Sosial Həyat

Qarışqaların koloniyalar halında yaşadıqlarından və aralarında mükəmməl bir əmək bölgüsü sisteminin mövcud olduğundan artıq bəhs etmişik. Bu sistemi daha yaxından incələyəndə qarışqaların son dərəcə təkmil “cəmiyyət quruluşu”na sahib olduqlarını görəcəyik. Bundan əlavə, onların bir çox cəhətdən fədakar varlıqlar olduqları da diqqətimizi çəkəcək.

Uzun illər qarışqalar üzərində araşdırmalar aparmış elm adamları onların nizamlı sosial davranışlarını hələ də şərh edə bilməyiblər. Washington Carnegie İnstitutunun başqanı Dr. Caryl P. Haskinsin (Keril Haskins) bunula bağlı etirafı diqqət çəkir:

- 60 illik araşdırma və çalışmalardan sonra hələ də qarışqaların təkmil sosial dav-ranışlarına təəccüb edirəm. Onlar qoxu və hərəkətlərinin dililə bağlı qarışıq, fəqət özlərinin çox asan anlaya bildikləri bir sistem qurublar. Qarışqalar bizim heyvanların davranışını öyrənə bilməyimiz üçün gözəl bir modeldir.1

Bəzi qarışqa koloniyaları fərdlərin sayı və yaşama arealı baxımından o qədər genişdirlər ki, onların həmin böyük ərazidə qüsursuz sistem qura bilmələri heç cür izaha gəlmir. Buna görə də Dr. Naskins-i haqlı saymamaq mümkün deyil. Həmin geniş koloniyalara bir örnək olaraq Afrika sa-hillərində yaşayan Formica Üesensis adlı qarışqa növünü göstərə bilərik. Bu qarışqa koloniyası 2,7 km2-lik ərazidə, bir-birilə bağlı 45 min yuvada yaşayır. Təxminən 1.080.000 kraliça və 306.000.000 işçisi olan bu koloniyaları araşdırmaçılar “super kolniya” adlandırırlar. Koloniya daxilində bütün istehsal vasitələrinin və azuqənin mükəmməl qaydayla işlədildiyi bəlli olub.2

Çox geniş bir əraziyə yayılmalarına rəğmən, qarışqaların heç bir qarışıqlıq çıxarmadan sistemli yaşamalarını açıqlamaq olduqca çətindir. Təsəvvür edin ki, bu gün hətta əhalisi az olan sivil bir ölkədə asayişi qorumaq və sosial əmin-amanlığı saxlaya bilmək üçün müxtəlif güc orqanlarında istifadə olunur. Həmin orqanların başında da mütləq onları yönəldən, idarə edən rəhbərlik durur. Amma bütün bunlara rəğmən, cəmiyyətdə sabitlik qurmaq demək olar ki, heç vaxt baş tutmur. Qarışqa toplumlarında isə nə polis, nə jandarm, nə də keşikçiyə ehtiyac var. İlk baxışda koloniya-ların hakimiləri kimi görünən kraliçaların yeganə vəzifələrinin əslində nəsli davam etdirmək olduğunu nəzərə alsaq, qarışqaların heç liderləri, yönəldiciləri də yoxdur. Dolayısıyla, aralarında rəhbər-işçi münasibətlərinə dayanan ierarxiya da mövcud deyil. Yaxşı, bəs elə isə, bu sistemi qurub-yaşadan kimdir?

Kitabın qarşıdakı fəsillərində bu və buna bənzər sualların cavablarını birlikdə tapacağıq.

Kasta Sistemi

The most important feature of ant colonies is their having a full "social life" and their doing everything as a matter of solidarity. In this picture, we see a group of ants that are trying to carry a fruit home together.

İstisnasız olaraq, bütün qarışqa toplumlarında kasta (siniflərə bölünmə) sistemi mövcuddur. Bu sistem bir koloniya daxilində üç ana bölümdən meydana gəlir.

Birinci kastanın üzvləri artıb-çoxalmağı təmin edən kraliçalar və erkək fərdlərdir. Bir ko-loniyada birdən çox kraliça da ola bilər. Kraliçanın vəzifəsi dünyaya yeni qarışqalar gətirmək, beləli-klə də, nəslin çoxalmasına xidmət etməkdir. O, vücud baxımından digər qarışqalardan daha iridir. Erkəklərin vəzifəsi isə yalnız kraliçanı dölləməkdir. Cütləşmə uçşundan sonra onların çoxu ölür.

İkinci kastanın üzvləri əsgərlərdir. Onların vəzifəsi koloniyanı qorumaq, yeni yaşam əraziləri tutmaq və ov etməkdir.

Üçüncü kasta isə işçi qarışqalardan ibarətdir. Onlar qısır dişi fərdlərdən ibarətdirlər. Bu qarışqalar ana qarışqaya və körpələrə qulluq edir, onları təmizləyir və bəsləyirlər. Koloniyanın digər işləri də onların boynundadır. Onlar yuvalar üçün yeni lağımlar, dəhlizlər qazır, yemək arayır və yuvanı davamlı olaraq təmizləyirlər.

İşçi və əsgər qarışqalar da öz aralarında kiçik bölümlərə ayrılırlar. Bunlar kölələr, oğru-lar, yetişdiricilər, inşaatçılar, toplayıcılar kimi qruplardan ibarətdir. Hər qrupun fərqli vəzifəsi var. Bir qrupun işi ancaq ya düşmənlərlə savaşmaq, ya da ov etməkdir, digər qrup yuva tikir, üçüncüsü isə yuvaya qulluq edir.

Qısası, qarışqa toplumlarında hər bir fərd üzərinə düşən vəzifəni əksiksiz olaraq yerinə yetirir. Heç biri mövqeyini və ya gördüyü işin xüsusiyyətini problemə çevirmədən, sadəcə, öz işini görür. Önəmli olan koloniyanın davamlılığıdır.

Bu sistemin necə yarandığını düşünəndə isə istər-istəməz yaradılış gerçəyinə varırıq. Səbəbini açıqlayaq: Əgər ortada qüsursuz bir düzən varsa, demək, mütləq onu planlayan bir ağıl da var. Məsələn, hər orduda nizam-intizam olur və həmin intizamı ordunu idarə edən zabitlər qurur-lar. Ordudakı fərdlərin təsadüfən yerlərinə keçərək özləri-özlərini sıraya düzdüklərini, təşkilat-landırdıqlarını, rütbələrə böldüklərinin və bu rütbələrə uyğun davrandıqlarını fərz etmək tamamilə məntiqsiz olardı. Üstəlik, ordudakı mövcud düzənin qüsursuz şəkildə davam etməsi üçün də zabitlər onu nəzarətdə saxlamalı, yeri gələndə işə müdaxilə etməlidirlər. Qarışqalarda da eynən ordu intizamına bənzər bir intizam var. Amma diqqəti çəkən odur ki, burada heç bir “zabit”, yəni düzənləyici, yönəldici yoxdur; qarışqa toplumundakı bütün kastalar vəzifələrini qüsursuz şəkildə yerinə yetirirlər, amma onları idarə edən bir “mərkəzi iradə” gözə görünmür. Deməli, bura qədər deyilənlərdən belə nəticə çıxır ki, bütün məsələ həmin “mərkəzi iradə”nin gözlə görünməməsindədir. Quranda “Rəbbin bal arasına vəhy etdi...” («Nəhl» surəsi,/ 68) ayəsində xəbər verilən təlqin, məhz bu gözlə görünməyən iradədir.

Ants, which are very small creatures, pursue their lives with perfect orderliness in spite of their size.

Bu iradə o dərəcədə müdhiş bir planlama gerçəkləşdirib ki, incələdikcə insanları heyran qoyur. Bu heyranlıq və çaşqınlıq araşdırmaçılar tərəfindən zaman-zaman çeşidli şəkillərdə ifadə edilib. Hətta bu qədər mükəmməl bir sistemin təsadüflər sonucunda meydana gəldiyini iddia etməkdən çəkinməyən təkamülçülər də onun əsasında dayanan davranışları izah etməkdə aciz qalıblar. Təkamülçü nəşrlərdən olan Elm və Texnika Jurnalında (ABŞ) yer alan bir məqalədə yazılanlar həmin acizliyi bir daha göz önünə sərir:

Ants, which are very small creatures, pursue their lives with perfect orderliness in spite of their size. Ants within the same colony who belong to different castes have different physical appearances as well. Each has a physical build appropriate for its job.

“Sual bundadır ki, canlılar niyə bir-birlərinə yardım edirlər... Darvinin nəzəriyyəsinə görə, hər canlı ancaq özünün yaşaması və nəslinin dava etməsi uğrunda mübarizə aparır. Başqalarına yardım etmək o canlının həmin amalıyla düz gəlmədiyinə görə, bu məsələyə aydınlıq gətirmək tələb olunurdu. Buna görə də canlıların fədakar ola biləcəkləri versiyası ortaya atılıb. Fədakar olmağın klassik izahı budur ki, növün və ya qrupun mənafeyini öz mənafeyindən üstün tu-tan fərdlərdən yaranan toplum təkamül prosesində eqoist fərdlərdən yaranan toplumlara nisbətən, daha başarılı olacaq. Ancaq bu nəzəriyyədəki qarınlıq məqam odur ki, fədakar toplumlar bu özəlliklərini necə və nəyin sayəsində qoruyacaqlar? Belə bir toplumda əgər fədakar olmaq istəməyən bircə eqoist fərd meydana çıxarsa, sonradan elələrinin sayı arta bilər axı.

Bir başqa qaranlıq məqam isə ondan ibarətdir ki, əgər təkamül prosesi toplum səviyyəsində gedirsə, onda həmin toplumun sərhədləri necə müəyyənləşməlidir - ailəmi, populya-siyamı, növmü, sinifmi? Eyni anda birdən çox səviyyədə təkamül olsa belə, bunun nəticələri topla-nanda sonuc nə olacaq? 3

Görüldüyü kimi, canlılardakı fədakarlıq duyğusunu və bu duyğu əsasında gəlişən sosial sistemləri təkamül nəzəriyyəsilə izah etmək əsla mümkün deyil.

Qarışqalar Qapıçılıq Edə Bilərmi?

Ants, which are very small creatures, pursue their lives with perfect orderliness in spite of their size. In these drawings, we see the doorman ants with their special shaped heads.

Qarışqa koloniyasındakı sistemin detallarını incələyəndə bu sistemi quran və yönəldən, gözlə görünməyən iradənin gücünü daha yaxşı hiss edərik. İndi bu detallara nəzər yetirək.

Qarışqa yuvalarının xarici aləmlə bağlantıları sadəcə bir qarışqanın keçə biləcəyi genişlikdə kiçik dəlik vasitəsilə gerçəkləşdirilir. Bu dəliklərdən keçmək üçünsə xüsusi “izn” gərəkdir. Belə ki, koloniyada sayları o qədər də çox olmayan və ancaq bir vəzifəni - qapıçılığı yerinə yetirən xüsusi qarışqalar var. “Qapıçılar” giriş dəliyinə tamamilə uyğun gələn iri başlarıyla canlı tıxac rolunu oynayırlar. Üstəlik, həmin qarışqaların baş qisminin rəngi də ətrafdakı ağacların qabıqlarının rəngilə eynidir. Qapıçı saatlarla giriş dəliyində oturur və ancaq öz koloniyasından olan qarışqaların içəri keçməsinə izn verir.4

Əlbəttə, tamamilə aydındır ki, qapıçı qarışqanın qafasının dəliyə tam uyğun olması, rənginin ətraf mühitlə uyuşması, tanımadığı heç kimsəni içəri buraxmaması onun öz istəyilə baş tutan məsələlər deyil. Qarışqanın bədənini bu şəkildə biçimləyən, gördüyü işi ona təlqin edən bir ağıl sahibi mütləq olmalıdır. Qarışqanın bu vəzifələri özbaşına üzərinə götürdüyünü və heç bezmədən, vaz keçmədən qapıçılıq etdiyini söyləmək əsla ağlabatan deyil axı. Bir düşünək: qarışqa niyə qapıçı olmaq istəsin ki? Əgər mütləq bir işin qulpundan yapışmalı olsa belə, niyə ən çətinini və əziyyətlisini, üstəlik, fədakarlıq tələb edənini seçsin ki? Əgər imkanı olsaydı, şübhəsiz ki, özünə ən rahat və sərfəli işi götürərdi. Ancaq qarışqaları yaradan sənətkar öz sənətinin möhtəşəmliyini göstərmək üçün belə mükəmməl bir koloniya həyatı qurub və həmin koloniyanın üzvlərinə də bəlli vəzifələr ayırıb. Yəni seçim Allahın olub. Qapıçı qarışqa da Ona böyük bir itaətlə vəzifəsini yerinə yetirməkdədir.

Təkamül nəzəriyyəsinə görə isə, qarışqaların hər sahədə ayrıca inkişaf etməli və daha rahat yaşaya biləcəkləri bir kastaya (təbəqəyə) daxil olmağa can atmalaydılar. Amma qapıçı qarışqalar belə bir cəhddə heç bulunmurlar da; onlar bütün ömürləri boyunca özlərinə təlqin edilən işi qüsursuzcasına yerinə yetirirlər.

Mütəxəssis Qarışqalar

Qarışqalarda təşkilatlanma, bəlirli bir iş üzrə ixtisaslaşma haradasa az qala insanlarda olduğu qədərdir. Hətta insanlar bu məsələdə qarışqalardan örnək götürürlər. Məsələn, kompüter mütəxəssisləri qarışqalardakı sistemi labarotoriyada robotların üzərinə köçürməyə çalışırlar. Yəni necə: onlar düşünürlər ki, robotlardan səmərə götürmək üçün çox inkişaf etmiş bir və ya bir neçə robotun əvəzinə, “bəsit” informatik ünsürlərdən oluşan daha az “şüurlu” bir qrup robot düzəldib, onları qarışqa koloniyasında olduğu kimi düzənləmək, proqramlaşdarmaq lazımdır; bu robotların yardımlaşması və iş bölümü sayəsində çox böyük mənfəət əldə etmək mümkündür. Həm də ona görə ki, bu robotlar bütün informasiyaları bir-birinə ötürə biləcəklər.

Qarışqa koloniyasının həyatı və əmək bölümü tərzi hətta NASA-nı (North American Space Agency - Şimali Amerika Kosmik Agentliyi - tərc.) da təsirləndirib. Nəticədə bu qurum Marsda həyat aramaq üçün bir mükəmməl robot göndərmək əvəzinə, çoxlu “qarışqa-robotlar” göndərməyi planlayır. Bu halda komandanın qoyulan vəzifənin öhdəsindən gəlmək şansı qat-qat yüksək olacaq. Çünki “qarışqa-robotlar”ın hətta bir neçəsi xarab olsa belə, qalanları missiyanı tamamlayacaqlar.5

Bu açıqlamalardan sonra “mütəxəssis qarışqalar” dünyasından diqqət çəkici bir örnəyə nəzər salaq.

Qrup Halında Yaşamaq Qarışqalara Necə Təsir Edir?

Ants, which are very small creatures, pursue their lives with perfect orderliness in spite of their size. Ants are beings that can only live in groups. They cannot survive alone.

Qarışqalarda iş birliyinin ən çox araşdırılan örnəyi bir işçi qarışqa növünün (Lasius Emarginatus) davranışlarıdır. Bu növün fərdlərinin bir-birlərinə qarşı ilginc bağlılıqları var. Böyük qrupdan ayrılanda torpaqla əlləşən qrupa aid dörd işçi qarışqanın fəaliyyəti sürətlə davam edir. Fəqət, dördünün arasında bir-birlərini görmələrinə əngəl olan hansısa nəsnə (tutalım, daş) peyda olanda, iş templəri kəskin düşür.

Başqa bir örnək isə “atəş qarışqaları”nın qruplarını hansısa baryer ayıranda, həmin baryeri dəlib, bir-birinə qovuşmağa can atmalarıdır.

Bunlardan başqa, qrupdakı üzvlərin sayı dəyişəndə də qarışqaların davranışında fərqli əlamətlər üzə çıxır. Yuvadakı qarışqaların sayı artanda, hər bir üzvün fəaliyyətində irəliləyiş olur. İşçi qarışqalar bir araya gələndə toplanıb sakitləşir və az enerji xərcləyirlər. Hətta bəzi qarışqa növlərinin sayı artdıqca, işlətdikləri oksigenin miqdarının azaldığı da müşahidə edilib.

Bütün bu örnəklər qarışqaların təkbaşına yaşamağı bacarmadıqlarını göstərir. Bu kiçik məxluqlar ancaq qruplar, hətta koloniyalar halında yaşaya biləcək özəllikdə yaradılıblar. Bu da bizə təkamülçülərin qarışqaların sonradan sosiallaşmasıyla bağlı iddialarının gerçəkdən nə qədər uzaq olduğunu göstərir. Çünki qarışqaların əvvəllər təkbaşına yaşayıb da, sonradan toplumsallaşaraq (sosiallaşaraq) koloniyalar yaratması mümkün deyil. Qarışqanın təkbaşına yaşaması imkansızdır. Həm törəyib-çoxalmaq, həm özünə və həmcinslərinə uyğun yuva qurmaq, həm ailəsini bəsləmək, həm keşikçi, həm işçi, həm “əsgər” olmaq - bir qarışqa təkbaşına bu işlərin heç hansının öh-dəsindən gələ bilməz. Çox dərin əmək bölümü tələb edən bütün bu işləri haçansa bir və ya bir neçə qarışqanın təkbaşına gördüklərini demək qətiyyən ağlabağan çıxmaz. Üstəlik, yazıq qarışqa bu qədər əziyyətli işlərlə uğraşarkən, bir yandan da sosiallaşma yönündə səylər göstərməliydi...

Bu durumda anlaşılan odur ki, qarışqalar yaradıldıqları gündən bəri sosial sistem içində, qruplarla yaşayan varlıqlar olublar. Yəni, Allah tərəfindən bütün bu özəlliklərilə birgə var ediliblər.

Nümunəvi Qərargah

Öncəki səhifələrimizdə gətirdiyimiz ordu misalını bir az genişləndirək. Ağalasığmaz dərəcədə geniş, amma həddən artıq səliqəli, nizamlı bir qərargaha gəldiyinizi düşünün. İçəri girməyiniz mümkünsüz görünür, çünki qapılardakı keşikçilər tanımadıqları heç kimi içəri bu-raxmırlar. Bina mükəmməl bir təhlükəsizlik sistemilə qorunur.

Amma tutaq ki, hansısa yolla içəri girə bildiniz. İçəridə çox sistemli və dinamik bir fəaliyyət diqqətinizi çəkəcək. Çünki minlərlə əsgər çox düzənli bir şəkildə işlərini görürlər. Bu düzənin sirrini araşdıranda bəlli olacaq ki, qərargah onların çalışması üçün son dərəcə uyğun şəkil-də inşa edilib. Hər iş üçün özəl bölümlər var və bu bölümlər məhz həmin sahəyə uyğun olaraq qurulub. Misal üçün, bina qatlarla yerin altına doğru ensə də, günəş enerjisinə ehtiyac duyan bölümlər məhz yuxarı qatda yerləşdirilib. Ayrıca, bir-birilə əlaqə saxlamağa ehtiyacı olan qatlar bu baxımdan da idel dərəcədə əlverişli tikiliblər. Nisbətən gec işlədilən əşyaların yığıldığı anbarlar bi-nanın yan tərəfində yerləşdilirib. Tez-tez ehtiyac duyulan şeylər isə elə otaqlara yığılıb ki, daim əl altında olsun. Binanın düz ortasında da gərək olanda hamının toplana biləcəyi yekə bir salon var.

Amma qərargahın özəllikləri bunlarla da bitmir. Təsəvvür edin ki, bina çox böyük ol-masına rəğmən, bərabər şəkildə isidilir. Çox mükəmməl bir mərkəzi isitmə sisteminin sayəsində temperatur daim sabit qalır. Bunun səbəblərindən biri də binada mükəmməl ventilyasiya sistemi-nin mövcudluğudur.

Belə bir qərargahı kimlərin və necə qura biləcəyi soruşularsa, hamı deyər ki, bu işi an-caq və ancaq savadlı, professional mühəndislər qrupu görə bilər. Çünki bunun üçün müəyyən zəka, təhsil və s. keyfiyyətlər tələb olunur. Halbuki, haqqında bəhs etdiyimiz qərargah vur-tut bir qarışqa yuvasıdır.

Belə bir qərargah tikməyi öyrənmək üçün insan həyatının çox hissəsini oxuyub-öyrənməyə sərf etməlidir. Qarışqa isə yumurtadan çıxan kimi, heç bir şey öyrənmədən öz boynuna düşən işi görməyə başlayır. Demək, qarışqalar hələ dünyaya gəlməmişdən öncə bu bilgilərə sahib olurlar. Daha doğrusu, qarışqaları yaradan Allah bütün bu bilgiləri onlara təlqin edir.

Qarışqalarda Öz-Özünü Düzənləmə

Ants, which are very small creatures, pursue their lives with perfect orderliness in spite of their size. 1. Air Defence System: When the greatest enemies of ants, birds, approach the nest, some of the fighters turn their bellies upward in the opening of the nest and spurt acid towards the birds. 2. Greenhouse: In this chamber looking south, the eggs of the queen ant mature. The temperature of the chamber is constant at 38¡ C. 3. Main entrance and side entrances: These entrances are guarded by doorman ants. In time of danger, they close the doors with their flat heads. When other inhabitants of the colony wish to enter through the door, they tap on the doorman antÕs head with their antennae with a special rhythm and the doorman ant opens up the entrance. If they forget this rhythm, the guards kill them right there and then. 4. Ready-made chambers: If ants find an old nest where they build their nest, they also use those chambers of the old nest which have maintained their shapes. Thus, they gain significant time in completion of the structure 5. Storage cemetery: Ants put the non-consumed grain shells they collect and the bodies of other dead ants into these rooms. 6. Guards chamber: The soldier ants located here are in a state of alarm round the clock. When they sense the slightest danger, they swing into action. 7. Exterior insulation: This insulation, made up of pieces of branches and twigs, provides shelter for the nest against heat, cold and rain. Whether the insulation layer is decreased or not is constantly supervised by worker ants. 8. Nursing chamber: Nursing ants produce a sweet fluid from their abdomens. Raiser ants pierce their bellies by means of their antennae and utilize this fluid. 9. Meat depot: Insects, flies, crickets and enemy ants are stored in this depot after being killed. 10.Grain depot: Miller ants bring large pieces of grain in the form of small tablets here, to utilize them as bread in winter. 11. Childcare for larvae: Nurse ants use their saliva, which has antibiotic properties, to protect baby ants from disease. 12. Wintering room: Ants who hibernate, starting at the beginning of November and waking up in May, spend the long winter season here. When they wake up, they clean this room as their first duty. 13. Central heating department: Mixing of leaf pieces and twig bits here produces a certain heat. This keeps the nest temperature up to between 20 and 30 degrees. 14. Brooding room: Eggs of the queen mother are stored in this chamber in the order they are laid. Then, when the time comes, they are picked up from here and taken to the greenhouse. 15. Royalty room: The queen mother lays her eggs here. Assistants who continuously feed her and clean the chamber stay with her.6

Qarışqa dünyasını tənzimləyəcək hansısa bir plan-proqram yoxdur. Ən önəmlisi, daha öncə söylədiyimiz kimi, rəis-tabeli (əmr verən - icra edən) münasibətləri də mövcud deyil. Son dərəcə gəlişmiş bir özünütənzimləmə sayəsində bu toplumdakı ən mürəkkəb işlər də heç axsama-dan yerinə yetirilir.

Bir misala baxaq: Koloniyada qida sıxıntısı yaşananda işçi qarışqalar dərhal “bəsləyici” qarışqalara dönür və “əlavə” mədələrindəki qida madəllərilə digər qarışqaları bəsləməyə başlayırlar. Ehtiyac aradan qalxanda isə yenə də dərhal bu “amplua”dan çıxıb, yenidən işçi qarışqalara dönürlər.

Burada misal gətirilən fədakarlıq gerçəkdən də çox yüksək səviyyədədir. İnsanlar dü-nyadakı aclıq təhlükəsilə mübarizədə heç bir başarı əldə etmədikləri halda, qarışqalar, göründüyü kimi, bunun çarəsini bulublar - qida da daxil olmaqla, hər şeyi paylaşmaq. Bəli, bu, gerçək bir fəda-karlıq örnəyidir. Qarşısındakı qarışqanın yaşaya bilməsi üçün heç bir əvəz gözləmədən mədəsindəki qidaya qədər hər şeyi paylaşmaq təbiətdə təkamül nəzəriyyəsinin izah edə bilmədiyi minlərlə mis-allardan sadəcə biridir.

Qarışqaların sayının həddən çox artmasıyla bağlı problemlər də heç vaxt oraya çıxmır. Bu gün insanlar urbanizasiya, miqrasiya, təbii ehtiyatlardan yanlış istifadə və işsizlik kimi problem-lər səbəbindən ağır sıxıntılar çəkdikləri halda, qarışqalar 50 milyon “əhalisi” olan yeraltı “şəhərləri” heç nəyin əksikliyini hiss etmədən, heç bir ehtiyac-filanla üzləşmədən yönəldirlər. Hər bir qarışqa çevrəsindəki şəraitin dəyişməsinə ani olaraq reaksiya verir; bunun mümkün ola bilməsi üçün isə qarışqaların mütləq fiziki və psixoloji yönlərdən xüsusi şəkildə “proqramlaşması” gərəkdir. Son dərəcə mükəmməl qurulmuş bu sistemin yaşaması üçün mütləq qarışqaları yönləndirən, vəzifələrini yerinə yetirmələrini təlqin edən, əmr verən bir “iradə sahibi”nə ehtiyac var. Əks təqdirdə ortaya sistem və düzən yox, böyük qarışıqlıq, xaos çıxardı. Bu iradə sahibi isə hər şeyin böyüyü olan, hər şeyə gücü yetən, bütün canlıları yönləndirən, görməli oldduqları işləri təlqin ilə əmr edən Allahdır.

Worker Ant Fossil Term: Cenozoic Era, Oligocene Term Age: 25 million Years Old Location: Dominican Republic There is no difference between 25-million-year-old winged ants and specimens alive today. Winged ants that have remained the same despite the passage of millions of years are some of the proofs that evolution never happened.

Qarışqaların heç bir şəxsi mənfəət gözləmədən durmadan çalışmaları onların konkret bir qüvvə tərəfindən hərəkət etdirildiklərini isbatlayır. Hər şeyin sahibi isə Allahdır, Kainatdakı bütün canlılar onun ilhamıyla hərəkət edirlər; bu gerçəklik Quranda belə xəbər verilib:

In the first stage of nest building, members of the colony open a tiny hole, then expand into a labyrinth of chambers. In most of these sections, there are fungus gardens. These gardens fill the chambers, which are located near the surface. Larger, deeper pits hold decomposing plant detritus and waste. A few of these pits, oddly, contain more soil than organic matter, as if a soil cover is needed for especially noxious waste. Hot air rises from these refuse chambers. Cool, oxygen-rich air is drawn into the nest. Openings directly above the nest are used only for excavation and ventilation. Cavernous perimeter tunnels form a beltway some 7.5 meters from the nest. The most important point here is that this metropolis has been constructed by ants who have not taken any architectural or agricultural courses whatsoever.

Winged Ant Fossil Term: Cenozoic Era, Oligocene Term Age: 25 million years old Location: Dominican Republic Winged ants have two long wings 5 to 8 millimeters (1.9 to 3.1 in) in length. They build their nests close to sources of food and water. These ants have remained unchanged for millions of years. The fossil ant in 25-million-year-old amber shows that these insects have been remained the same for millions of years, in other words, they did not undergo evolution.