Bir Topluluğa Bəslənən Kinin Ədalətsizliyə Sövq Etməməsi

Ədalət, insanlar arasındakı anlaşılmazlıqları həll edərkən haqq sahibinə heç bir tərəf tutmadan haqqını vermək mənasını verir. Amma Quran əxlaqına əməl etməyən insanlar əsasən tam və qəti ədalət anlayışı ilə hərəkət etməzlər. Bir çox xarici amillər onların ədalətli qərar qəbul etmələrinə təsir göstərə bilər. Məsələn, belə bir adam özünə daha yaxın hesab etdiyi insanın lehinə qərar qəbul edə bilər. Həmçinin mənfəətinə uyğun gördüyü, özünə faydalı olan şəkildə hökm verə bilər. Yəni hər növ şəxsi mənfəət naminə verilən qərar ədalətli olmaya bilər.

Lakin insanların ədalətsizlikləri daha çox kin bəslədikləri insanlara qarşı olan davranışlarında ortaya çıxır. Nəfsinin diqtə etdiyi kin hissinə qapılan insan qarşısındakı şəxslə bağlı ədalətli qərar qəbul etməkdə çətinlik çəkə bilər. Kin bəslədiyi şəxsin haqlı olmasına baxmayaraq, onunla bağlı ədalətli qərar qəbul etməyə bilər. Eləcə də kin bəslədiyi insanın və ya topluluğun haqqına təcavüz edə bilər.

Bu səbəbdən də Allah kin hissinin ədalətə mane olmasına xüsusilə diqqət yetirmiş və müsəlmanları bununla bağlı xəbərdar etmişdir:

«Ey iman gətirənlər! Allah qarşısında sabit-qədəm və ədalətli şahidlər olun. Hər hansı bir camaata qarşı olan kininiz sizi ədalətsizliyə sövq etməsin. Ədalətli olun. Bu, təqvaya daha yaxındır. Allahdan qorxun. Allah etdiklərinizdən xəbərdardır!» («Maidə» surəsi, 8).

Ayənin əmrinə əsasən müsəlmanlar yaxınlıq, mənfəət, qohumluq əlaqəsi və ya kin kimi səbəblərə görə, qarşılarındakı insan və ya topluluqla olan münasibətdə heç vaxt ədalətsizlik etməzlər. Qarşılarındakı insanların fərqli, hətta müsəlmanların inancına zidd inanca, düşüncəyə və fəlsəfəyə malik olmaları onların həmin topluluq haqqında doğru qərar qəbul etmələrinə mane ola bilməz. Onlar heç vaxt hisslərinə qapılaraq hərəkət etməz və ağıllı mövqedən uzaqlaşmazlar. Verəcəkləri hökm əleyhlərinə də olsa, haqqı gizləməz və doğrudan kənara çıxmazlar.

Müsəlmanları Müjdələmək

Müsəlmanların xəbərdaredici xüsusiyyətləri ilə yanaşı, müjdəverici xüsusiyyətləri də vardır. Çünki Quran insanlara həm xəbərdarlıq, həm də müjdə kimi nazil edilmişdir.

Quranda müsbət xarakterli insanlar üçün bir çox müjdələr var. Şübhəsiz ki, bunların ən əhəmiyyətlilərindən biri gözəl əxlaqlı insanlar üçün hazırlanan cənnətdir. Allah insanların səbirli, səmimi, ədalətli, gözəl sözlü, təvazökar, gözəl xarakterli olacaqları təqdirdə axirətdə, bir çox mükafatlarla qarşılıq görəcəklərini bildirmişdir. Cənnət bu dünya ilə müqayisə edilməyəcək qədər böyük gözəlliyə, zənginliyə, əzəmətə və möhtəşəmliyə malikdir. İnsanlar, evlər, məkanlar bu günə qədər bənzərinə rast gəlmədiyimiz şəkildə və ən gözəl halda yaradılacaq. Burada mənəvi cəhətdən insanların həyatda gördüklərindən qat-qat çox xoşbəxtlik, sevinc və fərəh hissi yaşanacaq. Allah cənnət haqqında Quranda bir çox məlumatlar verir. Allahın cənnəti müsəlmanlar üçün bu cür tərif etməsi və incələməsi müsəlmanlar üçün böyük bir şövq və həyəcan mənbəyidir. Müsəlmanlar cənnət barədə düşündükcə, onların axirət üçün çalışmaq və xidmət etmək istəkləri daha da artır. Allahın heç bir əməli mükafatsız və əvəzsiz qoymadığını, hətta ən kiçik yaxşılığın da mükafatını verdiyini bir daha düşünür və Allaha daha böyük qətiyyətlə bağlanırlar.

Allah müsəlmanlara həm də bu dünyada mükafat verir. Bu müjdələr də Quranda bildirilmişdir. Allahın verdiyi qəlb rahatlığı, iman gətirməyənlər üzərindəki mütləq qalibiyyət, mülkə varis etməsi, gözəl bir həyatla yaşatması kimi bir çox vədlər bu müjdələrə aiddir. Bu müjdələrin müsəlmanlara təşviq və sevinc səbəbi olması üçün Allah onları ayələrdə bildirmişdir.

Buna görə də müsəlmanların Quranda bildirilən bu mövzularda bir-birinə müjdə vermələri mühüm ibadətdir. Müsəlmanlara Allahın necə kömək etdiyi, Allahın onları necə qoruduğu və necə zəfərlər verdiyi ilə bağlı müjdələr inanların güclənməsinə səbəb olduğu halda, münafiqlərin və kafirlərin isə ruhdan düşməsinə səbəb olacaq. Buna görə də Allah peyğəmbərlərini «xəbərdaredici» olmaqla yanaşı, həm də «müjdəvericilər» kimi təqdim etmişdir.

Minik Vasitələrindən Istifadə Edərkən Allahın Nemətlərini Anmaq

İnsanların yaşamaq üçün möhtac olduğu əsas ehtiyaclardan başqa onlara sırf asanlıq və rahatlıq üçün verilən bir çox nemətlər də var. İnsanların ayaqla gedə bilməsi mümkün olmayan yerlərə getməsini təmin edən minik vasitələri də bu nemətlərdəndir. Həmin minik vasitələri Allahın insanlara olan mərhəmət və ehsanının bir nümunəsi və dəlilidir. Bu səbəbdən də Allah minik heyvanlarından istifadə edildiyi zaman Onun insanlara olan bu mərhəmət və lütfünü xatırlayıb zikr etmələrini əmr edir:

«Ona görə ki, onları minəsiniz, sonra minib oturduğunuz zaman Rəbbinizin nemətini yada salaraq deyəsiniz: «Bunları bizə ram edən Allah pak və müqəddəsdir! Bizim onlara gücümüz çatmazdı. Həqiqətən, biz Rəbbimizin hüzuruna qayıdacağıq!»« («Zuxruf» surəsi, 13-14).

Müsəlmanlar Allahın qullarına qarşı mərhəmət sahibi olduğunu bildiklərinə görə, onların xidmətinə verilən avtomobil, təyyarə, qatar, lift kimi minik vasitələrindən istifadə etdikləri zaman həmin ayələri təkrarlayarlar. Allahın şənini ucaldar, Allahın diləmədiyi və bunların elmini insanlara öyrətmədiyi təqdirdə, əsla belə bir rahatlığa sahib ola bilməyəcəklərini bir daha xatırlayarlar.

Qeyb Barədə Birmənalı Və Qətiyyətlə Danışmamaq

Allah insanları zaman və məkana bağlı şəkildə yaratmışdır. Lakin zamanı və məkanı yaradan Allah isə onların fövqündədir və onlardan asılı deyil, həmçinin onların hər ikisini dörd bir tərəfdən əhatə edir. İnsan öz yaradılışı baxımından zaman və məkan daxilində yaşamaq məcburiyyətindədir. O, heç bir zaman və heç bir formada bu vəziyyətini dəyişdirə bilməz. Lakin Allah zamanı və məkanı həm daxildən, həm də xaricdən görür və Öz nəzarəti altında saxlayır.

Bunu belə izah etmək olar: Allah insanın yaşadığı həyatın əvvəlini, axırını, ortasını və sonunu eyni anda görür və bilir. Allah üçün kainatın ilk başlanğıc anı ilə qiyamət saatı arasında heç bir zaman fərqi yoxdur. İnsan üçün isə bu arada çox uzun bir zaman fərqi var. Lakin bizim otuz santimetrlik bir cədvələ baxdığımız zaman onun əvvəli ilə sonunu gördüyümüz kimi, Allah da kainatın əvvəlini və sonunu eyni anda bilmək və görmək gücünə malikdir.

Bu səbəbdən insanların keçmişi, indiki zamanı və gələcəyi Allah dərgahında əvvəlcədən müəyyənləşdirilmiş bir yazıdır. Allah bizə bunu Quranda alın yazısı kimi bildirmişdir. İnsan heç bir halda həmin alın yazısından kənara çıxa bilməz. Qısası, insanın gələcəyi yalnız Allahın müəyyən etdiyi şəkildə olur. Buna görə də Allah insanlara qeyb haqqında bir təxmin və ya iddia irəli sürərkən qəti danışmamağı əmr etmişdir. Çünki insan nəyi iddia edirsə-etsin, nəticədə yenə də Allahın dilədiyindən kənar heç bir şey baş verməyəcəkdir. Bu səbəbdən müsəlmanlar qeyblə bağlı yalnız Allahın dilədiklərinin baş verəcəyinə iman gətirdikləri üçün hətta bir dəqiqə sonra nə olacağına dair əsla qəti şəkildə danışmaz və öz sözlərini mütləq Allahın istəməsi mənasına gələn «İnşallah» deyərək bitirirlər:

«Heç bir şey barəsində: «Mən onu sabah edəcəyəm!» - demə! Ancaq: «İnşallah (əgər Allah istəsə) deyəcəyəm!» - de...» («Kəhf» surəsi, 23-24).

Bir Məsələ Barədə Bilgiyə Malik Olmayıb, Onu Müdafiə Etməmək (Bilmədiyi Məsələni Müdafiə Etməmək)

İnsanların müdafiə, tətbiq və təbliğ etdikləri hər hansı bir fikrin və ya inancın vicdan sarıdan yüz faiz doğru və dəqiq olması qənaətinə gəlmələri və buna əmin olmaları əsas şərtdir. Bunun əksi, yəni insanların doğru olmasına vicdanən əmin olmadığı və haqqında məlumatı olmadığı hər hansı bir fikrin, insanın və ya hadisənin ardınca getmələri Quranda qadağan edilmişdir. Allah Quranda insanların doğruluğunu təsdiq edib ardınca getdikləri hər bir fikir üçün axirətdə gözləri, qulaqları və qəlbləri ilə hesab verəcəklərini bildirmişdir:

«Bilmədiyin bir şeyin ardınca getmə. Çünki qulaq, göz və ürək - bunların hamısı sorğu-sual olunacaqdır» («İsra» surəsi, 36).

Mənbəyi sağlam olan və doğruluğu qəti şəkildə bilinən yeganə fikir sistemi isə Allahın doğru olduğunu bildirdiyi sistemdir. Bu da Quranda hər bir təfərrüatı ilə bildirilib. Buna görə də müsəlmanlar vicdanlarına uyğun olmayan və Quranda bildirilməyən heç bir düşüncəni qəbul və təsdiq etməzlər. Müsəlmanın bir insanı və ya fikri dəstəkləməsi üçün həmin fikir Quranda təsdiq olunmalı və ya həmin insan Quran əxlaqı çərçivəsində hərəkət etməlidir. Buna görə də müsəlmanlar insanlara anlatdıqları, izah və tövsiyyə etdikləri, doğru saydıqları hər hansı elmi, sosial və dini mövzuda xüsusilə böyük bir diqqətlə danışarlar. Onlar haqqı müdafiə etməyən heç bir insanı dəstəkləməzlər. Vicdanlarına uyğun olmayan heç bir ticarət və ya sosial işlərə şərik olmazlar. Doğruluğu şübhəli olan heç bir fikri müdafiə etməzlər. Müsəlmanların danışdığı, tövsiyyə və ya müdafiə etdiyi hər bir fikrin doğruluğu hər kəsin açıq-aşkar görə bildiyi aydınlıqda olur.

İnkarçıların Var-Dövlətinə Və Həyat Tərzinə Rəğbət Bəsləməmək

«Kafirlərin bəzi zümrələrinə verdiyimizə fani dünya malına rəğbət gözü ilə baxma...» («Hicr» surəsi, 88).

Allah var-dövləti həm müsəlmanlara, həm də kafirlərə verə bilər. Quran da bunu açıq şəkildə bildirir. Lakin ayələrə baxanda məlum olur ki, zənginliyin hər iki tərəfə verilməsinin məqsədləri fərqlidir.

Müsəlmanlara verilən zənginliyin səbəbi gözəl əxlaqlarının əvəzi olaraq Allahın onlara gözəl həyat tərzi vəd etməsidir. Allah müsəlmanları yer üzünün mülklərinə varis edəcəyini bildirmişdir. Belə ki, peyğəmbərlərin həyatına baxanda onların həyatında ortaq dəyişikliyin olduğunu görürük. Bu dəyişiklik peyğəmbərlərin həyatlarının başlanğıcında maddi çətinlik içində yaşamalarına baxmayaraq, onların bir müddət sonra böyük zənginliklərə qovuşmasıdır.

Bununla yanaşı, Allaha və dinə düşmən olduqları halda, böyük zənginliklər içində yaşayan insanlar vardır. Allah bu insanlara da var-dövlət vermişdir. Lakin Allahın belə insanlara mal-dövlət verməsinin məqsədi müsəlmanlarda olduğundan çox fərqlidir. Həmin məqsəd Quranda belə izah edilir:

«Onların nə mal-dövləti, nə də oğul-uşağı səni heyrətə salmasın. Allah bununla onlara ancaq dünyada əzab vermək və kafir olduqları halda, canlarının çıxmasını istər» («Tövbə» surəsi, 85).

Allahı inkar edən və inkarında inad göstərən insanlara verilən zənginlik, gözəllik, gözəl evlər, geyimlər və ya imkanlar bir imtahan vasitəsidir. Burada əsas məqsəd inkarçılara bu qədər nemətin bağışlanmasına baxmayaraq, onların yenə də nankorluq etdiklərini, hər cür imkanlarına baxmayaraq Allaha qarşı sadiq olmadıqlarını insanlara göstərməkdir.

Allah sonsuz ağıl sahibidir. Buna görə də O, insanları müxtəlif formalarda cəzalandırır. Allah inkarçılara insanın heç düşünməyəcəyi və əsla dərk edə bilməyəcəyi bir çox üsullarla cəza verə bilər. Həmin əvəz gözlə görünən təbii fəlakət, dağıntı da ola bilər, insanı daxildən sarsıdan sıxıntı da ola bilər. Əzabın başqa bir növü isə insanın özü üçün xeyirli hesab etdiyi bir vəziyyətin onun axirətdəki məsuliyyətinin artmasına səbəb ola bilər.

Elə bu səbəbdən də müsəlmanın kafir insanlarda olan imkanlara rəğbətlə baxması Quran əxlaqına uyğun olmaz. Əsl rəğbət ediləcək müsəlmanların əxlaqı və təqvasıdır. Buna görə də Allah insanın daxilində dini əxlaqın qaydalarına əməl etməyən insanların zənginliyinə, yaşadıqları həyata, imkanlarına və ya hər hansı bir xüsusiyyətlərinə qarşı bir heyranlıq hissi duymamalarını əmr etmişdir.