Kainatın necə yaradıldığı mövzusunda indiyə qədər olduqca çoxsaylı və fərqli yanaşmalar olmuşdur. Kimisi kainatın bir başlanğıcının olduğunu irəli sürmüş, kimisi də maddənin əzəldən bəri var olduğu iddiasını müdafiə etmişdir.
Maddənin əzəldən bəri mövcud olduğunu müdafiə edən bu nəzəriyyələrdən biri Sabit kainat nəzəriyyəsi idi. Aparılmış uzunmüddətli və əhatəli araşdırmalar nəticəsində ortaya çıxan güclü dəlillər kainatın bir başlanğıcının olduğu tezisini təsdiqlədi. Sabit kainat nəzəriyyəsi isə elmin tarixi inkişafı dövründən ancaq bir xatirə olaraq qaldı.
Araşdırmalar nəticəsində əldə edilən faktlar kainatın yoxdan yaradıldığını göstərdi. Buna görə də kainatın bir başlanğıcı vardır və bu başlanğıc “Big Bang” (Böyük partlayış) adı verilən böyük bir partlayışla gerçəkləşmişdir. “Big Bang”dən əvvəl maddə, enerji, kosmos, zaman, məkan, bir sözlə, heç bir şey yox idi. Sonsuz sıxlıqda və sıfır həcmindəki bir nöqtənin partlaması nəticəsində qorxunc sürətlə hər tərəfə dağılan maddələrdən ulduzlar, günəşlər, planetlər meydana gəlmiş, kainat sürətlə genişlənmiş, sürətlə şişərək böyümüş və zaman keçdikcə soyuyaraq indiki halını almışdır.
Bu gün kainatın “Big Bang”lə bərabər başladığı, meydana gəlmə şəkli səbəbi ilə müəyyən bir yaşının olduğu bütün kosmologiya kitablarında, elmi jurnal və məqalələrdə isbatları ilə yer alır. Bunları bir neçə sətrə sığışdırmaq qeyri-mümkün olduğundan mövzunun əhəmiyyətini sadəcə olaraq bir-iki misalla vurğulamaq yerinə düşərdi.
Məsələn, Kaliforniya Universitetindən (ABŞ) olan professor Corc O.Abel “Kainatın kəşfi” (Exrloration of Universe) adlı kitabında yazır: “Bu günkü mövcud dəlillər kainatın milyonlarla il qabaq “Big Bang”lə başladığını göstərir. “Big Bang” nəzəriyyəsini qəbul etməkdən başqa çarəmiz qalmır. Bu vəziyyətdə Sabit kainat nəzəriyyəsi artıq reallığını və gücünü itirmişdir”.1
Kolorado Universitetindən (ABŞ) Qerrit L.Verhur “Star Cares” adlı kitabında: ““Big Bang” nəzəriyyəsi dini inancların göstərdiyi, dünyanın və göylərin yaradılmış olduğu həqiqəti ilə uyğunluq təşkil edir. Bu, astronomiyanın dinlə birlikdə olduğunun sürpriz bir nəticəsidir”, - deyə açıqlamışdır.
Kainatın bir başlanğıcının olması kainatın yoxdan var edildiyinin, yəni yaradıldığının əsas dəlilini təşkil edər. Əgər yaradılan varlıq varsa, bunun mütləq bir yaradıcısının da olmasının lazım gəldiyini hamımız çox yaxşı bilirik. Yaradılan bu kainat heç bir nümunə yox ikən, hətta zaman və məkan da yox ikən yoxdan yaradılmışdır. Bu nəzəriyyənin ən mühüm yönü onun kainatın bir başlanğıcının olmasını, üstün və güclü bir yaradıcı tərəfindən yaradıldığını isbat etməsidir: kainatı Allah yaratmışdır.
“Big Bang” kainatda hesablaya bildiyimiz ilk hərəkətdir. Böyük partlayışın ardından bu günə qədər inkişaf edən saysız hərəkətin və hadisənin hər biri Allah`ın izni ilə meydana gəlmişdir və Onun nəzarəti altındadır. Biliksiz, zəkasız, elmsiz bir partlayış nəticəsində dağılan parçacıqların belə bir nizamlı qalaktikaları, ulduz sistemlərini və içində dünyamızın da yer aldığı Günəş sistemini təşkil etdiyini düşünmək ağıldan və məntiqdən uzaq bir yanaşmadır. İnsanın öz bədəni də daxil olmaqla, ətrafında gördüyü hər şey Allah`ın elmi və nəzarəti ilə sonsuz bir nizam içində yaradılmışdır. Quranda Allah`ın əvvəl göyləri yaratdığı, sonra yeri meydana gətirdiyi, daha sonra da canlıları yaratdığı bildirilir.
Allah kainatı həssas bir nizam və tarazlıq içində yaratmışdır. Atmosferdəki qazların nisbətindən tutmuş dünyanın istiliyinə, yağışın düşmə sürətindən tutmuş dünyanın nüvəsindəki dəmirin miqdarına qədər insanın bildiyi və bilmədiyi saysız məsələ bir-birinə sıx bağlıdır. Buna daha bir misal olaraq kainatdakı bütün planetləri və dünyamızı Günəşin orbitində saxlayan cazibə qüvvəsini göstərə bilərik. Kainatdakı bütün kütlələr böyüklükləri nisbətində cazibə qüvvəsinə malikdir. Dünyamız sahib olduğu kütlə nisbətində cazibə qüvvəsinə malikdir və bu qüvvə dənizləri, canlı-cansız hər şeyi dünya üzərində sabit saxlayır. Beləliklə, nə insanlar, nə digər canlılar, nə də dağ və dənizlər kosmos boşluğuna uçurlar. Bu nöqtədə mühüm olan məsələ dünyanın kütləsinin böyüklüyünün çox həyati bir dəyər daşımasıdır. Dünyanın kütləsi bir az da artıq olsaydı, üzərindəki hər şeyi özünə daha güclü şəkildə çəkərdi. Bunun nəticəsində su yerin içinə çəkilər, insanlar cazibənin təsiri ilə yeriyə bilməz, su ağacların budaqlarındakı yarpaqlara çatmaz, yerə çəkildiyi üçün bitki örtüyü yox olardı. Həmçinin canlıların vücudundakı qan dövranı pozulardı və bütün qan ayaqlarda toplanardı. Belə nümunələri çoxaltmaq mümkündür, ancaq bu məqamda əhəmiyyətli olan məsələ dünyanın kütləsinin bu andakı ekoloji tarazlığı quracaq və canlıların öz varlıqlarını sürdürəcəkləri şəkildə çox həssas bir ölçüdə olmasıdır.
Dünyanın sonunun necə olacağı mövzusunda tədqiqatlar aparan alimlər hər şeyin zaman keçdikcə azalıb çürüməkdə olduğunu və bu çürümə nəticəsində kainatın sonunun gələcəyini təxmin etməkdədir. Alimlər dünya üzərində tək bir protonun tarazlığının pozulmasının bu sona səbəb olacağını bildirir və böyük bir təhlükəni xəbər verirlər:
"Cahanşümul çürümə əgər həqiqətdirsə, o, əsrlər sürəcək, amma gerçəkləşdiyi zaman ondan nə ulduz, nə insan, nə şəhər, nə atom, nə də xatirə qalacaq..."
Bu acı həqiqətə diqqət çəkildikdən sonra əsl təhlükəyə işarə edilir:
"Bu günə qədər aparılmış heç bir tədqiqat hələ bir protonun belə yox olduğunu dəqiqləşdirmiş deyil. Ancaq bu, alimlərin bu mövzuda tədqiqat aparmaqdan imtina etməsinə səbəb olmayıb. Alimlərin proton çürüməsinə şahid olması bütün kainatın yoxolma təhdidi ilə qarşı-qarşıya olması mənasına gələcək. Hətta tək bir protonun yox olması belə kainatdakı hər şeyin çürüməsi deməkdir, çünki bir protonun çürüməsi bütün protonların çürüyə biləcəyini və bu səbəblə atomların, molekulların və DNT-lərin yarana bilməyəcəyini göstərir". 2
Burada sadalanan bir neçə xüsusiyyət belə kainatın üstün bir güc tərəfindən çox böyük bir nizam və tarazlıqla yoxdan yaradıldığını dəlillər əsasında göstərir. Eyni üstün qüdrət bu qüsursuz nizamı hər an qoruyur:
“Həqiqətən, Allah göyləri və yeri zaval tapmasınlar deyə tutub saxlayır. Əgər öz mehvərindən çıxsalar, Ondan başqa onları heç kəs tutub saxlaya bilməz. Doğrudan da Allah həlimdir, bağışlayandır!” (“Fatir” surəsi, 41)
Allah Quranda kainatda var olan hər şeyin bir sonunun olacağını bildirmişdir. Əlbəttə, kainatı yaradan və onu hər an qoruyan Allah dilədiyi anda onun varlığına son verməyə də qadirdir. Var olan bütün tarazlıq və nizamlar bu böyük qapanış günündə pozulacaq, insanın qavraya bilmək üçün heç dayanmadan cəhd göstərdiyi və böyüklüyünə heyran olduğu hər şey alt-üst olacaqdır:
“Bir şeyi yaratmaq istədiyi zaman buyruğu ona ancaq: “Ol!” - deməkdir. O da dərhal olar. Hər şeyin hökmü əlində olan Allah pak və müqəddəsdir. Siz də Onun hüzuruna qaytarılacaqsınız!” (“Yasin” surəsi, 82-83)
Dünyamız dörd bir yandan ölümcül təhdidlər altındadır. Çaşdırıcı məsələ isə bir çox insanın bu təhlükələrdən xəbərdar olmalarına baxmayaraq, sanki kainatın varlığını sona çatdıracaq heç bir təhlükə yoxmuş və həyatları çox böyük bir zəmanət altında imiş kimi hər şeyi qulaqardı edərək hərəkət etməsidir. Bu vəziyyətdə insanın ağlına nə ölüm, nə yox olma, nə də ölüm sonrası olacaqlar gələr.
Dünya ucsuz-bucaqsız boşluq içində uzun səyahət halındadır. Halbuki, dünyanın bu səyahətini davam etdirməsi üçün lazım olan şərtlər güman ediləndən də artıqdır. Dünya kosmosdakı bu səyahəti sırasında nəhəng kometalardan quyruqlu ulduzlara, qara dəliklərdən supernova partlayışlarına qədər bir çox təhlükə ilə qarşılaşır. Dünyanın öz orbitində qalması, sürətini sabit saxlaması, müvazinətini pozmaması, öz oxu ətrafında dövr edərkən, eyni zamanda da Günəşin ətrafında dövr etməsi, fırlanan zaman bir spiral orbit izləməsi, bu səyahəti zamanı hər an lazım olan bütün nisbət və tarazlıqları sabitləşdirməsi lazım gəlir ki, onun üzərində həyat ola bilsin.
Elə isə bu tarazlığın pozulmaması və ya xaricdən gələcək bir təhlükənin öldürücü zərər verməməsi üçün heç bir səbəb yoxdur. Alimlər bu təhlükənin varlığına hər fürsətdə diqqət çəkirlər. Onlar dünyanın bir təhlükə ilə hər an qarşılaşa biləcəyi məsələsində əllərindəki elmi faktlara istinad edərək həmfikirdirlər. Professor Çarlz Saqan bu vəziyyətə belə işarə edir:
"Yer üzü gözəl və olduqca sakit bir yerdir. Dəyişən şeylər olur, fəqət bunlar da çox yavaş inkişaf edir. Ola bilər ki, həyatınızı bir fırtınadan daha şiddətli bir təbii fəlakət görmədən tamamlayasınız. Beləcə, gərginliksiz və həyəcansız ola bilərik. Necə ki, təbiətin tarixində qalıqlar açıq-saçıqdır. Dünyaların hər zaman üçün yox olması qaçılmazdır. Biz insanlar belə öz fəlakətlərimizi yaratmağa varan bir texnikaya nail olmuşuq. Bu, qəsdən ola biləcəyi kimi bilmədən, ehtiyatsızlıq nəticəsində də gerçəkləşə bilər. Uzun keçmişin fəlakət izlərinin qorunduğu digər planetlərdə böyük fəlakətlərlə bağlı bir xeyli qalıq durur. Bütün iş zaman problemindədir. Yüz il içində olması düşünülməyəcək bir fəlakət yüz milyon ildə gerçəkləşə bilər. Yer kürəmizdə içində olduğumuz əsrdə belə pis təbii hadisələrlə qarşılaşmışıq" 3
Kainatın yuxarıda da sayılan səbəblərdən birinin nəticəsində yox olması ehtimalı heç də çaşdırıcı deyildir. Allah`ın qiyamət günündə olacağını söylədiyi hadisələr bəlkə də dünyadakı bütün bu tarazlığın pozulması ilə meydana gələcəkdir. Son dərəcə qüsursuz bir şəkildə işləyən bu nizamın pozulması dalbadal gələn fəlakətlərlə nəticələnə bilər. Bax, insanların özlərindən bu qədər uzaq gördüyü, hətta varlığını da ehtimal etmədikləri qiyamət günü onların özlərinə bəlkə də çox yaxındır.
Dünyanın öz mövcudluğunu davam etdirməsi üçün kainatda mövcud olan saysız şərtin eyni anda və eyni şəkildə var olması lazımdır. Bu gün bir çox alim bu detalların tarazlığın pozulması üçün nələr edilməsi lazım gəldiyini araşdırır. Kiçik bir misal göstərmək lazım gələrsə, qeyd edək ki, alimlər və ekologiya ilə bağlı qurumlar sadəcə neft, kömür kimi yanacaqlardan istifadə edilməsi səbəbi ilə ortaya çıxan iqtisadi və ekoloji məsələlərin də azaldılmayacağını bildirirlər. Mütəxəssislərin sözügedən yanacaqdan istifadə edilməsinin nəticəsi olacağını dəqiq saydığı, hətta olduqca yaxın tarixlərdə verdiyi fəlakət ssenarilərindən bəziləri: 4
1.Qanq və Nil kimi dünyanın ən uzun çaylarının deltaları sular altında qalacaq. Banqladeş torpaqlarının dörddə biri Çindəki çayların deltaları ilə sulara qərq olacaq.
2. Maldiv adaları ilə böyük okeandakı adalar və ada dövlətlər sulara gömülüb yox olacaq.
3. Böyük tarım sahələri (ABŞ-ın orta qərb bölgəsi, Avropa və Qazaxıstan) səhralaşacaq. Türkiyə böyük səhraya bənzəyəcək.
4. Yüksək bölgələrdəki donmuş torpaqlarda (Sibir və Kanada) cüzi çözülmə müşahidə ediləcək. Boru xətləri, dəmir yolları və binalar yıxılıb dağılacaq.
5. Dünyada meşə ərazilərinin üçdə biri yox olacaq. Dünyanın ağ ciyəri olan yaşıl sahələrin azalması atmosferdəki karbonun miqdarının daha da artmasına səbəb olacaq. Bu da turşu təsirinin artmasına və müxtəlif kütləvi tibbi problemlərə səbəb olacaq.
6. Tropik zonalarda görünən tayfun və siklon kimi təbiət hadisələri çoxalacaq. Xüsusilə böyük okean və Atlantik okeandakı dib axıntıları (El Nino və Gulf Stream) istiqamətini dəyişərək quru və dəniz iqlimlərini alt-üst edəcək.
7. ABŞ-ın Texas ştatı ilə Avropanın Ağ dəniz sahillərində malyariya və buna bənzər xəstəlik epidemiyası müşahidə ediləcək.
8. Alplarda və silsilə dağlarda olan buzlar və Himalay buzlarının 25 faizi əriyəcək (əriyən suyun vuracağı zərər təxmin ediləndən də çoxdur). Əriyən buzlar bir çox sahil şəhərlərinin su altında qalmasına səbəb olarkən ada dövlətlər su altında qaldıqları üçün yer üzündən silinəcəklər. Bu hadisə buralarda yaşayan 100 milyondan artıq insanın ölməsinə, ya da ekoloji fəlakətə səbəb olacaq. 5
Bunlar təkcə gözlənilən və elmi araşdırmalar nəticəsində müəyyən olunan təhlükələrdir. Dünya belə bir fazaya daxil olduqdan sonra artıq bunun qarşısının alınmasının Allah`ın diləməsindən başqa heç bir yolu yoxdur. Sadəcə olaraq 1997-ci ildə atmosferdəki karbon qazının 25 faizlik artımı qlobal istiləşməyə yol açmış, buzlar əriməyə başlamış, əriyən buz dağları okeanların səviyyəsini yüksəltmiş, qış hər zaman olduğundan daha ağır keçmiş, hədsiz yağışlar, şiddətli fırtınalar, sel basma və daşqın halları bir çox insanları fəlakətlə üz-üzə qoymuşdur. Qalınlığı sadəcə millimetrlərlə ifadə edilən ozon təbəqəsinin deşilməsi ilə dünya zərərli şüalara məruz qalmış, xərçəng xəstəlikləri çoxalmış, bitkilərdə mənfi yönlü inkişafa rast gəlinmişdir. Yaşıl Sülh Təşkilatı (Greenrease) və ABŞ alimləri Alyaskada apardığı bir araşdırmada Berinq körfəzinin sahilinin 12 km kiçildiyini müəyyən ediblər. Dənizin istiliyi 0,8 dərəcə artmış, mühüm bir tarazlıq ünsürü olan mərcanlar ölməyə başlamış və planktonların 80 faizi yox olmuşdur. 6
Son bir neçə yüz il içində dünyanın sonunu gətirə biləcək olduqca çox ehtimal ortaya çıxmışdır və günlər keçdikcə bu ehtimalların sayı daha da artır. Bu anda dünya üzərində meydana gələn hadisələr siqnal dəqiqliyi daşıyır, bir gün dünyanın sonunun mütləq gələcəyini və bu sonun get-gedə yaxınlaşdığını göstərir. Xüsusilə fiziklər və çeşidli alimlər bu narahatlığı davamlı şəkildə dilə gətirirlər:
"Əgər kainat məhdud bir nizama sahibdirsə və nizamsızlığa doğru qaçılmaz bir formada - sonda termodinamiki tarazlığa - dəyişirsə, iki çox dərin nəticəni dərhal izləməyə başlayar. Birincisi, kainat sonunda ağır-ağır yuvarlanaraq öz entropiyası içində öləcək. Bu, fiziklər arasında kainatın “isti ölümü” kimi qəbul edilir. İkincisi, kainat əbədi şəkildə yaradıla bilməz, bu üzdən məhdud bir zaman öncə tarazlığı son həddə çatacaq. Xülasə olaraq, kainat daimi var olmadı". 7
Çaşdırıcı olan məsələ ölümün bu dərəcə yaxın olması həqiqətinin qarşısında hələ öz sonunu düşünməyən, Allah`dan qorxmayan və həvəslə dünyaya bağlı olan bir çox insanın mövcudluğudur. Yenə çaşdırıcı olan məsələ ölüm həqiqəti xatırladıldığında və bu çox ağır günün təfərrüatı veriləndə insanların böyük çoxluğunun hər şeyə baxmayaraq, bütün bunları özlərindən çox uzaqda görməsidir. Quran ayələrini lap əvvəldən rədd etdiklərindən qiyamətə dair təsvirlər də onlar üçün bir məna ifadə etmir. Bu insanlar sanki heç ölməyəcəklər və dünyada sonsuza qədər qalacaqlarmış kimi hazırlıq edir, bir anda yox olacaq ömür üçün sonsuz həyatlarını təhlükəyə atırlar. Halbuki, insanın qarşısında künc-bucağa qaçacağı ölüm onu mütləq tapacaq. Nə insanın, nə də kainatın ölümü qarşısında belə bir qaçış yolu və ya həyata keçiriləcək bir tədbir vardır:
“De: “Qorxub qaçdığınız ölüm sizi mütləq yaxalayacaqdır. Sonra siz gizlini də, aşkarı da bilənin hüzuruna qaytarılacaqsınız. O da sizə nələr etdiyinizi xəbər verəcəkdir!” (“Cumuə” surəsi, 8)
Göründüyü kimi, dünyanın bir gün mütləq yox olacağı inanc olmaqla yanaşı, həm də fiziki həqiqətdir. Bu sonu hazırlayan səbəblər özünü bir-bir göstərir, elmi tərəqqi çərçivəsində ortaya çıxırlar. İnsanların bir hissəsi Allah`ın varlığına inanmasa da, yaxud hər hansı bir dini inama sahib olmasa da, kainatın qaçılmaz sona doğru yaxınlaşdığını istər-istəməz qəbul etmək məcburiyyətindədirlər. Bu vəziyyətdə qiyamət və axirət anlayışının xaricinə yeni anlayış çıxır. Bu anlayış olduqca qorxuncdur, çünki mənası sonsuz yoxolmadır. Kainatın sonunun yaxınlaşdığını xatırladan əlamətlər insanların önündə bir neçə alternativ açır: inkarçıların bəzisinə görə sonsuz yoxolma, Allah`a inananlar üçün isə ya sonsuz əzab, ya da sonsuz nemət...
Qapalı kainat - açıq kainat modeli
Alimlər “Big Bang”in rədd edilməsi mümkün olmayan, ehtimali faktlardan əldə edilən elmi bir nəzəriyyə olması mövzusunda həmfikirdir. Buna görə, kainat sonsuz sıxlıqdakı bir nöqtənin birdən-birə böyük bir partlama ilə genişlənib yayılmasının nəticəsi olmuşdur. Bu partlama nəticəsində sürətlə dağılan, getdikcə genişlənən və soyuyan kainat zaman keçdikcə bügünkü halını almışdır.
Yaxşı, bu genişlənmə daha nə qədər davam edəcək? Bir maddənin kütləsi artıq olarsa, cazibə qüvvəsi də o nisbətdə artıqdır. Bu vəziyyətdən yüksək cazibə qüvvəsi genişlənmə sürətini üstələyər. Əksinə, cazibə qüvvəsi az olarsa, bu qüvvənin genişlənməni əngəlləməyə gücü çatmaz. Alimlərin fikrincə, əgər kainatın kütləsi müəyyən bir dəyərin üzərindədirsə, genişlənmə bir gün dayanacaq və kainat öz içinə çökəcək. Bu, qapalı kainat modelidir. Digər yandan, kainatın kütləsi müəyyən bir dəyərin altındadırsa, cazibə qüvvəsi genişlənmə sürətini üstələyə bilməyəcəyindən kainatın genişlənməsi heç dayanmayacaq. Bu da açıq kainat modelidir.
Daha əvvəl də bildirdiyimiz kimi, kainat Allah`ın daha əvvəl başqa bir səbəbi vasitə etməsi xaricində ya qapanıb yeganə bir nöqtədə toplanaraq, ya da sonsuza qədər genişlənərək yox olacaq. Kainatın qapalı və ya açıq, hansı modellə sona çatacağını təxmin etmək üçün kainatdakı kütlə miqdarını bilmək gərəkdir.
Kainatın kütləsini ölçmək son dərəcə çətin olduğundan alimlər kütlə yerinə sıxlığı ölçməyi qərara almışlar. Çünki əgər kainatın sıxlığı kritik sıxlıq dediyimiz bir dəyərə çatırsa, sahib olduğu cazibə gücü qalaktikaların fəzada süzmə (qaçış) sürətini üstələyə bilir. Beləliklə, kainat bütün qalaktikaları özünə doğru çəkə bilər. Ancaq sözügedən sıxlıq kritik bir dəyərə çatmırsa, genişlənmə sonsuza qədər davam edər. Çünki bu cazibə qüvvəsi qalaktikaların qaçış sürətini üstələyə bilməz. Bu nöqtəyə istinad edən saysız alimlər kainatın sonunu öyrənmək məqsədi ilə çox çeşidli araşdırmalar aparmış, teleskop başında dayanaraq saatlarla qalaktik sistemlərdən gələn şüaları analiz etmişlər.
Bunun üçün qalaktik sistemlərin sürəti, ölçüsü, parlaqlıqları, uzaqlıqları hesablanıb, kainatın həqiqi sıxlıq dəyəri araşdırılıb. Əldə edilən ilk məlumatlar kainatdakı hazırkı mövcud sıxlığın kritik sıxlığın dəyərinə olduqca yaxın olduğunu göstərmişdir. Yəni kainatın qapalı olması ehtimalı daha yüksək olaraq müəyyən edilib. Daha sonra bu çalışmaya 1986-cı ildə iki amerikalı tədqiqatçı Edvin Loh və Örl Spilar minlərlə qalaktikanı öyrənərək əldə etdikləri nəticələr də əlavə olunanda kainatın qapalı olması ehtimalı 90 faizə çatdı.
Ayrıca, bu 90 faizlik ehtimalı ortaya çıxaran sıxlıq hesablanarkən hesaba qatılmayan və işıq yaymayan qara dəliklər kainatın sıxlıq dəyəri hesablanarkən heç nəzərə alınmamışdı. Buna görə, kainatdakı sıxlıq dəyəri qara dəliklərin də hesaba alınması ilə bir miqdar da artacaq. Son illərdə adına qaranlıq maddə deyilən və bütün qalaktikaları dolduran, gözlə görünməyən maddələrin sıxlığını da bunlara əlavə etsək, ortaya çıxan tablo kainatın genişlənməni buraxıb öz içinə çökəcəyi ehtimalının mümkün olduğunu göstərir. Həmçinin dr. Con Qribbin: “Bu zaman qapalı kainat modeli üçün ortaya atılan dəlillər indiyə qədər heç bu qədər qüvvətli olmamışdı”, - deyir. 8
Yəni olduqca kritik bir yaş və tarazlıqda olan kainat hər an qiyamətə hazır vəziyyətdədir. Allah Quranda “Ənbiya” surəsinin 104-cü ayəsində kainatı yaratmağa başladığı vəziyyətinə döndərəcəyini bu şəkildə bildirir:
“Göyü kitab səhifəsi kimi büküb qatlayacağımız günü yadınıza salın. O gün insanları ilk dəfə yaratdığımız kimi qaytarıb əvvəlki halına salarıq. Biz yerinə yetirməli olduğumuz vədi mütləq yerinə yetirəcəyik”. (“Ənbiya” surəsi, 104)
Ayə ilə qapalı kainat modelinə diqqət çəkilməsi ehtimalı yüksəkdir. Bura qədər anlatdıqlarımızdan da göründüyü kimi, elmi məlumatlar da kainatın təkrar büzüşmə ehtimalının yüksəkliyini göstərir. Belə ki, materialist ideologiyasının tərəfdarları da əldə edilən nəticələrin mütləqliyi qarşısında ortaya çıxarılacaq yeni bir iddia tapa bilməyiblər.
Çikaqo Universiteti (ABŞ) astronomiya bölümünün sədri Şermann keçmişdən kainatın qapalı olduğu fikrinin fəlsəfi və dini təməllərə dayandığını, ancaq bu anda modelin doğruluğunu sübut edən bir çox nəzəri və praktiki dəlillərin olduğunu bildirir. 9
Bəli, kainatımız 15 milyard ildir genişlənir. Fəqət ortaya çıxan nəticəyə görə, böyük ehtimalla Allah qatında zamanı bəlli bir gündə cazibə qüvvəsi genişlənməyə hakim olacaq və genişlənmə dayanacaq. İfrat dərəcədə sıx və qapalı bir kainatda cazibə qüvvəsi hökmran hala gəlincə hər şey öz içinə çökməyə başlayacaq. Hər şey tərsinə döndüyündə o zamana qədər soyuyaraq genişlənən kainat daralaraq istiləşməyə başlayacaq, bütün qalaktik sistemlər sürətlə bir-birinə yaxınlaşacaqlar.
Bu modelə görə, bir gün cazibə qüvvəsi qalaktikaların genişlənməsini saxlayacaq və qalaktikalar bu nöqtədən etibarən getdikcə artan bir sürətlə bir-birinə doğru irəliləməyə başlayacaqlar. Kosmosda şiddətli toqquşmalar olacaq, nəhəng göy cisimləri iç-içə keçməyə, birləşməyə başlayacaqlar. Ay, günəş, dünya, bütün planet və ulduzlar birləşəcək, getdikcə büzüşəcək və daralan kainat yaşanan bu prosesin sonunda bir nöqtədə toplanıb yox olacaq. Dünyanın orbitində meydana gələcək bir fərqin bütün canlıların yanmasına və ya donmasına səbəb olacağını, atmosferdəki kiçik bir dəliyin canlı aləmə nə qədər mənfi təsir edəcəyini, dünyanın 23-27 dərəcəlik arada kiçik bir dəyişiklik olması ilə mövsümlərin dəyişməyəcəyini bilirik. Beləliklə, həssas tarazlıq üzərində qurulan nizamın kainatın büzülmə prosesinə girdiyində nə qədər mənfi təsirlənəcəyini təxmin etmək heç də çətin deyil.
Allah Quranda qiyamət günü Ayla Günəşin birləşəcəyini bildirir. Bu ayələrin qapalı kainat modelinə diqqət çəkməsi ehtimalı var. Büzülmə gerçəkləşsə, bəlli bir zamanda dünyanın, Günəş sistemindəki digər planetlərin, Ayın və Günəşin bir-biri ilə birləşəcəyi böyük bir ehtimaldır.
Yenə Quranda ulduzların yerlərindən sürüşüb töküləcəyi ulduzların səpələnəcəyi bildirilmişdir (“Təkvir” surəsi, 2). Bu ayədə, eyni zamanda, qapalı kainat modelinə diqqət çəkilmiş ola bilər. Çünki bu ehtimalda da hər bir ulduz özünə aid orbitdən çıxıb bir araya gələcək. Geriyə doğru daralan kainatda kosmik zaman ölçüsü də geriyə doğru işləyəcək. Bu vəziyyətdə Yer üzündə görülməsi ehtimal edilən hadisələrlə qara dəliyə girilməsi mərhələsində gözlənən hadisələrin bənzər olma ehtimalı var. Çünki hər şey tərsinə dönəndə cazibə qüvvəsi də tərsinə dönər, Yer ağırlıqlarını çölə atar. Yer üzü sallanar, dağlar parça-parça olar, dənizlər daşar. Nə qədər sürəcəyi bəlli olmayan bir proses içində Allah`ın Quranda qiyamətlə bağlı təsvir etdiyi hadisələr gerçəkləşər.
Qısaca bunu söyləyə bilərik: qapalı kainat modeli gerçəkləşəndə bütün kainat daha əvvəl də bildirdiyimiz kimi, tək bir nöqtədə birləşib yox olacaq.
Genişlənən kainat modeli də kainatın qurtuluşu demək deyil. Bu modelin gerçəkləşməsinin mənası kainatın başqa hadisələrlə yox olacağıdır. Kainatın yaradıldığı andan bəri müntəzəm şəkildə sıxlığı artmış və temperaturu mütləq sıfıra çox yaxınlaşmışdır. Kosmosun hazırkı temperaturu -270 dərəcədir ki, bu dərəcə mütləq sıfırdan təkcə 3 dərəcə yüksəkdir. Kainatın genişlənməyə davam etdiyi müddətdə temperatur daha da düşəcəkdir. Canlı aləmin yaranması üçün gərəkli olan istilik -270 dərəcədir. Buradan 1 dərəcə az və ya 1 dərəcə çox olması bütün canlıların ölməsi mənasına gəlir.10Kainat genişlənməyə davam etdiyi müddətdə bu nisbətin sabit qalması ehtimalı yoxdur. Temperatur düşəndə bəşəriyyət yer üzündən silinəcək.
Son tədqiqatlardakı mütləq kəşflər qapalı kainat modelinin gerçəkləşə biləcəyi ehtimalını ortaya qoyur. Ancaq alimlərin müfəssəl araşdırmaları nəticəsində gəldikləri yekdil nəticə modellərdən hansı hakim olursa olsun, kainatın aqibətinin dəyişməyəcəyidir. İki modeldə də kainat öləcək, fəqət bu ölüm fərqli şəkil və nəticələrlə olacaq. Qarşıdakı bölümlərdə müfəssəl şəkildə anladıldığı kimi, hər iki model dünyaya qiyaməti gətirəcək. Fəqət bunun yanında dünyanın sonunu gətirə biləcək başqa səbəblər də var. Bunlardan biri Günəşin öz ömrünü tamamlamasıdır. Allah`ın yaratdığı səbəblər daxilində kainat bu modellərdən biri ilə yox olacaq. Ancaq əlbəttə ki, hər şeyin ən doğrusunu Allah bilir.
Bəlli olduğu kimi, kainatı təşkil edən göy cisimləri doğulur və varlıqlarını bəlli bir müddət davam etdirdikdən sonra ölürlər. Günəşimizin də belə məhdud bir ömrü var. Kainat qapalı, ya da açıq kainat modellərindən biri ilə sona çatmadan əvvəl Günəşin öz ömrünü tamamlaması ehtimalı aktual mövzudur. Günəşin ömrünü tamamlaması isə əlbəttə, dünyanın da ölməsi anlamına gəlir.
Təxminən 5 milyard yaşı olan Günəş 1 saniyədə 564 milyon ton hidrogeni 560 milyon ton heliuma döndərərək yerdə qalan 4 ton maddəni enerjiyə çevirir. 11 Günəş hidrogeni yandırıb istehlak həddinə gələndə dünyanın sonu gələcək. Bu həddə mərkəz təbəqələrində qatı halda olan hidrogenin yerinə helium artmağa başlayacaq, bu anda 20 milyon dərəcə olan Günəşin mərkəzdəki temperaturu 100 milyon dərəcəyə çatacaq. Beləliklə, Günəşin mərkəzi olduqca qaynar bir qor halına gələrkən ətrafı da getdikcə şişən xarici təbəqələrdən təşkil olunmuş bir forma alacaq, Günəşə sarının yerinə qırmızı bir rəng hakim olacaq. Günəş qırmızı bir nəhəngə çevriləcək.
Alimlərin bu həddən sonra proqnozlaşdırdığı proseslər isə belədir: dünyadakı həyatın can damarı olan Günəş həddən çox böyüyüb şişər və ətrafındakı geniş sahəni əhatəsi altına alar. Daha sonra ətrafında olan planetlərə atəş və alov püskürməyə başlayar. Bunun təbii nəticəsi olaraq ətrafındakı bütün kiçik planetlər yox olmağa başlayar. Ətraf mühit bu anda olandan daha isti olmasa da, həcmcə çox iriləşdiyindən yaxınında olan planetlər yaydığı istidən daha çox təsirlənər. İlk öncə Merkuri, ardınca da Venera Günəşin şüaları ilə əriyər.
Bildirdiyimiz kimi, dünya üzərindəki canlı aləmin davamı ancaq kainatda var olan olduqca çox həssas tarazlığın qorunmasına bağlıdır. Məsələn, dünyanın Günəşə indiki uzaqlığından bir az daha yaxın olması bütün canlı həyatın yanıb qovurulması üçün yetərlidir. Bu səbəbdən, Günəşin şişməyə başlayanda daha dünyaya çatmadan dünyadakı nizam bundan daha çox təsirlənəcəkdir. Günəşin Merkuri və Veneranı qovurduğu bir həddə dünyanın, əslində, bütün tarazlığı pozulmuş olacaq. Bu sırada dünyada həyatdan söz getməsi mümkün deyil. Bir müddət sonra Günəşin yaydığı şüalarla, əvvəlcə, okeanlardakı sular həddən artıq istidən buxarlanacaq, dağ-daş bir anda əriyərək qaz halına gələcəkdir. Bütün dünya bir göz qırpımında yanaraq bir ovuc toz halında kosmosa qarışıb gedəcəkdir. Bu, dünyamızın sonudur. Alimlər bu nəticəyə Günəş böyüklüyündəki ulduzlar üzərində apardığı tədqiqatlar nəticəsində gəliblər. Bizdən uzaqda görünən bir çox ulduz tərif etdiyimiz bu qırmızı nəhəngə çevrilir. Qırmızı nəhəngin ətrafına göstərdiyi təsirlər səbəbi ilə də kosmosda hər an bir növ qiyamət qopur.12 Günəşin bütün enerjisi tükəndikdən sonra iç təbəqələrinin ağırlığını qaldıra bilməyəcək və bu təbəqələr nüvəyə doğru çökməyə başlayacaq. Bunun nəticəsində də daha kiçik, daha yoğun və daha soyuq "ağ cırtdan" meydana gələcək. Bu mərhələdən sonrakı milyardlarla il ərzində də soyuyaraq işıq saça bilməyəcək.
Başqa bir alim Günəşdəki enerji azalmasını bu şəkildə ifadə edir:
"Günəşə gəlincə o, sonsuzadək nəşəli-nəşəli yanmağını davam etdirməyəcək. İldən-ilə yanacaq ehtiyatı azalır, belə ki, sonda soyuyub donacaqdır. Eyni əlamətlə Günəşin atəşi onu sadəcə məhdud bir zamanadək alışdıracaq; o, enerjinin sonsuz qaynaqlarına sahib deyil." 13
Bu vəziyyət yox olmaqla nəticələnəcək ehtimallardan sadəcə biridir. Bu hadisələrin təbii nəticəsində Günəşdən gələcək fəlakət qaçılmaz bir aqibətdir. Ancaq aparılan tədqiqatlar dünyanın sonunu hazırlaya biləcək olduqca daha çox təsirin olduğunu göstərmişdir.
Bəlli olduğu kimi, kainatda hər an hərəkət halında olan irili-xırdalı milyonlarla göy daşı (meteorit) vardır. Bunların bir planet, ya da ulduzla toqquşması nəticəsində baş verəcək təsir meteoritin böyüklüyünə görə dəyişir.
Alimlərin bildirdiyinə görə, hər il 10 milyon tondan artıq göydaşı dünyamıza düşür, ancaq atmosferə girəndə sürtünmənin də təsiri ilə dünya üzərinə düşənə qədər bir çoxu kül olur. Başqa sözlə, atmosferin qoruyucu təsiri sayəsində dünyamız hər gün yaşana biləcək fəlakətlərdən qorunur. Ancaq sonrakı bölümlərdə daha ətraflı şərh ediləcəyi kimi, bu meteoritlərin arasında dünyamıza düşməsi vəziyyətində həyatın son olmasına səbəb olacaq qədər böyük olanları da var. Necə ki, daha əvvəl dünyaya düşən bəzi meteoritlərin dünyanın geoloji və ekoloji quruluşunda mühüm dəyişikliklərə səbəb olduğu sübut edilmişdir.
Bunlardan biri 20-ci əsrin əvvəllərində Sibirə, Tunqusa düşən və 60 km çapında olduğu güman edilən meteoritdir. Bu meteorit 2000 km2-lik meşəni yox etmiş və Xirosimaya atılan atom bombasının min qatı böyüklüyündə bir partlayışa səbəb olmuşdu. Sözügedən zonada heç kimsənin yaşamaması mütləq bir fəlakəti əngəlləmişdir. Fərziyyələrə görə, eyni daş Eyfel qülləsinin təpəsinə düşsəydi, tam 10 milyon adamın yox olmasına səbəb olacaqdı. 14
Dünyaya dərin şəkildə təsir edəcək fəlakət ehtimallarının nə dərəcə böyük olduğunu göstərən Tunqus asteroidinin dünyaya çırpılması ilə baş verən hadisələr bu şəkildə olmuşdur:
"1908-ci il iyunun 30-da səhər saatlarında orta Sibir göylərində süzən nəhəng bir alov yumağı görüldü. Üfüqdə təmas etdiyi yerdə böyük partlayış oldu. 2000 kvadrat kilometrlik bir meşəlik zonanı yerlə-yeksan etdi və yerə toxunması ilə minlərlə ağacı yandırması bir oldu. Yer kürəsi çevrəsini iki dəfə dolaşan atmosfer şoku yaratdı. Ardınca iki gün müddətlə atmosferə elə incə bir toz yayıldı ki, hadisə yerindən 10.000 km uzaqda olan London küçələrinə düşən işıq altında qəzet çətin oxuna bilirdi" .15
O günün dəhşətini yaşayan insanların qarşılaşdığı bu fəlakətlə bağlı açıqlamaları bizə labüd fəlakətlərlə bağlı ipucu verir:
"Evimin artırmasında otururdum. Səhər yeməyi vaxtı idi. Şimala doğru baxırdım. Birdən göy üzü ikiyə bölündü... Və meşənin şimal hissəsində göy alov içində idi. O anda köynəyimin bir tərəfi yanmağa başlayıbmış kimi üzərimdə bir istilik hiss etdim... O anda köynəyimi çıxarıb fırlatmaq istədim, amma o anda göydə bir gurultu qopdu. Özümü itirmədən qaçdığım bir neçə metr o biri tərəfdə üzü üstə yerə sərilmiş gördüm. Bir anlığa özümdən getmişdim. Həyat yoldaşım yüyürüb məni evə apardı. Gurultunun ardından göydən sanki yağan daşların səsləri, ya da qurğuşun səsləri gəldi. Yer sarsıldı. Yerə yıxıldığım zaman daş çırpılmasından qorxduğum üçün əllərimlə başımı örtdüm. O anda göy yarıldığında qaynar kimi bir külək, sanki partlayan bir topdan çıxmış kimi səs aləmi bürüdü. Külək əsərkən torpağın üzərində də iz buraxırdı".16
Qaldı ki, sonrakı bir nəhəng meteoritin haraya düşəcəyi məchuldur.
Alimlərin fikrincə, Tunqus asteroidi böyüklüyündə bir asteroid dünyaya hər 200 ildə bir düşür. Bu da belə bir fəlakətin nə dərəcə yaxın olduğunu göstərir. Üstəlik, bu dəfə meteoritin düşəcəyi yerin bir həyat mərkəzi olmaması üçün bir səbəb yoxdur. Alimlər bu gün meydana gələcək belə bir toqquşmanın təsirləri mövzusunda olduqca həyəcanlıdır:
"Əgər bu gün belə bir toqquşma olacaqsa, bu toqquşma xüsusilə o anın təşvişi içində atom bombası partlayışı ilə qarışdırıla bilər. Quyruqlu ulduzun toqquşma təsiri və alov yumağı bir meqatonluq nüvə bomba partlamasının bütün təsirlərini təkrar edə bilər. Mantar formasında yüksələn bulud da buna daxildir. Ancaq bir fərqlə ki, qamma şüalarına və radioaktiv çöküntüyə səbəb olmazdı" .17
Bu ölçüdə bir kütlənin izdihamlı bir şəhərə düşməsi milyonlarla insanın ölməsi anlamına gəlir. Dənizə düşməsi ehtimalı da eyni nisbətdə təhlükə deməkdir. Asteroidin kütləsi və sürəti dəniz üzərində nəhəng dalğalara səbəb olar və meydana gələn sunamilər dəniz kənarındakı məskunlaşma sahələrindəki həyatı yox edər. İşin daha düşündürücü tərəfi verdiyimiz misaldan daha böyük asteroidlərin və quyruqlu ulduzların dünya ilə toqquşma ehtimalının olduqca yüksək olmasıdır. Daha böyük bir toqquşmanın bir qitənin hamısını yox etməsinə və atmosferin hamısını zəhərlə doldurmasına isə qaçılmaz aqibət kimi baxılır. Belə bir ehtimalda bütün dünyaya təsir edəcək fəlakəti düşünmək belə yetərincə dəhşətlidir. Meteoritlərə qarşı çarə axtarılması ilə yanaşı, bu günə qədər tapılan üsulların yetərsiz olduğunu alimlər hər fürsətdə etiraf edir. Göründüyü kimi, bir meteoritin və ya quyruqlu ulduzun qiyamətə səbəb olması üçün Allah`ın diləməsi xaricində heç bir səbəb yoxdur.
Alimlər kosmosda təsbit edilən asteroidlərin dünya ilə toqquşması ehtimalının gün keçdikcə daha da gücləndiyini bildirirlər. Belfastdakı Kuins Universitetindən olan astronom Alan Fitzsimmons dünya ilə toqquşmaya doğru hərəkət edən böyük asteroidlərin varlığı mövzusunda qəti dəlillər əldə etdiklərini bildirmiş və öz düşüncələrini: “Bunların bizə çarpmalarını gözləyirik. Bu, sadəcə bir zaman məsələsidir”, - deyə ifadə etmişdir. 18
Hər il dünya atmosferinə girən 10.000 tondan artıq asteroid yenə atmosfer sayəsində bizim xəbərimiz belə olmadan əriyir. Ancaq bu asteroidlərin atmosferdə əriməyəcək qədər böyük olanları da var. Quyruqlu ulduz və ya sözügedən nəhəng asteroidlərdən birinin dünya ilə toqquşması isə tam bir fəlakətə səbəb olar. Belə fəlakətlər ağlımıza gələn təhlükələrdən çox fərqlidir, çünki bütün planet üzərindəki həyata bir formada təsir edə bilərlər.
Valter Alvarez “T.Rex and Greater of Doom” (“T.Rex və qiyamət gününün yaradıcısı”) adlı kitabında quyruqlu ulduzun və ya asteroidin dünya atmosferinə girməsi vəziyyətində baş verə bilən hadisələri belə anladır:
"Bir quyruqlu ulduz çirkli buzdan yaranan bir topdur və Günəşin istiliyindən dolayı buxarlanaraq qazlarını püskürür. Və qiyamət gününü xəfif parıldayan bir ulduz xəbər verə bilər... Bu ulduz gündüz belə görünəcək, gecəni də aydınlığa bürüyəcək. Bu hadisəyə quyruqlu ulduz əvəzinə bir asteroid də səbəb ola bilər". 19
65 milyon il əvvəl dünyaya olduqca böyük bir cismin düşdüyü alimlər tərəfindən sübut olunmuş (bu cismin böyük ehtimalla quyruqlu ulduz olduğu güman edilir) və bu asteroidin yer üzündə olduqca mühüm təsirlərinin olduğu müəyyən edilmişdir. Buna və daha sonra da düşdüyü təsbit edilən digər göy cisimlərinə istinad edilərək dünyada belə bir nəsnənin toqquşması nəticəsində yaranacaq mümkün hadisələr güman edilir.
Bir quyruqlu ulduzun toqquşmadan əvvəl, hərəkətindən yaydığı enerji 100 milyard meqatonluq TNT-yə bərabərdir. Bu miqdar quyruqlu ulduzun 1 saniyə içində buxarlanmasına və 40 km dərinlikdə bir dəlik açmasına səbəb olur. Bir müqayisə aparsaq, bir hidrogen bombası sadəcə bir meqaton TNT-dir və soyuq müharibə zamanı dünyada bu tip silahlardan 10.000 ədəd vardı. Quyruqlu ulduzun gücü isə dünyanın bütün döyüş sursatlarından 10.000 dəfə artıq partlayışa bərabərdir.
Quranda qiyamət günü çox böyük sarsıntıların olacağı, hər şeyin yerlə bir olacağı, dənizlərin daşacağı bildirilir. Quyruqlu ulduz və ya böyük bir asteroidin dünya ilə toqquşma ehtimalı Quranda keçən bu hadisələrin tək-tək yaşanmasına səbəb ola bilər. Seysmik dalğalar üzündən dəniz altında nəhəng axınlar baş verir; bunun nəticəsi nəhəng sunamilərdir. Daha əvvəl meydana gələn seysmik dalğalarla gerçəkləşən sunamilər elə böyük olmuşdu ki, tədqiqatçılar bu sunamilərin dəniz dibində kanallar açdığını bildirirdilər.
Həmçinin aparılan tədqiqatlar yaxın zamanlarda Meksika körfəzi sahillərinə çarpan bir cismin təsiri ilə olduqca böyük sunamilərin yarandığını ortaya qoymuşdur. Floridaya yönələn sunami daha da yüksələrək sahildə böyük təhlükə yaratmış və meşələri yox etmişdi. Bu gün bəlkə olduqca çox insan mütləq qarşılaşacaqları ölümü və qiyaməti ağıllarına gətirmədən yaşamaqdadır. Halbuki, dünyada belə bir əzabın çeşidli yollarla gəlməməsi üçün heç bir səbəb yoxdur. Məsələn, yuxarıda anlatdığımız hadisədən bir gün əvvəl torpaq son dərəcə məhsuldar ikən toqquşmadan sonra Meksika və Amerika torpaqlarının böyük hissəsi tamamilə çılpaq qalmışdır.20
Allah bizə 14 əsr əvvəlcədən qiyamət günündə göyün süst düşüb parçalanacağını («Haqqə» surəsi, 16), göyün göyərmiş mis kimi olacağını (“Məaric” surəsi, 8) bildirmişdir. Bu hadisələr quyruqlu ulduzun dünya ilə toqquşması və ya nəhəng bir asteroidin yer üzünə düşməsi nəticəsində ortaya çıxan mənzərə ilə çox böyük bənzərliklər göstərəcəkdir.
Pol Devis “The Last Three Minutes” (“Son üç dəqiqə”) adlı kitabında dünya ilə toqquşacaq bir quyruqlu ulduzun təsirini anladarkən göy üzünün yüksəkliklərindən nəhəng miqdarda bir işıq şüasının göyləri yandırmağa başlayacağını və mədən kimi əriyəcəyini söyləyir. Yenə eyni bölümdə Pol Devis kosmosun içində olan vakuum səbəbi ilə qaynayan qazın girdab yaratdığını bildirmişdir. Bu açıqlama “Rəhman” surəsindəki bir ayə ilə çox böyük bənzərliyə malikdir:
“Göy ayrılıb dağ edilmiş yağ kimi qıpqırmızı olduğu zaman...” (“Rəhman” surəsi, 37)
Göyün əriyərək axması, ərimiş yağ və ya ərimiş mədən kimi qızğın qatı bir mayeni xatırladır. Yenə belə bir halda göyün qızğın və qırmızı bir rəng alacağı bilinir. Pol Devisin bildirdiyinə görə, o gün qaynayan qaz girdab şəklində olacaq. Yəni göydə qırmızı bir girdab yaranacaq. Belə bir şeyin qıpqırmızı bir külə nə dərəcə bənzəyəcəyi açıqdır.
Allah öz dərgahında müəyyən edilən bir zamanda insanları qiyamət günü ilə qarşılaşdıracaq və Quranda bildirdiyi bütün hadisələri təkrar-təkrar gerçəkləşdirəcək. Ancaq deyilənlərdən də göründüyü kimi, qiyaməti meydana gətirən hadisələrin bu səbəblərdən biri və ya hamısı ilə eyni anda gerçəkləşməsi də ehtimal daxilindədir.
Buna oxşar hadisələr keçmişdə də meydana gəlmişdir. Həm asteroidlər, həm də quyruqlu ulduzlar dünyamıza gah lokal, gah da geniş sahələrə yayılan zərərlər veriblər. Bir sonrakı qarşılaşmanın nə zaman olacağını isə Allah bilir.
Alimlər 2028-ci ildə dünyanın çox yaxınından keçəcək asteroidin okeana düşməsini ehtimal edirlər. Amerika və Avropanın sular altında qalacağını, quruya düşərsə, daha çox böyük fəlakətlərin yaşanacağını bildiriblər. Asteroidin atmosferə girməsi zəlzələlərə və vulkan püskürmələrinə yol açacaq, yaranan toz buludları dünyanı qaranlığa qərq edəcək. Astronomlar belə bir asteroidin dünyaya yaxınlaşmasının olduqca böyük bir təhlükə yaradacağına diqqət çəkirlər. 21
Yenə alimlər 1993-cü ildə dünyamızın çox yaxınından keçən “Swift-Tuttle” adında bir quyruqlu ulduzdan bəhs edirlər. Bu ulduz 2126-cı ildə təkrar gözlənilir. Aparılan hesablamalar bu ulduzun dünya ilə toqquşma ehtimalının olduqca yüksək olduğunu, sadəcə iki həftəlik bir məsafə ilə dünyadan yan keçəcəyini ortaya çıxarıb. Bu isə olduqca yaxın bir məsafədir. Və bir çox alim bu yaxın məsafədən dolayı narahatlıq duyur. Bu cisimlərin orbitlərindəki nizamsızlıq Günəş sistemi içərisində müntəzəm toqquşma meydana gəlməsinə səbəb olur. Bu da əlbəttə, həm dünyanın, həm də digər planetlərin davamlı təhdid altında olması deməkdir. Mütəxəssislərə görə, tez və ya gec “Swift-Tuttle” və ya onun kimi bir nəsnə dünya ilə toqquşacaq. Bu obyektlərin bəziləri bütün dünyadakı nüvə silahlarının cəmindən daha artıq zərər verə biləcək qədərdir. Sadəcə bu hadisənin nə zaman olacağı bəlli deyil.
Pol Devis: “Quyruqlu ulduz toqquşduqdan sonra insanlıq tarixində ani və bənzərsiz bir aqibət meydana gələcəkdir”, - deyərək mövzunun əhəmiyyətini vurğulayır və meydana gələcək bir toqquşmanın insanların nəslini kəsəcəyini söyləyir. 22
“The Last Theree Minutes” (“Son üç dəqiqə”) adlı kitabında mövzuya olduqca geniş yer verən Pol Devis 2126-cı il, avqustun 21-də “Swift-Tuttle” adlı göy cisminin dünya ilə toqquşacağını və bu günün dünyanın son günü olacağını vurğulayır. Müəllifin anlatdıqları ilə Allah`ın Quranda qiyamət gününün olacağını bildirdiyi hadisələr bir-birinə son dərəcə yaxındır. Pol Devisin o günə aid təsviri bu şəkildədir:
"21 avqust, 2126. Son gün Yer: dünya...
Quyruqlu ulduz kiçik başı ilə şiddətli məhvedici gücünü sanki saxlayır. Dünyanın üzərinə saatda 40.000 mil sürətlə saniyədə 10 trilyon tonluq buz və qaya kütlələri gəlir. Səsin sürətinin 70 min mislində bir toqquşma meydana gələcək.
...Dəniz səviyyəsindən etibarən (sıfır metrdən etibarən) göy üzü yarılaraq açılar. Minlərcə kilometr kubluq hava təzyiq edər. Bir şəhər genişliyində sapsarı alov 15 saniyə içərisində dünyanı deşməyə başlayar. Planet, yəni dünya 10 min zəlzələyə uğramış kimi sarsıntıya tutular. Yeri dəyişdirən hava dalğası dünya üzərində nə varsa silib-süpürər, bütün tikililəri yerlə-yeksan edər. Yoluna çıxan hər şeyi əzib keçər. Toqquşmanın təsiri ilə meydana gələn kraterə dünyanın içindəkilər tökülməyə başlayar. Ərimiş qayalardan yaranmış bir divar dalğalanaraq ağır hərəkətlərlə çalxalanmağa başlayar.
Kraterin içində trilyonlarla ton qaya buxarlanır. Bir qismi havaya sıçrayar və çoxu kosmosa doğru uçar. Hələ bir qismi yüzlərlə, hətta minlərlə mil uzaqdan qitənin yarısına enmək üzrə yuxarı qalxar. Aşağıdakı hər şey böyük ölüm gətirəcək. Ərimiş tullantıların bir qismi okeana axaraq nəhəng sunamilərin meydana gəlməsinə səbəb olar. Tozlu tullantılar atmosferə yayılar və dünyanın orbitini əhatə edərək Günəş işığının gəlməsini əngəllər. Yerə Günəş işığı əvəzinə milyardlarla meteorun parlaqlığı işıq saçar. Bu işıq yandırıcı istisi ilə yeri qovurar." 23
Bu gün, şübhəsiz ki, heç də uzaq deyil. Buna səbəb olan sadəcə bir quyruqlu ulduzdur və belə bir quyruqlu ulduzun dünya ilə haçan toqquşacağı bəlli deyildir. Qiyamət insanlar hər nə qədər qəbul etmək istəməsələr də, qarşılarına heç də uzaq olmayan ehtimallarla çıxa bilər. Quranda mühüm bir həqiqət xəbər verilir. Şübhəsiz ki, qiyamət saatı insanlara get-gedə yaxınlaşmaqdadır:
“Göylərin və yerin qeybini bilmək ancaq Allah`a məxsusdur. Qiyamətin qopması bir göz qırpımında, yaxud daha tez olar. Allah, həqiqətən, hər şeyə qadirdir!” (“Nəhl” surəsi, 77)
Bu gün olduqca çox qalaktikanın mərkəzində nəhəng kütləvi qara dəliklər olduğu fərz edilir. Sahib olduqları qorxunc cazibə sahələri ilə ətrafında mövcud olan hər şeyi udan bu kosmik anoforlar istehsal etdikləri şüaları da içlərinə çəkirlər. Ətraflarındakı hər şeyi udduqca cazibə gücləri artır. Özlərindən qat-qat böyük ulduzları, planetləri, daha kiçik qara dəlikləri, hətta qalaktikaları da özlərinə çəkə bilirlər. Bu səbəblə, bir qara dəlik getdikcə şişir, artıq daha geniş bir sahəyə təsir edərək ətrafındakı hər şeyi udur.
Dünya kainatda ucsuz-bucaqsız boşluq içində sürətlə hərəkət edir. Bu səbəblə, dünyanın bu sonsuz boşluq içində belə bir qara dəliyin təsir sahəsinə girməsi ehtimal daxilindədir.
Qara dəlik hər şeyi içinə çəkən, kosmosun olduqca sıx olan bir parçasıdır. Cazibə gücü həddən çoxdur, bu səbəbdən, qara dəliklərin cazibə sahələrinə girən hər hansı bir kütlənin bu cazibədən qaçmaq şansı yoxdur.
Qara dəlik eynilə tozsoran aparatının xortumu kimi ətrafındakı hər şeyi içinə çəkir. Tonlarla ağırlıqdakı kütlələrə sahib olan planetlər, peyklər, asteroidlər, hətta ulduzlar belə qara dəliyin cazibə gücünə qarşı dayana bilməzlər. Bir dəfə qara dəliyin cazibə sahəsinə girdikdən sonra artıq əsla geriyə dönüş yoxdur.
Yaxşı, bəs qara dəlik içinə girən hər şeyi niyə çəkir?
Bəlli olduğu kimi, hər cismin müəyyən bir cazibə qüvvəsi var. Buna dünyanın cazibə gücünü misal göstərə bilərik. Bir daşı havaya atdığınızda daş atış sürətinə bağlı olaraq bir müddət yol aldıqdan sonra yerin cazibə qüvvəsi səbəbi ilə təkrar yerə düşər. Bir cismin dünyanın cazibə gücündən qurtula bilməsi üçün bəlli bir sürəti üstələməsi lazım gəlir ki, bu sürətə “qaçış sürəti” deyilir. Məsələn, bir raketin bir müddət yüksəldikdən sonra təkrar düşməməsi üçün qaçış sürəti ilə hərəkət etməsi lazım gəlir. Dünyanın qaçış sürəti saniyədə 11,2 km-dir. Bu səbəblə, raketin kosmosa gedə bilməsi üçün saniyədə 11,2 km-lik sürətlə hərəkət etməsi lazım gəlir.
Qara dəliyin qaçış sürəti isə işıq sürətindən artıqdır. Yəni qara dəliyin cazibə sahəsinə girən bir cisim onun cazibə gücündən qurtulması üçün işıq sürətindən artıq sürətlə qara dəlikdən uzaqlaşmalıdır. Ancaq heç bir maddə işıq sürətini aşmayacağı üçün qara dəliyin cazibə qüvvəsi sahəsindən qurtula bilməz. Belə ki, saniyədə 300.000 km kimi yüksək sürətlə hərəkət edən işıq topaları belə qara dəliyin cazibə gücünə qarşı dura bilmir. Bu səbəbdən, işığı da udan bu göy cisimləri hər zaman qaranlıqdır. Odur ki, kosmosda müdhiş sürətlə irəliləyən dünyamızın bir gün belə qara dəliyin cazibə sahəsinə girməməsi üçün heç bir səbəb yoxdur.
Həmçinin ABŞ astronomları Günəş sistemimizin də içində yer aldığı Südyolu qalaktikasının mərkəzində hər biri Günəş böyüklüyündə milyonlarla ulduzu uda biləcək ölçüdə və hələ aktiv olan iki dənə qara dəlik aşkar etdiklərini açıqladılar.
Amerika Astronomiya Dərnəyi illik toplantısında açıqlanan elmi raportlara görə, qara dəliklərdən biri Süd yolunun tam mərkəzində, dünyadan 26.000 işıq ili uzaqlıqdadır. “Saqittarus A” (A-Star) adı verilən qara dəliyin əhatə etdiyi həcm bizim Günəş sistemi böyüklüyündədir, ancaq kütləsi milyonlarla dəfə artıqdır. Hesablamalara görə, 2,6 milyard Günəş kütləsinə bərabər bu qara dəlik ətrafındakı ulduzları saniyədə 965 km-lik sürətlə özünə doğru çəkir. Bu, şübhəsiz ki, önəmli hərəkət və eyni nisbətdə də böyük bir təhlükədir. Süd yolunun tam ortasında belə bir təhlükənin mövcudluğu dünyanı təhdid edən qara dəlik təhlükəsinin hansı miqyasda olduğunu göstərir.
Dünyadan 40.000 işıq ili o biri tərəfdəki disk şəklindəki “Old Faithful” adlı ikinci qara dəlik isə daha böyükdür. Bu qara dəlik ətrafındakı ulduzları doymaq bilməyən bir canavar kimi davamlı olaraq udur.
A-Starın saniyədə 965 km kimi yüksək sürətlə ətrafındakı ulduzları çəkməsi qara dəliyin bu ulduzları udduqdan sonra cazibə gücünün artacağını göstərir. Beləcə, ətrafındakı nəsnələri daha böyük sürətlə çəkməyə başlayaraq bu müddət ərzində inanılmaz cazibə gücünə sahib olacaq.
Daha əvvəl anlatdığımız kimi, qara dəliklər işıq topalarını da udurlar. Bundan dolayı ən müasir teleskoplar vasitəsi ilə yaxınına da gedilsə, görünüb seçilməzlər. Bu səbəblə, onların kəşf edilməsi və varlığına əmin olmaq üçün bəzi çalışmaların və ölçmələrin aparılması lazım gəlir. Alimlərin təsbit etdiyi qara dəliklərin mövcudluğu çeşidli ehtimallara nəzərən aparılan ölçmələr nəticəsində isbatlanmışdır. Bu anda aparılan çalışmaların yetərsizliyi səbəbi ilə varlığı isbatlanmayan daha bir neçə qara dəliyin mövcud olması ehtimalı olduqca güclüdür.
Belə ki, bu gün bir çox alim Günəşin bir tayının olduğunu və bu ulduzun sonradan qara dəliyə çevrilmiş ola biləcəyini bildirir. Bu təxminin səbəbi də Süd yolundakı bütün ulduzların ikili, üçlü, beşli qruplar halında olmasıdır. Günəşin tək ulduz olması bir çox alimə onun bir tayının (oxşarının) olub sonradan qara dəliyə çevrilmiş olması ehtimalını düşünməyə əsas verir. Bu ehtimalı gücləndirən dəliklər isə az sayılmayacaq qədər yüksəkdir. Bu nəzəriyyə bu gün araşdırılır: fəqət Günəşin dünyamızdan sadəcə 50 milyon km uzaqda olduğunu düşünsək, belə bir ehtimalın dünyamız üçün nə dərəcədə böyük təhlükə törətdiyi açıq şəkildə ortadadır. Qısası, bizim xəbərimiz olmadığı bir anda dünyamızın hər hansı bir qara dəliyin cazibə sahəsinə girməməsi üçün heç bir səbəb yoxdur.
Bu gün bir çox alim dünyanın ehtimal olunan qara dəliklər tərəfindən udulması ilə yox olacağını düşünür. Dünya belə bir qara dəliyin içinə girməsə belə, bir qara dəliyin olduğumuz sistemin yaxınından keçməsi güclü fəlakət ehtimalıdır. Qara dəlik səssiz-səmirsiz Günəş sisteminə yaxınlaşdıqda nələr olar?
Belə bir göy cisminin olduğumuz sistemin yanından keçməsi bir çox planetin orbitlərindən çıxmasına səbəb ola bilər. Əlbəttə, buna bənzər bir çox hadisə nəticəsində dünyadakı olduqca çox tarazlıq alt-üst olacaqdır. Yüzlərlə, minlərlə asteroid belə bir cazibə qüvvəsindən təsirlənə bilər. Bunlardan qara dəliyə özləri çəkilənlər ola biləcəyi kimi cazibədən təsirlənən yüzlərlə, ya da minlərlə göy cismi də dünyaya düşə bilər.
Bu gün kainatda bizimki kimi 200-ə yaxın qalaktikanın olduğu və hər qalaktikanın quruluşunda Günəşimiz kimi 200 milyard günəşin olduğu təxmin edilir. Bu nəhəng göy cisimlərinin isə heç biri sabit olaraq yerlərində dayanmır, hamısı həm öz oxu ətrafında dönür, həm də müəyyən bir istiqamətə doğru irəliləyirlər. Yeri gəlmişkən, dünya içində olduğu qalaktikanın hərəkəti səbəbi ilə Solap Apeks adı verilən orbit boyunca Veqa ulduzuna doğru olduqca yüksək sürətlə hərəkət edir. Digər qalaktikalar da eyni şəkildə hərəkət edir. Həmçinin həmin kosmosda böyük toqquşmalar və nəhəng partlayışlar baş verir, onlar dünyamızdan milyonlarla işıq ili uzaqda gerçəkləşdiyi üçün insanlar bu hadisələrdən xəbərdar deyil.
Məsələn, Amerika Habl teleskopu dünyadan 63 milyon işıq ili o biri tərəfdə meydana gələn bir toqquşmanın şəklini, rəsmini çəkmişdir. NASA-ya çatan fotoları araşdıran alimlər sözügedən görüntülərdə iki qalaktikanın bir-biri ilə toqquşmasının yer aldığını bildiriblər. Son dərəcə müfəssəl və nəzərəçarpacaq bir şəkildə görünən bu toqquşma nəticəsində yeni göy cisimləri, eyni zamanda, da kilometrlər boyunca ətrafa yayılan hidrogen qazı buludları meydana gəlmişdir. Belə bir toqquşmanın dünyanın yaxınlarında olması vəziyyətində bəlkə də dünyanın aqibətini müəyyən edən səbəblərdən bir dənəsi gerçəkləşmiş olar.
Üstəlik, alimlər dünyanın içində yer aldığı Süd yolu qalaktikasını da ehtimal ilə belə bir aqibətin gözlədiyini bildiriblər. Bu mövzu ilə bağlı bir xəbər belədir:
"Astrofiziklər dünyamızın ciddi və yaxın problemlərinin olduğundan bəhs edirlər. Bunlardan birincisi, mümkün ola bilən Supernova partlayışıdır (Supernova çox parlaq olan, bəzən gündüz belə görünə bilən ulduzdur). Bu partlayışın harada və nə zaman olacağı hələ qəti deyilsə belə, ortaya atılan iddiaları olduqca yaxın gələcəyə aid deyil. Alimlərin fikrincə, dünyadan təxminən 430 işıq ili uzaqda olan nəhəng və qırmızı “Betelguise” ulduzu partlamağa hazır görünür. Alimlərin fikrincə, bu növ ulduzlar (hipernova) qara dəliklərin birləşməsi, ya da bu qara dəliklərin neytron ulduzları ilə birləşməsi nəticəsində yaranır. Ancaq heç kim bu qorxunc bombaların kainata necə dağıldığını və ya hər hansı birinin dünyaya yaxınlaşması halında sonumuzun nə olacağını bilmir". 24
Quranda o gün dünyada şiddətli sarsıntıların olacağı, insanların böyük dəhşət yaşayacağı, Günəşin, Ayın, ulduzların qaralacağı, hər şeyin sürətlə yox olacağı bildirilmişdir. Belə ehtimali bir toqquşma nəticəsində bütün bu sayılanların bir anda gerçəkləşəcəyi, sadəcə dünyanın deyil, bütün Süd yolu qalaktikasının da bundan təsirlənəcəyi bir həqiqətdir.
Göründüyü kimi, aparılan elmi araşdırmalar bizə Allah`ın Quranda vəd etdiyi qiyamətin bir gün mütləq gələcəyini göstərir. Quranda bildirildiyi şəkildə canlı-cansız hər varlıq kimi dünya da bir gün yox olacaq və Allah göyləri və yeri yox etdikdən sonra bambaşqa bir göy və bambaşqa bir yer yaradacaqdır. Ancaq Allah`ın bunun üçün bir səbəbə ehtiyacı yoxdur. Bunlar ancaq dünyanın fiziki ölümünü açıqlamaq üçün anladılıb. Ancaq Allah diləsə, bu gün, ya da sabah heç bir partlayış, toqquşma və s. olmadan qiyaməti başlada bilər.
Bura qədər saydığımız ehtimallar canlı aləmin yox olması üçün mümkün olan çoxsaylı ehtimaldan təkcə bir neçəsidir. Dünyanın bu səbəblərdən birisi ilə qarşılaşması ehtimal daxilindədir. Aparılan tədqiqatlar bunların labüd bir həqiqətə işarə etdiklərini göstərir.
Bu həqiqətlə yanaşı, kainatın qapanaraq təkrar keçmiş halına gəlməsi çox yüksək bir ehtimaldır. Buna əks vəziyyətdə, yəni get-gedə açılması nəticəsində də yenə kainatı gözləyən fərqli ölüm şəkli vardır. İnsanların bir çoxu bu ehtimalları özlərindən uzaq gördüklərindən və ya bunları düşünməyi özlərindən sonrakı nəsillərin öhdəsinə buraxmağı üstün tutduqlarından bu fəlakət ehtimallarına qarşı rahat davranırlar. Fəqət dünyanın yox olması üçün bunlardan daha yaxın ehtimallar da var. Sayılan bütün ehtimallar içində hansının qiyaməti gətirəcəyini, hansının daha əvvəl olacağını isə şübhəsiz ki, təkcə Allah bilir. İnsanlar hər nə qədər özlərindən uzaq görsələr də, aparılan tədqiqatlar və gözlə görülən bir fəlakət ehtimalının artması bütün bunların yaxınlığını göstərir. Ən mühümü də budur ki, bütün bunların gerçəkləşməsi təkcə Allah`ın izninə və təqdirinə bağlıdır. Əlbəttə, Allah bütün bəlli səbəblərin xaricində heç umulmaz və naməlum bir səbəblə, ya da səbəbsiz olaraq qiyaməti gətirməyə qadirdir:
“Göyləri və yeri haqq olaraq yaradan Odur. Onun: “Ol!” - deyəcəyi gün dərhal olar. Onun sözü haqdır. Surun çalınacağı gün hökm Onundur. Qeybi və aşkarı bilən də Odur. O, hikmət sahibidir, xəbərdardır!” (“Ənam” surəsi, 73)
Qarşıdakı bölümlərdə alimlərin qəti şəkildə baxdığı ehtimallarla Quranda anladılan qiyamət arasındakı bənzərliklər öyrəniləcək.
Kainatın sonunun necə olacağı sualı illərdir ki, insanların zehnini məşğul edir. İnsanın ağlına olduqca çox səbəb gələ bilər, amma Allah dilədiyi təqdirdə belə bir hadisənin heç bir səbəb olmadan bir anda gerçəkləşəcəyini unutmamaq gərəkdir. Elmi araşdırmalar nəticəsində ortaya çıxan ehtimallar üzərində düşünməyimiz və o gün gəlmədən əvvəl Allah`a dönüb yönəlməyimiz üçün bir xatırlatmadır. Allah nə zaman və nə şəkildə diləyərsə, o çox ağır gün gerçəkləşəcək. Möminlər qiyamət gününün Allah dərgahında təyin olunmuş zamanda gerçəkləşəcəyinə qəti inanırlar. O gün Allah`ın Quranda tərif etdiyi şəkli ilə insanların qarşısına çıxacaq. Quranda Allah`ın hər şeyə güc yetirən olduğu bu şəkildə açıqlanır:
“...Onlara vəd etdiyimizi göstərəcəyik. Həqiqətən, Biz onlara qadirik!” (“Zuxruf” surəsi, 42)
Bəlli olduğu kimi, bu gün mövcud nizamın pozulması və dünya üzərindəki canlı aləmin yox olması üçün saysız səbəblər var. Üstəlik, bu səbəblər zaman keçdikcə daha da artır və ciddi ölçülərə çatır. Dünya sürətlə özü üçün təyin edilmiş sona doğru hərəkət edir və bunun açıq əlamətləri var. İnsanların çoxu görməzlikdən gəlsə də, qiyamət günü sürətlə yaxınlaşır. Quranda bu həqiqətə mühüm şəkildə işarə edilmişdir:
“O saat mütləq gələcəkdir. Mənim onu az qala açmağım gəlir ki, hər kəs etdiyi əməlin əvəzini alsın”. (“Taha” surəsi, 15)
Bir xeyli alim sadəcə elmi dəlillərə və tədqiqatlara istinad edərək kainatın bir gün qəti şəkildə yox olacağı fikrində birləşir. Qəzet, jurnal və televiziya kimi bir çox mətbu orqanı alimlərin tədqiqatlarının nəticələrindən tez-tez misallar verir. Sözügedən həqiqətin fərqində olan bu adamlar dünyamıza dörd bir yandan yaxınlaşan fəlakətləri önləmək və bu səbəblə, kainatın ölümünü ertələyə bilmək ümidi ilə bütün ehtimalları araşdırır, bu mövzularda ciddi çalışmalar aparır. Araşdırılan digər bir mövzu isə bu ehtimalların gerçəkləşəcəyi təqdirdə dünyamızda meydana gələcək fiziki dəyişikliyin və bunun həyata təsirinin hansı şəkildə olacağı ilə bağlıdır. Həmçinin gerçəkləşdirilən çalışmalar nəticəsində ortaya çıxan faktlarla Allah`ın Quranda bildirdiyi o günə aid hadisələr bir çox yönlərdən bir-birinə bənzəyir.
1. Prof. George O. Abel, Exploration Universe, s. 67
2. Milliyet Gazetesi, 19 Temmuz 1998
3. Carl Sagan, Kosmos, Evrenin ve Yaşamın Sırları, s. 101
4. Hürriyet Yaşam, 14 Aralık 1997
5. Hürriyet Gazetesi, 19 Kasım 1997
6. Hürriyet Gazetesi, 29 Temmuz 1997
7. Paul Davies, Tanrı ve Yeni Fizik, s. 51
8. Dr. John Gribbin, The Omega Point, s. 128
10. Taşkın Tuna, Uzayın Ötesi, s. 24
12. Taşkın Tuna, Uzayın Sırları, s. 278
13. Paul Davies, Tanrı ve Yeni Fizik, s. 51
14. Hürriyet Gazetesi, 17 Ağustos 1997
15. Carl Sagan, Kosmos, Evrenin ve Yaşamın Sırları, s. 98
18. Sabah Gazetesi, 12 Nisan 1992
19. Walter Alvarez, The Rex and Creator of Doom, s.11
21. Sabah Gazetesi, 14 Mart 1998