III Qülləyə İnanmağın Axmaqlığı

Qüllədəki kiçik adam, bizim iddiamız deyil. Materialistlərin iddia etdikləri düşüncənin təbii bir nəticəsidir. Maddənin varlığının mütləq olduğu yanılmasında israr edən, bizim maddənin xaricdə var olan əsli ilə təmasda olduğumuzu müdafiə edən materialist, bu maraqlı nəticəsini də müdafiə etmək vəziyyətindədir. Çünki, gördüyü və hiss etdiyi bədəninin xaricində, bu bədəni və onun olduğu sahəni təpəsində daşıyan bir başqa bədən daha olduğunu iddia edir.

Bunu ətraflı olaraq düşündükcə, materialist iddianın nə cür axmaq bir cədvəl çəkdiyi açıq şəkildə görülər.

Əslində materialistlər, özlərinə belə ürküdücü gələcək bir canlını insan olaraq təsvir edir. Bu qorxuducu mənzərəni bir az təsvir edək: Materialist, bütün kainatı başının içində kiçik bir yerdə daşıyıb, ona yaxından baxan nəhəng birini təsvir edir. Günəş, Ay, ulduzlar və bütün işıq qaynaqları beyninin içində olduğu üçün də, bəhs etdiyimiz nəhəng, zəruri olaraq qaranlıqda gəzir. Bu nəhəngin ayaqları və qolları -bizim ölçülərimizlə müqayisədə- yüzlərlə metr uzunluqdadır. Yəni materialist, dərin qaranlıqda, beyninin içində daşıdığı kainatla birlikdə gəzən, hara getdiyini kimsənin bilmədiyi böyük bir nəhəngin insan olduğu nəticəsinə gələr.

Materyalistlerin iddiaları düşünüldüğünde, beyninin içinde taşıdığı evrenle birlikte gezen, nereye gittiğini kimsenin bilmediği koca bir devin insan olduğu sonucuna varmak gerekir ki bu iddianın saçmalığı ortadadır.

Ancaq diqqət edilsə, haqqında bəhs etdiyimiz nəhəng adamın varlığına inanmaq, sadəcə materialist fəlsəfənin bir gərəyidir. Çünki gördüyümüz və toxunduğumuz bədənimizin əsli ilə təmasda olduğumuza inanmaq üçün başqa heç bir səbəb yoxdur. Belə bir məlumata nə üçün inanaq? Bunun həqiqi olduğuna dair heç bir dəlil yoxkən, heç kim belə bir bədən görməmiş, eşitməmiş, ona toxunmamış, etdiyi hər hansı bir şeyin izinə rastlamamış ikən, nə üçün bu qəribə nəhəng adamın varlığını qəbul edək?

Materialist fəlsəfəni kor-koranə qəbul etmək xaricində, belə xəyali bir maddi adamın varlığına inanmaq üçün bir səbəb yoxdur.

Hiss və vəhm mərtəbəsində yaradılmış olan maddə

Bu vəziyyət bizi çox əhəmiyyətli bir həqiqətə aparır: Əlaqədə olduğumuz dünya hisslər dünyası olduğuna görə, bütün bu hissləri sonsuz bilik, ağıl və gücə sahib olan bir Yaradıcı yaradır və bizə göstərir. O Yaradıcı, Quranda keçən ifadəylə "aləmlərin Rəbbi" olan Uca Allahdır.

Bu böyük həqiqətin daha da açıq ifadəsi budur: Bütün varlıqları Allah yoxdan yaratmışdır. Ancaq bütün varlıqlar, İslam alimlərinin ifadəsiylə "hiss və vəhm" mərtəbəsində, yəni bir hiss olaraq yaradılmışdır. Allah insana Öz ruhundan üflədiyi üçün, insan bu qavrayışların bir qismini qəbul edir və bunlara "dünya, kainat, maddə, cisim" kimi adlar verir. Bu adları da onsuz da insana Allah öyrətmişdir. Allahın yaratmış olduğu bu qavrayışların hamısı, Ona qeyd-şərtsiz boyun əymişdir və Onun istəyi ilə hərəkət edər. Yaradılmış varlıqların Allahdan müstəqil bir varlığı yoxdur. Ancaq Allah həqiqətdir, digər hər şey Onun vəhm mərtəbəsində yaratdığı xəyallardır.

İslam tarixinin ən böyük alimlərindən biri olaraq qəbul edilən İmam Rəbbani, “Məktubat”adlı əsərində bunu belə açıqlamışdır:

Var olan Allah idi, onunla bir şey yoxdu idi.

Vaxta ki, gizli kəmalatının zühura gəlməsini arzu etdi (ortaya çıxmasını istədi); adlarından hər birinə bir mazhar (görünmə yeri) tələb etdi. Ta ki, o mazhara, kəmalatını təcəlli etdirə. Onun vücud mazhariyətini və tevabiini isə, adəmdən (yoxluqdan) başqa bir şey qəbul etmədi. Çünki ... vücudun (varlığın) mukabili və mübayini (tərsi), yalnız adəmdir (yoxluqdur).

Məna yuxarıda izah edildiyi kimi olunca, Sübhan Haqq, kəmal-i qüdrəti ilə, adəm (yoxluq) aləmində adlardan hər bir ad üçün mazharlardan bir mazhar təyin etdi. Və onu, hiss və vəhm mərtəbəsində yaratdı. Həm də istədiyi vaxtda və istədiyi şəkildə ... Aləmin sübutu (sabitliyi), hiss və vəhm mərtəbəsində olub xaric mərtəbədə deyil ... Xaricdə (çöldə) belə, uca Vacib Zatın (Allahın) zat və sifətlərindən başqası da sabit və mövcud olmağa ... (Mektubat-ı Rabbani, 470-ci məktub, çev. Abdulkadir Akçiçek, Çile nəşriyyat, 1983, s. 517-18)

İmam Rəbbani, bir başqa məktubunda isə, bütün maddi aləmin yalnız vəhm mərtəbəsində yaradılmış olduğunu bir dəfə daha belə vurğulayır:

Yuxarıda belə bir cümlə istifadə etdim: “Sübhan Haqqın xalqı (Allahın yaratması), hiss və vəhm mərtəbəsindədir.” Bunun mənası bu mənaya gəlir: Allahu Təala, əşyanı elə bir mərtəbədə yaratmışdır ki, o mərtəbədə əşya üçün hiss və vəhmdən başqa bir yerdə sübut (sabitlik) və husul (varlıq) yoxdur. (Mektubat-ı Rabbani, 357-ci məktub, çev. Abdulkadir Akçiçek, Çile nəşriyyat, 1983, s. 163)

Diqqət edilsə, İmam Rəbbani, bizim gördüyümüz aləmin, yəni bütün varlıqların "vəhm mərtəbəsində", yəni hiss səviyyəsində yaradıldığını xüsusilə vurğulayır. Bu vəhm mərtəbəsindəki aləmin xaricində (xaricdə) isə yalnız Allahın Zatı var.

Görüldüyü kimi, müasir fizika və fiziologiya nəticəsində əldə etdiyimiz texniki həqiqətlər, bizlərə İslam alimləri tərəfindən əsrlər əvvəl xəbər verilmiş bir həqiqəti təsdiq edir: Maddə bir xəyaldır, əsl olan isə maddəni yoxdan var edən Uca Allahdır.

... Tümünüzün dönüşü Allah'adır. O, size yaptıklarınızı haber verecektir. (Maide Suresi, 105) ... Onlar, dünya hayatından dışta olanı bilirler. Ahiretten ise gafil olanlardır. (Rum Suresi, 6-7)

Materializm: Dünya həyatının həqiqi zənn edilən zahiri şərhi

Burada izah etdiyimiz həqiqət, qavrandığında, insanların həyata olan baxışını kökündən dəyişdirəcək çox böyük bir sirdir.

İnsanların çox böyük bir hissəsi, bu sirdən xəbərsiz yaşayar. Gözləriylə gördükləri, əlləriylə tutduqları və adına "maddə" dedikləri qavrayışları mütləq bir həqiqət zənn edərlər. Bu səhvə düşən insanların iki baxış aspekti mövcuddur:

1) Materializm: Maddəni mütləq həqiqət sanan insanların bir hissəsi, maddə xaricində bir şey olmadığı yanılmasını irəli sürər. Bu batil inancın fəlsəfədəki adı materializmdir. Materialistlər Allahın açıq-aşkar olan varlığını cahil bir şəkildə inkar edərlər. Ruhun varlığını və ölümdən sonra həyatın varlığını da inkar edərlər.

2) Yarı materializm: Maddəni mütləq həqiqət sanan insanların bir hissəsi də, maddənin xaricində də bir varlıq aləmi olduğuna inanır, ancaq yenə də maddənin "mütləq varlıq" olduğu, digər varlıq aləminin buna görə daha nisbi olduğunu zənn edir. Geniş olaraq istifadə edilən "metafizik" (fövqəlfiziki) və ya "fövqəltəbii" kimi anlayışların arxasında bu yanılma durar. Bu inanca sahib insanlar, maddənin mütləq bir varlığa sahib olduğunu, Allahın isə (Allahı tənzih edirik) sanki radio dalğaları kimi olduğunu zənn edərlər. Allahın "göydə" və ya kainatın bir başqa yerində olduğu kimi batil inanclar da eyni yanılmanın nəticələridir.

Bu iki baxış aspekti də böyük bir səhvdir və dünyanın həqiqi mahiyyətini qavraya bilməməkdən qaynaqlanır. Allah bu həqiqəti Quranda belə xəbər verir:

Allahın köməyi ilə. O, istədiyinə kömək edir. O, Qüdrətlidir, Rəhmlidir. Budur Allahın vədi. Allah Öz vədinə xilaf çıxmaz. Amma insanların əksəriyyəti bunu bilmir. Onlar dünya həyatının görünən tərəfini bilir, axirətdən isə büsbütün qafildirlər. (Rum surəsi, 5-7)

Ayədə ayədə bəhs edilən "görünən tərəfi" sözünün ərəbcə əsli "zahir" sözüdür. "Zahir" anlayışı, "xarici görünüş" mənasını verər. Bunun qarşılığı olaraq da "batin" anlayışı vardır və hadisələrin zahirə görünməyən əsli, iç üzü mənasını verər. İnkarçılar dünyanın yalnız zahirini bilirlər. Bu səbəblə, Allahın varlığını, qüdrətini, bütün varlıqlar üzərindəki hakimiyyətini anlaya bilməzlər. Bəzisi Allahı inkar edər və materialist olar, bəzisi isə Allahın varlığına iman edər, ancaq Onun qüdrətini qavraya bilməz və yarı materialist olarlar. Quranda, Allahın varlığına inanan, ancaq Onun sonsuz qüdrətini, hər şey üzərindəki mütləq hakimiyyətini qavraya bilməyən və buna görə müxtəlif varlıqları Allaha şirk qoşan insanlardan ətraflı olaraq bəhs edilir.

Maddənin yalnız zehnimizdə qavradığımız halını bildiyimizi başa düşən insan isə, bu saydığımız yanılmalardan tamamilə xilas olar və dünya həyatının batinini bilmiş olar.

Bu batinin əhəmiyyətli bir istiqaməti, məkan anlayışının aradan qalxmasıdır.

İçinde büyük bir televizyon ekranı olan kapkaranlık bir odaya girdiğinizi düşünün. Dışarıdaki dünyayı yalnızca bu odanın içindeki ekrandan seyredecek olsanız, doğal olarak bir süre sonra sıkılıp dışarı çıkmak istersiniz. Bir an düşünün, şu anda da bulunduğunuz mekan farklı değil. Bir kutu gibi kapkaranlık ve küçük kafatasınızın içinde dış dünyaya ait görüntüleri bir ömür boyu seyredersiniz. Ama beyninizdeki ekranda oluşan görüntüleri, bu dar yerden hiç çıkmadan ve hiç sıkılmadan izlersiniz. Üstelik size herşeyi bir ekrandan seyrettiğinizi söyleseler buna kesinlikle inanmazsınız. Gördüğünüz görüntü, o kadar inandırıcıdır ki, binlerce yıldır milyarlarca insan bu büyük gerçeğin farkına varamamıştır.

Məkan Məfhumunun Ortadan Qalxması

Maddə dediyimiz hər şeyin (öz bədənimiz, ətrafımızdakı cisimlər, üzərinə basdığımız yer, günəş, planetlər, ulduzlar və s.) əslində beynimizdə qəbul etdiyimiz halını bilirik; eyni yuxulardakı kimi. Bu səbəbdən bunların əslində necə olduqlarını bilmərik.

Bu həqiqəti qavrayan insan, insanların çoxunun içinə düşdüyü yanılmalardan xilas olar. Bu yanılmaların birincisi, məkan anlayışına olan inancdan qaynaqlanan "Allah haradadır?" sualı gəlir. İnsanların çoxu Allahı (Allahı tənzih edirik) uzaqda, göydə və ya kainatın bir başqa küncündə zənn edərlər. Bu cahil inanc, Quranda Firon hekayəsində ifadə edilir. Firon, böyük bir cahiliklə, Misirin Rəbbinin özü olduğunu iddia edərkən (Allahı tənzih edirik) Allahın göydə olduğunu iddia etmişdir. Bunu xəbər verən ayələrdə belə buyrulur:

Firon dedi: “Ey Haman! Mənim üçün bir uca qala tik ki, bəlkə yollara çatım – göylərin yollarına çatım və Musanın məbudunu görüm... (Mümin surəsi, 36-37)

Halbuki əslində, Allah hər yerdədir və hər şeyi əhatə etmişdir. Bu həqiqət bir Quran ayəsində belə açıqlanır:

Şərq də, qərb də, hansı səmtə yönəlsəniz, Allahın üzü (qibləsi) oradadır. Şübhəsiz ki, Allah hər şeyi Əhatə edəndir, biləndir. (Bəqərə surəsi, 115)

Allah tək mütləq varlıq olaraq, bütün kainatı, bütün insanları, yerləri, göyləri, hər yeri əhatə etmişdir və Allah bütün kainatda təcəlli edir. Hədislərdə rəvayət edildiyinə görə, Peyğəmbərimiz (s.ə.v), Allahın göydə olduğunu söyləyən bir şəxsə doğru söylədiyini bildirmişdir. Ancaq bu rəvayət, Allahın hər yerdə olduğu həqiqəti ilə heç bir şəkildə ziddiyyət təşkil etmir. Çünki, dünyanın sizin olduğunuz nöqtədəki bir insan əllərini göyə qaldıraraq Allaha dua etsə və Allahın göydə olduğunu düşünsə, Cənub Qütbündə bir başqa insan da eyni şəkildə Allaha yönəlsə, Şimal Qütbündə bir insan əllərini göyə qaldırsa, Yaponiyadakı bir insan, Amerikadakı bir insan, Ekvatordakı bir insan da eyni şəkildə əllərini göyə qaldıraraq Allaha yönəlsə, bu vəziyyətdə hər hansı bir sabit istiqamətdən bəhs etmək mümkün deyil. Eyni şəkildə kainatın və kosmosun fərqli nöqtələrindəki cinlər, mələklər, şeytanlar da göyə doğru dua etsə, hər hansı bir sabit göydən və ya istiqamətdən söz etmək mümkün olmayacaq, bütün kainatı əhatə edən bir vəziyyət olacaq. Siz hər hansı səmtə yönəlsəniz, Allahın təcəllisi oradadır.

Allah hər yerdə olduğu üçün, bizə başqa hər şeydən daha yaxındır. Bu, insanların çoxunun aldandığı "məsafə" qavrayışını ortadan qaldıran bir həqiqətdir. İnsanlar tez-tez öz bədənlərinin yanında gördükləri varlıqları "yaxın" olaraq adlandırırlar. "Sizə ən yaxın cisim nədir" deyə soruşulsa, buna, "paltarlarım, saatım, eynəyim" deyə və ya "öz bədənim" deyə cavab verəcəklər. Halbuki, Allah insana bütün bu sayılanlardan daha yaxındır. Bir Quran ayəsində bu sirr belə xəbər verilir:

And olsun ki, insanı Biz yaratdıq və nəfsinin ona nə vəsvəsə etdiyini də Biz bilirik. Biz ona şah damarından daha yaxınıq. (Qaf surəsi, 16)

Bu həqiqəti qavrayan insan, Allahın onun tək dostu, tək vəlisi, tək köməkçisi olduğunu başa düşər. Beləcə, Quranın ilk surəsi olan Fatihə surəsindəki "Biz yalnız Sənə ibadət edirik və yalnız Səndən kömək diləyirik" şəklindəki duanın sirrinə vaqif olar. Eyni şəkildə, dünyadakı bütün işlərin Allahın istəyi ilə reallaşdığını, Onun təyin etdiyi qədərə görə işlədiyini, heç bir insanın və varlığın Allahın iradəsi xaricinə çıxa bilməyəcəyini də başa düşmüş olar. Bu, aşağıdakı Quran ayəsində bildirilən sirrin qavranmasıdır:

Göylərdə və yerdə olanlar Onundur; Hamısı Ona könüldən boyun əyirlər. (Rum surəsi, 26)

Məkanın bir qavrayış olduğunun başa düşülməsi, axirət həyatının necə yaşanacağı mövzusundakı səhv fikirləri və şübhələri da aradan qaldırar. Axirətə inanmayan, ya da axirətin varlığı mövzusunda şübhəsi olan insanların çoxu, son dərəcə sabit və qərarlı sandığı kainatın necə yox olub, bunun yerinə cənnət və cəhənnəmi ehtiva edən yeni bir aləm qurulacağını başa düşə bilməz. Halbuki sabit və qərarlı sandığı kainat, Allahın onun ruhuna göstərdiyi hisslər toplusundan ibarətdir. Bir qavrayışın yox olub, yerinə bir başqasının insana verilməsi isə Allah üçün çox asandır. İnsan gecə yatdığında gördüyü yuxudan necə bir anda oyana bilirsə və tam fərqli bir aləmə ("həqiqi dünya" sandığı bu dünyaya) keçə bilirsə, dünya həyatından axirət həyatına da o şəkildə keçəcək. Sabit və qərarlı sandığı, halbuki həqiqətdə Allahın hər an yaratması ilə davam edən kainat, böyük bir qiyamətlə yox olacaq və sonra cənnət və cəhənnəm yaradılacaq.

Maddənin bir xəyal olduğunu, məkanın zehnimizdəki qavrayış olduğu və Allahın hiss və vəhm mərtəbəsində yaratdığı bir dünyada yaşadığını anlayan insan, daha bir çox böyük sirrə vaqif olur. İnsanların çoxundan fərqli olaraq, "səbəblər" (yəni Allahın yaratdığı hadisələr və varlıqlar) arasında boğuşmaqdan xilas olar.

Səbəblərə ancaq feli dua olaraq müraciət edər. Həqiqətdə isə hər xeyirin və şərin Allahdan olduğunu bilir və hər işində Ona dua edib Ondan kömək istəyər. Mal və mülk ehtirasına qapılmaz. İnsanların gözlərində böyütdükləri malların və mülklərin; məsələn, görkəmli evlərin, lüks avtomobillərin, bahalı geyimlərin, əhəmiyyətli mövqelərin yalnız zehnindəki halıyla təmasda olduğunu bildiyi üçün bunlara bir dəyər verməz. Bilir ki, Allah bu dəbdəbəli bəzəkləri insanları sınamaq üçün yaratmışdır. Bunları dilədiyinə verir, dilədiyindən geri alır.

Maddənin və məkanın xəyal olduğunu anlayan insan, Allahdan başqa hər hansı bir varlıqdan qorxmaqdan da xilas olar. Gördüyü hər şey Allahın yaratdığı qavrayışlardır və Allahın izni olmadıqca heç kim ona bir şey edə bilməz. Özündən çəkinib-qorxulmağa layiq olan tək varlıq Allahdır. Bunu qavrayan insan, Allahın "Onlar Allahın risalətini təbliğ edər, Ondan çəkinər və Allahdan başqa heç kəsdən qorxmazlar" (Əhzab surəsi, 39) ayəsiylə təsvir etdiyi peyğəmbərlərin üstün əxlaqına qovuşmuş olar.

... Dünya hayatı, aldatıcı metadan başka bir şey değildir. (Al-i İmran Suresi, 185)

Allahın təyin etdiyi səbəb-nəticə əlaqələri

Maddənin və məkanın bir xəyal olduğunu anlayan insan, digər insanların bilmədiyi çox əhəmiyyətli bir sirri daha qavrayar: Dünyada keçərli olan səbəb-nəticə əlaqələri, maddənin fiziki xüsusiyyətlərinin nəticəsində və ya insanlar arasındakı əlaqələrin nəticəsində yaranmır. Maddə bir qavrayış olduğuna görə fiziki təsir sahibi ola bilməz. Hər fiziki təsir, ayrı-ayrı xəyal olaraq yaradılır. Məsələn, atılan bir daş şüşəni qırmaz; daşın atılması və şüşənin qırılması görüntüləri ayrı-ayrı yaradılır. Gəmiləri suda üzdürən "suyun qaldırma qüvvəsi" və ya quşları havada saxlayan "havanın qaldırma qüvvəsi" də bir xəyal olaraq yaradılır. Bu səbəbdən, əslində bu kimi "qüvvələr"in hamısı, əslində Allaha aiddir. Bu həqiqətə Quran ayələrində belə diqqət çəkilir:

Məgər onlar başları üzərində dəstə-dəstə pərvazlanıb uçan, hərdən də qanadlarını yığan quşları görmürlərmi? Onları havada ancaq Mərhəmətli Allah saxlayır. Şübhəsiz ki, O, hər şeyi görür. (Mülk surəsi, 19)

Məgər görmürsənmi ki, Allah, yerdə olanları və dənizdə onun əmri ilə axıb gedən gəmiləri, sizin faydanıza verdi. Və izni olmadıqca, göyü yerin üstünə düşməkdən qoruyar. Həqiqətən, Allah insanlara qarşı Şəfqətlidir, Rəhmlidir. (Həcc surəsi, 65)

Bu sirri qavrayan möminin digər insanlarla olan əlaqələri də, insanların çoxunun qəbul etdiyi səbəb-nəticə əlaqələrindən fərqli şəkildə olar. Bütün insanları və onların müqəddəratını Allah yaratmışdır və bu səbəblə, insanlar arasındakı səbəb-nəticə əlaqələri də Allahın təyin etdiyi şəkildə olur. Məsələn, bir ayədə, Allah bu sirri xəbər verir:

Ey iman gətirənlər! Öz qeydinizə qalın! Siz doğru yolda olsanız, haqq yoldan azmışlar sizə zərər yetirə bilməzlər. Hamınızın dönüşü Allaha olacaq və O, etdiyiniz əməllər barədə sizə xəbər verəcəkdir (Maidə surəsi, 105)

Əgər müsəlmanlar doğru yolu taparlarsa, azanlar onlara heç bir zərər verə bilməyəcəklər. Bu, Allahın bir qanunudur, ancaq sadəcə Onun qüdrətini qavrayan və Ona layiqincə iman edən möminlər üçün keçərlidir. Bir başqa ayədə, Allahın bir başqa qanunu belə xəbər verilir:

Mömin olaraq yaxşı iş görən kişi və qadınlara, əlbəttə, gözəl həyat bəxş edəcək və etdikləri ən yaxşı əməllərə görə onları mütləq mükafatlandıracağıq. (Nəhl surəsi, 97)

Bunun kimi digər bir çox sirr, iman edənlər üçün dünyanı tam fərqli bir yerə çevirir. İnkar edənlər üçün dünya həyatı (sahib olduqları bütün mal, mülk, mövqe və ehtişama baxmayaraq) hər cür çətinlik, qorxu, narahatlıq və gərginliklə dolu əzab yeri ikən, möminlər üçün cənnətin nümunəsinə çevrilir.