqına dair gözəl nümunədir. Hz. Əbubəkrin təlimatları belədir:

“Ey insanlar, ürəkdən tətbiq edəcəyiniz on qayda verirəm: xəyanət etməyin və haqq yoldan çıxmayın. Uşağı, qadını və yaşlı insanları öldürməyin. Xurma ağaclarını yandırıb məhv etməyin və hər hansı meyvə verən ağacı da kəsməyin. Dəvələrdən, sürülərdən və ya dəstələrdən hər hansı birini öldürməyin. Özünüz üçün saxlayın. Həyatını axirət üçün əməllərə həsr etmiş şəxslərlə qarşılaşacaqsınız, onları münzəvi vəziyyətdə qoyun. Müxtəlif qidalar ikram edən insanlarla qarşılaşacaqsınız, yeyin, ancaq Allahın adını zikir etməyi unutmayın.”13

Ədaləti ilə tanınan hz. Ömər də hz. Əbubəkrdən sonra Peyğəmbərimiz (səv) kimi ələ keçirilən ölkələrin yerli xalqı ilə ədalət və tolerantlıq nümunəsi olan müxtəlif sazişlər bağlamışdır. Məsələn, hz. Ömər Qüds və Lüdd xristianlarına verdiyi amannamədə kilsələrin dağıdılmayacağına və kilsələrdə müsəlmanların kütləvi ibadət etməyəcəklərinə dair zəmanət vermişdir. Ləhm xristianlarına da həmin şərtləri təqdim etmişdir. Mədainin fəthi ilə Nasturi patriarxı II İşuayhebə (650-660) verilən amannamədə də eyni şəkildə kilsələrin dağıdılmayacağına, heç bir binanın məscidə və ya evə çevrilməyəcəyinə dair zəmanətlər verilmişdir.14 III Nasturi patriarxının fəthlərdən sonra dostuna yazdığı məktub da müsəlman idarəçilərin kitab əhlinə mərhəmətini və şəfqətini izah etməsi baxımından gözəl nümunədir:

“Allahın iradə verdiyi bu ərəblər... bizə heç zülm etmədilər. Həqiqətən, onlar dinimizə, dini nümayəndələrimizə, kilsə və monastırlarımıza hörmət etdilər...”15

Hz. Ömərin verdiyi himayə sənədi bizə bir möminin Quranda təsvir edilən əxlaqla davrandığı təqdirdə necə sevgi dolu və mərhəmətli olduğunu göstərir:

“Bu verilən aman xəstə-sağlam, yaxşı-pis bölgə xalqının bütün fərdləri üçün din, can, mal, kilsə və monastırların himayəsi üçündür. Kilsələr dağıdılmayacağı kimi, məskən də edilməyəcək və onlardan heç nə əskildilməyəcək. Xalqdan heç kəs zərrə qədər zərər görməyəcək. Bu kitabda yazılmış xüsuslar Allah və Rəsulunun əhdi, xəlifələrin və möminlərin borcudur.”16

Bütün bu nümunələr əməlisaleh möminlərin ədalət və sevgi anlayışını göstərən hikmətli nümunələrdir.

Xəlifələr dövründə edilən fəthlər sayəsində bölgə xalqı həm zülmdən xilas olmuş, həm də İslamı tanımaq imkanı qazanmışdır. Ancaq xalq İslamı qəbul etmək üçün qətiyyən məcbur edilməmişdir. Allahın “Sizin dininiz sizə, mənim dinim də mənədir!” (Kafirun surəsi, 6) ayəsində bildirdiyi kimi, hər kəs dininə sərbəst qulluq etmiş, ibadətlərini azad şəkildə yerinə yetirmiş və heç bir təzyiqlə qarşılaşmamışdır. Onlar İslamı bu dinə həqiqi mənada qulluq edən müsəlman xalqdan görərək öyrənmişdirlər və bu şəkildə İslam onlarda daha böyük təsir oyandırmışdır. İman gətirənlər səmimi qəlbdən Allaha iman gətirmək üçün xalqı dəvət etdikdə böyük əksəriyyəti dəvəti qəbul etmiş, bu şəkildə müsəlman olanların sayı sürətlə artmışdır. Məsələn, hz. Əbubəkrin dövründə Kində və İyad xristianlarının bir qismi, Şamın fəthindən sonra yerli xalqın bir qismi heç bir məcburiyyət olmadan, öz istəkləri ilə müsəlmanlığı qəbul etmişdir.17 Müsəlmanların fəth etdiyi ölkələrdə zorla İslamı qəbul etdirdikləri kimi yanlış inanc qərb tədqiqatçıları tərəfindən təkzib edilmiş, müsəlmanların ədalətli, mərhəmətli münasibəti hər kəs tərəfindən təsdiqlənmişdir. Qərbli tədqiqatçı L. Braun (L. Browne) bu barədə belə yazır:

“... Doğruluğuna şübhə olmayan həqiqətlər müsəlmanların getdikləri hər yerdə xalqa qılınc gücünə İslamı qəbul etdirdiklərinə dair xristian mənbəli iddiaların kökündən əsassız olduğunu sübut edir... Fəthlərin ardındakı dinamik amil onların dəvət etdikləri İslam qardaşlığı idi. Məhz bu qardaşlığın miqyası da yeni üzvləri ilə sürətlə böyüyürdü.”18