Quran Əxlaqina Görə Müsəlmanin 24 Saati

Səhər Yuxudan Oyanarkən

Quran əxlaqına uyğun şəkildə yaşayan müsəlmanlarla Allahı inkar edənlər arasındakı əsas fərqlərdən biri Allaha iman gətirərək Ondan qorxub çəkinənlərə və vicdanlarını unutmayanlara verdiyi ağıldır (daha müfəssəl məlumat üçün bax: Harun Yəhya, "Qurana görə gerçək ağıl"). İman gətirənlər sahib olduqları ağıl sayəsində inkarçıların və ya həqiqətləri dərk edə bilməyərək qəflət içində yaşayan insanların mənasız şey və ya təsadüf kimi qiymətləndirdikləri hadisələrin arxasında dayanan hikmətləri dərhal anlayırlar.

Mömin insan səhər oyanarkən ilk andan etibarən gün ərzində qarşılaşdığı və yaşadığı hər bir hadisədə Allahın Quranda bildirdiyi ifadə ilə desək, "ayələr"in olduğunu bilir. "Ayələr" Quranda Allahın varlığının, birliyinin və sifətlərinin dəqiq dəlilləri olan hadisələr və varlıqlar mənasında işlədilir. Bu ifadə ilə oxşar bir məna daşıyan digər bir anlayış isə "iman həqiqətləri"dir. İman həqiqətləri də "imana doğru aparan, imana vasitə olan və eyni zamanda imanın artmasını, inkişaf etməsini və möhkəmlənməsini təmin edən həqiqətlər" kimi izah edilə bilər. Ancaq bu ayələri və ya iman həqiqətlərini dərk etmək yalnız səmimi bir şəkildə Allaha üz tutan insanlara xas olan bir xüsusiyyətdir. "Ali-İmran" surəsinin 190-cı ayəsi buna misal kimi verilə bilər:

Hər yeni gün iman sahibləri və Quran əxlaqını mənimsəyənlər üçün Allahın varlığının dəlilləri ilə, iman həqiqətləri ilə doludur. Məsələn, gözlərini açaraq yeni günə başlamaq Allahın insanlara verdiyi nemətlərdən və haqqında düşünülməsi vacib olan iman həqiqətlərindən biridir. Belə ki, insan bütün gecə boyunca şüursuz şəkildə yatır. Onun yuxuda keçən uzun saatlara dair xatırlaya biləcəyi yeganə şey yalnız 3-5 saniyəlik yuxulardır. İnsan bu müddət ərzində dünya ilə heç bir əlaqəsi olmadan yatır. Onun bədəni ilə ruhu bir-birindən ayrılır. İnsan yatdığını zənn etdiyi bu müddət boyunca əslində bir növ ölüdür. Allah insanların canlarının alındığını Quranda belə xəbər verir:

Rəbbimiz yuxarıdakı ayələrdə insanların yuxuda canlarını aldığını, ancaq daha sonra müəyyən olunmuş ölüm vaxtı gələnə qədər təkrar geri verdiyini bildirir. İnsan yatdığı müddətdə şüurunu və ətraf aləmi dərk etmək qabiliyyətini qismən itirir. Ölümə oxşadılan yuxudan şüurlu və bir gün əvvəlki halına qovuşmuş şəkildə oyanmaq, qüsursuz bir şəkildə görmək, eşitmək və hiss etmək haqqında dərindən düşünülməsi lazım olan möcüzəvi hallardır. Gecə yatan insan bu bənzərsiz nemətlərin səhər yenidən ona veriləcəyinə əmin ola bilməz. Bundan başqa, insan hər hansı bir fəlakətlə qarşılaşmadan və ya səhhəti ilə bağlı problemi olmadan oyanacağına da əsla əmin ola bilməz.

Günə təzə başlayan mömin bu həqiqətləri düşünür, Allahın onun üzərindəki geniş rəhməti və qoruması üçün Ona şükür edir, yeni günü Allahın razılığını və cənnəti qazanmaq üçün Allahın ona verdiyi bir fürsət kimi qiymətləndirir. Səhər gözünü açdığı andan etibarən Allaha üz tutaraq səmimi bir dua ilə yeni günə başlayır. Gün ərzində Allahın onu daim izlədiyini düşünərək hərəkət edir, Onun rizasını qazanmağa, əmr və tövsiyələrini yerinə yetirməyə çalışır. Allahla yaxın bir əlaqə quraraq səmimi bir dua ilə günə başlayır. Beləliklə, gün ərzində möminin Allahın rizasını unutması və ya Onun hədlərini qulaqardına vurması ehtimalı azalır, gün boyunca Allahın onu dünyada imtahan etdiyini bilərək hərəkət edir.

Səmimi qəlbdən Allaha yönəlmiş bir insanın ona verilən nemətlər barədə dərindən düşünməsi bu nemətləri ona Allahdan başqa heç kimsənin verə bilməyəcəyini dərk etməsinə yardım göstərir. Rəbbimiz insanların bu barədə düşünməsinin vacib olduğunu bir Quran ayəsində belə bildirir:

Şübhəsiz ki, yuxunu insan üçün istirahət vaxtı edən, səhər isə insana sahib olduğu nemətləri yenidən bağışlayan qüvvə sonsuz bir güc və elm sahibi olan Uca Allahdır. Bu həqiqəti dərk edənlər hər yeni günə başladıqları ilk andan etibarən Allahın yaxınlığını hiss edər və bu bənzərsiz nemətlərə sahib olmağın sevincini yaşayarlar.

Allahın dinindən uzaq yaşayan və bəhs olunan həqiqət barədə düşünməyən insanlar isə sahib olduqları nemətləri heç bir zaman tam şəkildə dərk edə və möminlərin yaşadığı bu sevinci yaşaya bilməzlər. Ümumiyyətlə, səhərin ilk saatlarında isti bir yataqdan qalxmağın çətinliyini, sıxıntısını və ya təlaşını hiss edərlər. Bəziləri hər səhər yerinə yetirməli olduğu işlərdən bezir. Yataqdan qalxmaq istəmir, daha bir dəqiqə artıq yatmaqla yataqdan qalxmaq arasında mübarizə aparırlar. Oyananda əsəbi, gərgin olmaq bu kimi insanlarda çox tez-tez təsadüf edilən əxlaq pozuntusudur.

Nemətlərin sevincini yaşamayan inkarçılar səhər yuxudan oyandıqları andan etibarən hər gün eyni şeyləri etməyin yeknəsəqliyini və yoruculuğunu bir daha yaşayırlar. Yaşayacaqları günün bəlkə də Allahın onlara verdiyi son bir fürsət olmasının fərqində olmayan, bunu anlamayan digər bir qisim insanlar isə yalnız daha artıq pul qazanmaq, daha yaxşı yaşamaq, yalnız insanların diqqətini cəlb etmək və ya bəyənilmək arzusu ilə yeni günə həvəslə başlayır, tələsə-tələsə hazırlaşırlar.

Allahın Quranda bildirdiyi həqiqətləri qulaqardına vuran insanlar günə fərqli tərzdə başlaya bilərlər. Ancaq belələrinin davranışında ortaq bir ağılsızlıq var: Allahın onları yaratdığını, Ona qulluq etmək, Onun rizasını qazanmağa görə məsuliyyət daşıdıqlarını və qarşılarındakı günün bunun üçün yeni bir fürsət olduğunu düşünməmək. Allah onların bu halını "insanların haqq-hesab vaxtı yaxınlaşdı, onlar isə hələ də qəflət içindədirlər və üz döndərirlər" ("Ənbiya" surəsi, 1) ayəsi ilə xəbər verir.

Böyük bir qəflət içində yaşayan bu insanlar çox mühüm bir xətaya yol verirlər. Unutmaq olmaz ki, hər səhər insanın dünya həyatında onun üçün müəyyən olunmuş son gününün başlanğıcı ola bilər. İşə və ya məktəbə gedərkən baş verən bir yol qəzası, "gözlənilməz" bir ürək tutması və ya başqa saysız səbəblərə görə ölüm onu hər an yaxalaya bilər. İnsan o halda yuxarıda da bildirdiyimiz kimi, qarşısındakı günü Allahı razı edəcək şəkildə keçirmək üçün nələr edəcəyi barədə düşünməlidir.

Təmizlik Edərkən

Səhər oyananda insanın vücudunda meydana gələn dəyişikliklərdə bir çox hikmətlər var. İstəmədiyi halda insanın üzü şişib, saçları çirklənib, bədənində və ağzında arzuedilməz qoxular meydana gəlib. Güzgüdə gördüyü şişmiş üzü və dağınıq halı ona nə qədər aciz olduğunu göstərir. Hər bir insan səhərlər mütləq üzünü yumaq, dişlərini fırçalamaq və özünü qaydaya salmaq məcburiyyətindədir. Bu hal Quran əxlaqını mənimsəmiş bir insana özünü digər insanlardan üstün hesab edən bir cəhətin olmadığını və yalnız Allahın hər cür qüsurdan uzaq olduğunu xatırladır.

Bundan başqa, səmimi bir şəkildə Allaha üz tutan bir insan istəmədiyi bir narahatlıq verən halını güzgüdə görəndə gözəl olan şeylərə öz gücü və istəyi ilə nail olmasının mümkün olmadığını çox yaxşı anlayır.

Göründüyü kimi, Allah bəndələrini öz acizliklərini xatırlamaları və Ona üz tutmaları üçün bir çox qüsurlarla yaradıb. İnsanların bədənlərinin və ətraflarının qısa bir müddət içində çirklənməsi buna bir misaldır. Ancaq Allah insanlara bu qüsurları aradan qaldırmaq yollarını da göstərib. Su, sabun kimi müxtəlif imkan və nemətləri onların xidmətinə verib. Allah "Şübhəsiz ki, hər çətinlikdən sonra bir asanlıq gələr! Həqiqətən hər çətinlikdən sonra bir asanlıq gələr!" ("İnşirah" surəsi, 5-6) ayələri ilə bu həqiqətə də işarə edib. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, nemətlərin yaradılmasındakı bu sirri dərk etmək və buna görə Allaha şükür etmək yalnız üstün bir düşüncəyə və idrak qabiliyyətinə malik olan möminlərə verilmiş bir xüsusiyyətdir.

İstər səhər, istərsə də gün ərzində təmizlik edən bir mömin Allahın ona verdiyi təmizləyici vasitələrə görə şükür edir. Allahın təmizliyi və təmiz insanları sevdiyini bildiyi üçün etdiyi işi bir ibadət hesab edir və Allahın razılığını qazanmağa çalışır. Rəbbimizin "Muddəssir" surəsinin 4 və 5-ci ayələrindəki "Libasını təmizlə! Pis şeylərdən uzaqlaş!" şəklindəki əmrini sevərək yerinə yetirir.

Allah insanların təmizlənmək və digər ehtiyaclarını ödəmək üçün göydən su endirdiyini bir ayədə belə bildirir:

Su insan vücudu, əşya və ev təmizliyində lazım olan ən əsas maddədir. Suyun adi gözlə görünən çirkləri və görünməyəcək qədər kiçik olan bakteriyaları təmizləməklə bərabər insana rahatlıq verən başqa bir xüsusiyyəti də var. Su insanda yığılan, ona yorğunluq və halsızlıq hissi verən statik elektrik cərəyanının da bədəndən atılmasını təmin edir. İnsan öz bədənində əmələ gələn statik elektriki gözlə görə bilməz. İnsan yuyunanda isə öz üzərində toplanan bu statik elektrikdən xilas olur, bu səbəblə də bütün vücudunda yüngüllük və rahatlıq hiss edir. Yağışdan sonra havada əmələ gələn sərinlik və fərəh hissi də suyun havadakı statik elektriki təmizləməsindən yaranır.

Daim təmiz və səliqəli olmaq Allahın bəyəndiyi bir haldır. Bu həqiqəti diqqətimizi cənnətdəki insanların fiziki təmizliyinə çəkən bəzi ayələrdə də görmək mümkündür.

Allah Quranda cənnətdə olan insanların "...sədəf içində gizlənmiş inci kimi gözəl" olduqlarını xəbər verir ("Tur" surəsi, 24).

Allaha iman gətirən insanlar dünyada da cənnətə oxşar bir mühit yaratmaq istəyirlər. Allaha inanan insanlar Allahın cənnətdə vəd etdiyi hər şeyi dünyada da mümkün olduğu qədər yaşamağa çalışır, bu səbəblə də fiziki təmizliklərinə böyük diqqət göstərirlər.

Burada diqqət yetirilməli olan daha bir mühüm məsələ də var. Bəzi insanlar yalnız başqaları ilə birlikdə olarkən və ya özlərini bəyəndirmək məqsədi ilə özlərinə fikir verməyə çalışır, yanlarında başqa adam olmayanda isə görünüşlərinə və təmizliklərinə diqqət vermirlər. Axşama qədər yuyulmamış çirkli bir üzlə, yaxşı qoxumayan ağızla və pijamalarda gəzmək, bütün günü dağınıq qalan yataqları, çirkli qablarla dolu olan mətbəxi adi qarşılamaq bu xətalı məntiqin məhsuludur.

Bu məntiqdə olan insanlar yalnız zahirdən baxılanda çirkin sezilməyəcəyi qədər səthi təmizlik edirlər. Bəzi insanlar da yuyunmağı, kirlənən geyimləri, dəsmalları, mələfələri dəyişdirməyi, ütüləməyi və otağı qaydaya salmağı yalnız vaxt itkisi kimi qəbul edir və nəzərəçarpan bir kir əmələ gəlmədikcə təmizlənmirlər. Kirlənəndə çox zaman, xüsusilə də soyuq havalarda yuyunmağa tənbəllik edir, bəzən də yalnız saçlarını yumaqla kifayətlənirlər. Kirlənən bədənlərinin narahatlıq verən qoxusunu istifadə etdikləri ətirlə hiss etdirməməyə çalışırlar, amma bu üsul kirli bədənlərini daha çox narahat etməkdən başqa heç nəyə yaramır. Pencəklərində, jaketlərində, şalvarlarında və ya başqa paltarlarında ciddi bir ləkə olmayanda yumurlar. Bundan başqa siqaret, his, yemək və ya tər iyi kimi ağır qoxuların üzərlərinə hopmasını qəbahət hesab etmir və bunu təmizləmək üçün əsaslı bir səbəb görmürlər. Belə bir qeyri-sağlam şərtlər altında yaşamaq bu məntiqi mənimsəyən gənc və ya yaşlı olmasından asılı olmayaraq hər bir insana zərərdən başqa bir şey qazandırmır. Siqaret tüstüsünə bürünmüş şəraitdə yaşamaqdan rəngləri saralır, ciyərləri isə sağlamlığını itirir. Bunlar yalnız bədənlərinə olan zərərlərdir. Bununla bərabər davamlı olaraq dağınıq və natəmiz şəraitdə, özləri kimi baxımsız və kirli insanlarla birlikdə yaşamaq onların psixologiyasına da mənfi təsir göstərir. Uzun müddət gözəllikdən, estetikadan, təmizlikdən, incə düşüncədən zövq almayan hissiyyatsız və laqeyd bir əxlaqa sahib olurlar. Bu vəziyyət onların əlbəttə ki, bilərək və istəyərək etdikləri ağılsız seçimin nəticəsidir.

Halbuki Allah müsəlmanları ən gözəl və ən təmiz şəraitləri hazırlamağa sövq edir. Allah inananlara qidalarından və geyimlərindən yaşadıqları şəraitlərə qədər hər şeydə mütləq bir təmizliyi əmr edir:

Cahil insanların həyat tərzi öz əlləri ilə özlərinə narahatçılıq və qeyri-sağlam şərait hazırladığı halda müsəlmanlar Quran əxlaqına uyğun olaraq axirətdən öncə dünyada da çox gözəl bir həyat yaşayırlar. Cahil insanlar həm özlərinə, həm də ətrafdakılara sıxıntı verən mühit yaratdıqları halda müsəlmanlar hər insanın rahat və sakit yaşayacağı, sağlam və dinc olacağı məkanlarda həyatlarına davam edirlər.

Qısası, mömin Quran əxlaqına uyğun olaraq başqaları üçün deyil, Allahın bəyəndiyi və özünü də təbii olaraq rahat edən bir hal olduğu üçün təmiz olur və özünə fikir verir. Olduğu və yaşadığı məkanı təmizləyərək digər insanlar üçün də rahat bir şərait düzəltməkdən böyük zövq alır, təmizlik məsələsində heç vaxt tənbəllik etmir, hər zaman təmiz və qaydada olmaq üçün əlindən gələni edir.

Paltarlarını Geyinərkən

Geyimlər möminə dərhal bunları xatırladır: yun, pambıq və ya ipək paltarların, müxtəlif geyimlərin mənbəyi canlılardır. Gündəlik həyatın hər anında istifadə olunan geyim əşyaları bitki və heyvanlardan əldə edilir. Başqa sözlə desək, Allah ən sadəsindən tutmuş ən yüksəyinə qədər insanın hər cür geyim ehtiyacını ödəyəcək xüsusiyyətlərlə təchiz olunmuş canlıları yaratmasaydı, bəhs edilən məhsullar da olmazdı.

İnsanların bir çoxu bu həqiqətləri anlasalar da sahib olduqları nemətləri Allahı inkar etdikləri və ya qəflətdə olduqları üçün qiymətləndirə və təqdir edə bilmirlər. Doğulduqları andan etibarən ehtiyac duyduqları paltarlar onlara verildiyi üçün geyinmək bu insanlar üçün bir vərdiş halını almışdır. Bu vərdiş də onları bu geyimlərin bir nemət olduğunu xatırlamaqdan və şükür etməkdən ayırır. Halbuki Rəbbimizin dünya üzərindəki nemətləri yaratmasının səbəblərindən biri insanların bu nemətlərə görə Ona şükür etmələridir. O halda Rəbbimizin bizim üçün yaratdığı geyimlərdəki hikmətləri bizə olan faydalarından başlayaraq araşdıraq.

Mömin gün ərzində geyəcəyi geyimləri müəyyən edir və onları geyinərkən mühüm bir həqiqəti dərk edir. Bu həqiqət geyimlərin Allahın saysız nemətlərindən biri olması və onların yaradılmasında bir çox hikmətlərin olmasıdır. Bütün insanlar bu nemətlərdən faydalanırlar, ancaq yalnız Quran əxlaqını yaşayan möminlər onlara verilən bu gözəlliyin Allahın bir lütfü olduğunu lazımınca anlayaraq Ona şükür edirlər.

Geyimlər insan vücudunu soyuqdan, günəşin zərərli şüalarından, kənardan gələ bilən zərbələrdən, kəsilmə kimi kiçik təhlükələrdən qoruyan bir qalxan rolunu oynayır. Əgər geyim olmasaydı, həssas bir dəri ilə örtülən insan bədəni yuxarıda sadaladığımız bu cür mənfi hadisələr ucbatından tez-tez zərər görərdi. Bu da insana həm ağrı verər, həm sağlamlığını təhlükə qarşısında qoyar, həm də dərisinin olduqca pis görünməsinə səbəb olardı.

Qoruyuculuq xüsusiyyətinə malik olan geyimlərin yaradılışındakı hikmətlərdən başqa birisini Rəbbimiz Quranda belə bildirir:

Yuxarıdakı ayədən də göründüyü kimi, geyim insana daha çox estetik bir görünüş verir.

Açıktır ki, vazgeçilmez bir ihtiyaç olan giyecekler Allah'ın bizim kullanımımıza verdiği son derece önemli bir nimettir. Bunun bilincinde olan mümin, giysilerini kullanırken son derece titiz ve özenli davranır. Bu, onun, Allah'ın kendisine sunduğu nimetlere karşı şükredici olduğunu, fiili olarak da göstermesidir.

Quran əxlaqının gətirdiyi xüsusiyyətlərə uyğun olaraq hər məsrəfində nizamlı davranan mömin paltar alarkən də eyni cür davranır. Mömin ehtiyac duyduğu, ona yaraşan və münasib olan paltarı alır, lazımsız yerə pul xərcləyərək israfçılıq etmir. "Onlar xərclədikdə nə israfçılıq, nə də xəsislik edər, bu ikisi arasında orta bir yol tutarlar" ("Furqan" surəsi, 67) ayəsindəki hökmü yerinə yetirir.

Quran əxlaqına uyğun yaşayan bir insanın diqqət etdiyi digər bir məsələ isə paltarların təmiz saxlanmasıdır. Çünki bu, Quranda "Libasını təmizlə! Pis şeylərdən uzaqlaş!" ("Muddəssir" surəsi, 4-5) ayələri ilə əmr edilir. Mömin Allahın bu əmrlərini bütün digər əmrlərində olduğu kimi diqqətlə yerinə yetirir, imkan daxilində, əlindən gəldiyi qədər təmiz geyinməyə çalışır.

Quran əxlaqına uyğun yaşayan bir insanın geyinməyə verdiyi əhəmiyyət bununla məhdudlaşmır. Nümunəvi bir əxlaqa sahib olan mömin üçün təmiz geyinməklə bərabər mümkün qədər estetik və münasib geyinmək də önəmlidir. Həmçinin ayədəki "bəzəkli libas nazil etdik" ("Əraf" surəsi, 26) ifadəsi ilə geyinməyin estetikaya da uyğun olmasına diqqət çəkilib. Peyğəmbərimizin (s.ə.v.) geyim tərzinin və bu mövzudakı tövsiyələrinin olduğu hədislərdə də örnəklər var. Məsələn, Peyğəmbərimizin (s.ə.v.) nəvəsi Hz.Həsən (r.a.) onun geyim haqqındakı fikrini belə ifadə etmişdir:

Peyğəmbərimizin (s.ə.v.) geyim tərzi ilə bağlı səHabələrdən biri belə buyurur:

Peyğəmbərimiz (s.ə.v.) səhabələrindən Hansısa xarici görünüşünə əhəmiyyət verməyəndə və ya onun xarici görünüşü qaydasında olmayanda ona dərhal xəbərdarlıq edirdi. Bu mövzuya aid bir hədis belədir:

Allah Quran ayələrində geyimlərdən və bəzək əşyalarından üstün bir cənnət neməti kimi bəhs edir. Bu ayələrdən bəziləri belədir:

Rəbbimiz bu ayələrdə ipək və atlas libaslardan, gümüş, qızıl və incidən hazırlanmış bəzəklərdən bəhs etmişdir. Bu bəzəklər dünya həyatında cənnətdəkilərin bir bənzəridir. İman gətirən bir insan üçün bu bəzəkləri görmək - bunlara sahib olsun və ya olmasın - onun cənnəti düşünməsi və cənnət həsrətinin artması üçün bir vasitədir. Mömin bunların yaradılmasındakı hikməti görür və bilir ki, dünya həyatında qarşısına çıxan bütün nemətlər müvəqqətidir. Əsl və əbədi olan nemətlər isə axirət yurdundadır:

Quran əxlaqına uyğun yaşayan bir insan üçün geyim məsələsində mühüm məqamlardan biri də insanlarla ünsiyyətdə zahiri görünüşün olduqca əhəmiyyətli olmasıdır. Buna görə də mömin insan başqalarını Quran əxlaqına dəvət edərkən öz geyiminə daha artıq əhəmiyyət verir. Mümkün qədər gözəl, təmiz, rahat paltarlar geyinməyə çalışır. Bu hal onun Allahın əmrlərinə olan diqqətini, digər insanlara olan hörmət hissini göstərir.

Qarşısındakı insanın psixoloji durumunu nəzərə almaq, onun nəyi necə qəbul edəcəyi barədə düşünmək və o insana sonsuz qurtuluşu müjdələyərkən ona ən güclü şəkildə təsir göstərməyə nail olmaq üçün hər sahədə olduğu kimi geyim, səliqə-səhman məsələsində də incə düşüncəli və həssas olmaq yalnız və yalnız Quran əxlaqına uyğun şəkildə yaşayan mömin insanlara xas olan bir xüsusiyyətdir.

Nəticə olaraq deyə bilərik ki, iman gətirən insan Peyğəmbərimizdən (s.ə.v.) nümunə götürür və istər evində, istərsə də cəmiyyət içində daima təmiz, səliqəli, gözoxşayan paltarlar geyinir, bunu da böyük zövq alaraq və Allahın razılığını qazanmaq üçün edir.

Səhər Yeməyi Yeyərkən

Məsələn, ərzaq məhsullarını bişirmək üçün istifadə etdiyi od əslində özü də daxil olmaqla bir çox şeyə zərər verən, hətta yanıb yox olmasına səbəb olacaq bir xüsusiyyətə malikdir. Ancaq od ərzaq məhsullarını yeyilə biləcək bir hala gətirmək (isitmək, çox çeşidli sənaye məhsullarını istehsal etmək...) üçün zəruridir və bu mənada böyük bir nemətdir. Başqa sözlə desək, yer üzündəki hər şey kimi od da insanın xidmətinə verilmişdir. Allah bir ayədə belə bildirir:

Allahın düşünmək və dərk etmək qabiliyyəti verdiyi bir mömin səhər yeməyini yemək üçün mətbəxə girəndə ona verilən nemətlərin və qidaların hamısının yaradılmasında bir çox iman həqiqətlərinin gizləndiyini bilir.

Bununla belə od iman gətirən bir insan üçün dünya həyatında həm də cəhənnəm əzablarının bir xatırlatmasıdır. Allah cəhənnəmdə yaşanacaq olayları Quranda təsvir edərkən şiddətli bir oddan bəhs edir. Rəbbimiz inkarçılar üçün yaratdığı cəhənnəm əzabını bəzi ayələrdə belə bildirir:

Güclü imana sahib olan mömin cəhənnəmdəki bu şiddətli od əzabı barədə düşünəndə onun qəlbindəki Allah qorxusu daha da artır. O, Allaha dua edir və cəhənnəm odundan Ona sığınır.

Səmimi və təmənnasız şəkildə düşünən bir insan üçün səhər yeməyi süfrəsindəki ərzaqlarda da bir çox hikmətlər var. Çörək, bal, süd, pomidor, bibər, zeytun, yumurta, çay, qəhvə kimi dadları, qoxuları, qidalılıq dəyərləri, rəngləri fərqli ərzaqların hər biri bir nemətdir. Bunlar bədəni onun ehtiyac duyduğu zülallar, amin turşuları, karbohidratlar, yağlar, vitaminlər, minerallar və mayelərlə təmin edirlər. Sağlam bir həyat yaşaya bilmək üçün lazımi qaydada və müntəzəm qidalanmaq lazımdır. Ancaq bu iş çətin, üzücü və ağır deyil, insanın xoşuna gələn bir haldır. Yeməklər, içkilər, meyvələr, tərəvəzlər, tortlar, pirojnalar, şirniyyatlar həm insanın hər cür qida ehtiyacını ödəyir, həm də ona böyük bir zövq verir.

Bu sadaladıqlarımız əslində bütün insanların çox yaxşı bildiyi, dünyaya gəldikləri gündən bu günə qədər 24 saat ərzində qarşılaşdıqları kiçik təfərrüatlardır. Ancaq insanların bir çoxu Rəbbimizin gündəlik həyatda bizim ixtiyarımıza verdiyi bu gözəlliklər haqqında lazımınca düşünmürlər. Hər birini vərdiş əsasında qiymətləndirir, onların nə qədər dəyərli olduqlarının fərqinə varmırlar.

Lakin hamısı bir-birindən ləziz olan qidalar və içkilər insan vücuduna müxtəlif faydalar verən xüsusiyyətlərə malikdir və onların hamısının yaradılışında böyük hikmətlər var. Məsələn, bal bir neçə qramlıq bir vücuda sahib olan arılar tərəfindən möcüzəvi bir şəkildə hazırlanır (ətraflı məlumat üçün Harun Yəhyanın "Bal arısı möcüzəsi" adlı kitabına baxa bilərsiniz). Bal istər tərkibində olan vitamin və minerallara, istərsə də istehsal xüsusiyyətlərinə görə insanlar üçün bir şəfa mənbəyidir. Rəbbimiz balın bu xüsusiyyətini və arıya bal hazırlamağı ilham etdiyini Quranda belə bildirir:

Balın necə yaranması barədə düşünən mömin ondakı yaradılış möcüzəsini anlayır, balın əsasını təşkil edən çiçəklərin və meyvə tumurcuqlarının, nektarı bala çevrilən arıların və bal kimi bənzərsiz bir qidanın təsadüfən var olmadığını o an dərk edir. Bütün bunlar isə onun Allaha olan yaxınlığını artırır.

Bundan başqa, kiçik bir arının Rəbbimizə olan itaəti də bir iman həqiqətidir. Mömin ağlı və şüuru olmadığı halda qüsursuz bir nizamla heç dayanmadan işləyən bal arısının gördüyü qüsursuz işləri Allahın izni və istəyi ilə həyata keçirdiyini düşünüb anlayar.

Allah insanlara onların faydalanması üçün verdiyi ət, süd, pendir, kərə yağı, yumurta kimi heyvan mənşəli qidaların bir nemət kimi əhəmiyyətini "Muminun" surəsində belə bildirir:

Bu ayədə insanların heyvanlardan əldə etdiyi faydalar barədə danışılarkən "qarınlarında olandan" bəhs edilir. Məsələn, bir inəyin qarnında onun yediyi qidalar, içdiyi su, damarlarında axan qan, daxili orqanları və həzm olunan qidalardan artıq qalanlar olur. Bu qədər qarışıq maddənin içindən ağappaq bir rəngdə, tərtəmiz və gözəl qoxulu, insana faydalı olan bir mayenin, yəni südün çıxması isə əslində böyük bir möcüzədir. Üstəlik içində tullantı sayılan maddələrin də olduğu bir yerdə olmasına baxmayaraq süd ən sağlam şərtlər altında hazırlanır.

Allahın üstün elminin digər bir göstəricisi isə ağ rəngdə olan südün hazırlandığı xammalın yalnız yaşıl ot olmasıdır. Ancaq süd verən heyvanlar vücudlarında Allahın yaratdığı mükəmməl sistemlərlə qatı və yaşıl bir maddədən duru və ağ bir maddə əmələ gətirirlər. Rəbbimiz südün yaranmasını Quranda belə bildirir:

Bildiyimiz kimi, süd insanın ehtiyac duyduğu bir çox maddələrdən ibarət olan zəngin bir qidadır və o, həm uşaqların, həm də yetkin insanların qidalanmasında həyati əhəmiyyətli rol oynayır.

Heyvanlardan əldə etdiyimiz digər bir qida özü kiçik, ancaq qidalandırma dəyəri yüksək olan yumurtadır. Zülal, vitamin və mineral bazası olan yumurtanın əmələ gəlməsi başqa bir möcüzədir. Heç bir şüura sahib olmayan toyuq özünün buna ehtiyacı olmamasına baxmayaraq hər gün yumurta hasil edir və hasil etdiyi yumurtanı mükəmməl bir örtüklə - qabıqla qoruyur. Yumurta qabığının elə öz içindəki mayenin ətrafında necə mükəmməl bir şəkildə əmələ gəldiyi və ya bir qapağı olmadığı halda mayenin qabığın içinə necə yerləşdirildiyini düşünmək iman sahibi olan bir insanın Allahın yaratma sənətinə duyduğu heyranlığını artırır.

Yenə səhər yeməyinin vazkeçilməz içkilərindən olan çay bir bitkidən əldə edilir. Bu bitkinin yarpaqları müəyyən proseslərdən keçirildikdən sonra gözəl qoxulu və insanın yuxusunu qaçıran xüsusiyyətə sahib bir içki halına gətirilir. Çay da daxil olmaqla eyni torpaqdan çıxan minlərlə bitki növü onları yaradan Allahın sonsuz güc, elm və mərhəmətini nümayiş etdirir. Rəbbimizin "Ənam" surəsinin 141-ci ayəsində bildirdiyi kimi, "Yer üzərinə sərilmiş və sərilməmiş bağ-bağatlı, dadları müxtəlif xurmanı və taxılı, bir-birinə bənzəyən, həm də bənzəməyən zeytunu və narı yaradan Odur..."

Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Allah yaratdığı sonsuz nemətlərdən insanlara istədiyi qədər ruzi verir. Allah insanları dünya həyatında varlılıqla və kasıblıqla sınayır, bu sınaqlar qarşısında gözəl əxlaq göstərənlərdən razı olur, onları sonsuz cənnət nemətləri ilə mükafatlandıracağını Quranda bildirir. Məsələn, bəzi insanların səhər yeməyi süfrəsi cürbəcür yeməklərlə dolu olduğu halda bəzisinə yalnız bir neçə növlə ruzi verilir. Ancaq mömin imkanları nə olursa olsun hər zaman Allahın razı olacağı şəkildə hərəkət edir və Ona bütün səmimiyyəti ilə şükür edir. Varlıdırsa, buna görə lovğalanmır, təkəbbür göstərmir, həddini aşmır. Əgər kasıbdırsa, buna görə hətta azacıq da olsa kədərlənmir və bunun sıxıntısını yaşamır.

Mömin Allahın onu sınadığını və dünya həyatındakı hər şeyin müvəqqəti olduğunu anlayır. Həmçinin Allah Quranda insanları xeyirlə və şərlə sınayacağını "...Biz sizi şər və xeyirlə imtahana çəkərik. Və siz ancaq bizim hüzurumuza qaytarılacaqsınız!" ("Ənbiya" surəsi, 35) ayəsi ilə bildirir. Bu səbəblə Quran əxlaqına uyğun yaşayan bir insan ona verilən nemətlərin deyil, nemətlərin müqabilində nümayiş etdirdiyi davranışının Allah dərgahında bir əvəzinin olduğunu bilir. Mömin insan imkanları məhdud olsa da Allaha qəlbən şükür edir. Allah Quranda səmimiyyətlə şükür edənlərə nemətlərini artıracağını bildirmiş, nankorluq edənlərə isə əzabının şiddətli olduğunu xatırlatmışdır:

Ətrafdakı qüsursuz yaradılış dəlilləri barədə düşünən insan bunları asanlıqla yeyə bilməsi üçün yaradılmış olan ağzının quruluşundakı və funksiyalarındakı hikmətləri də görür. Belə ki, insanın yemək yeyə bilməsi üçün onun dodaqları, dişləri, dili, çənə sümüyü, tüpürcək vəziləri, milyardlarla hüceyrəsi bir harmoniya şəklində fəaliyyət göstərir. Burada söhbət elə bir mükəmməl təşkilatdan gedir ki, bir çox proseslər bir anda heç bir qüsur olmadan həyata keçirilir. Dişlər qidanı qoparıb parçalayarkən dil dayanmadan onu təkrar-təkrar çeynənməsi üçün dişlərin arasına daşıyır. Çənə sümüyü sahib olduğu güclü əzələlərin köməyi ilə dişlərin qidanı çeynəməsinə kömək edir və dillə ahəngdar bir şəkildə hərəkət edir. Dodaqlar isə yeməyin çölə çıxmaması üçün qapı rolunu oynayır.

Bundan başqa, bu orqanların hər birini əmələ gətirən parçaların öz içərisində də qüsursuz bir işbirliyi var. Məsələn, dişlərin hər biri yerləşdiyi yerə və quruluşuna görə qoparma, çeynəmə kimi vəzifələri yerinə yetirməlidir. Bütün dişlər yerlərinə və vəzifələrinə uyğun və nizamlı bir şəkildə sıralanmış, hamısı qarşısındakı dişlə ortaq bir şəkildə fəaliyyət göstərə biləcəkləri qədər uzanmış və sabit bir boyda qalmışdır.

Əlbəttə, bu orqanlar ağıla və şüura malik deyillər, onların öz aralarında ortaq qərara gəlib işbirliyi qurmasından söhbət belə gedə bilməz. Yuxarıda qısaca bəhs edilən xüsusi və üstün nizamlanma təsadüflər nəticəsində də əmələ gələ bilməz. Çünki hər parçanın müəyyən bir məqsədə görə tam olması lazımınca planlaşdırılmışdır. Şübhəsiz ki, bu möhtəşəm plan "Hər şeyi yaratmış və onu tətbiq etmiş" ("Furqan" surəsi, 2) olan Rəbbimizə aiddir. Allah bunların hamısını insanın rahat və zövq alacaq şəkildə yemək yeməsini təmin etmək üçün yaratmışdır.

Möminin haqqında düşündüyü digər bir məsələ də mətbəxdəki yeməklərin qoxularının və dadlarının heç bir çətinlik çəkmədən hiss etməsidir. Bu, insanın malik olduğu mükəmməl sistemlər sayəsində mümkün olur. Dad və qoxubilmə duyğuları bir ömür boyu dayanıb dincəlmədən və heç bir xəta etmədən onun adından fəaliyyət göstərir. Üstəlik bunlar üçün hər hansı bir əvəz ödəməmiş, belə bir bacarığı əldə etmək üçün heç bir təhsil almamış, xüsusi bir cəhd göstərməmişdir.

İnsan əgər dadbilmə sistemi ilə təchiz edilmiş olmasaydı, bu halda çeşid-çeşid yeməklərin, şirniyyatların, ətlərin, balıqların, tərəvəzlərin, şorbaların, salatların, pirojnaların, çörəklərin, meyvələrin, içkilərin, mürəbbələrin, dondurmaların şübhəsiz ki, heç bir mənası olmazdı. Bundan başqa, bunlar ləzzətli olmaya, dadsız, yavan, naxoş, mədə bulandırıcı və ya narahatedici ola bilərdi. Şübhə yoxdur ki, dadlar və dadbilmə sistemi insan üçün xüsusi olaraq yaradılmışdır. Allah gözəl və təmiz qidaları insanlar üçün yaratdığını Quranda belə bildirir:

Şübhəsiz ki, düşünən və ağıllı insanlar üçün hər dad Allahı lazımınca qiymətləndirməyə, Onu minnətlə xatırlamağa, Onu ucaltmağa və Ona şükür etməyə bir vasitədir. Ləziz yemək və içkilərin hamısının Allahdan bir nemət olduğunu bilən mömin də hər dəfə süfrəyə əyləşəndə bunların haqqında düşünür və Rəbbimizə şükür edir. Allah Quranda belə bildirir:

Bəzi insanlar isə onların ehtiyaclarını həyatları boyunca mükəmməl bir şəkildə ödəyən, fərqli qoxulara və dadlara sahib olan ləzzətli qidalardan istifadə etmələrinə baxmayaraq son dərəcə mühüm olan bəzi həqiqətlər barədə heç düşünmürlər. Bu bənzərsiz nemətləri Allahın onlar üçün xüsusi olaraq yaratdığını və onlara bəxş etdiyini, bunlara görə Allaha şükür etməyin vacib olduğunu dərk etmirlər. Halbuki bu, çox yanlış bir davranışdır. İnsanlar unutmamalıdır ki, onlar axirətdə Allaha şükür edib-etmədikləri barədə sorğu-sual olunacaqlar.

Burada mühüm bir məqamı da qeyd etmək lazımdır: mömin insan öz bədəninin Allahın ona verdiyi bir əmanət olduğunu, bu bənzərsiz nemətə ən yaxşı qulluq etməyə cavabdeh olduğunu və buna görə sağlam qidalanmanın lazım gəldiyini anlayır. Saleh əməllər etməsi üçün sağlam olmasının, bunun üçün də lazımi və nizamlı şəkildə qidalanmağın lazım olduğunu bilir. Vücudunda 100 trilyon hüceyrənin inkişaf etməsi, yeniləşməsi və nizamla çalışması üçün bütün qidalardan ehtiyacını ödəyəcək qədər istifadə etməsinin zəruri olduğunu bilir. Buna görə də istər səhər yeməyində, istərsə də gün ərzində təmiz, sağlam və təbii qidalardan istifadə edir, nə qədər cəlbedici və ya ləzzətli görünsə də zərərli qidalardan çəkinir, bu məsələdə tənbəllik və biganəlik də etmir. Məsələn, orqanlarının fəaliyyətinin, vücudunun zəhərli maddələrdən təmizlənməsinin, bitkinliyinin, yorğunluğunun aradan qaldırılmasının suya bağlı olduğunu bilir və gün ərzində qaydasınca su içməyə diqqət yetirir. Peyğəmbərimiz (s.ə.v.) də suyun əhəmiyyətinə bir neçə dəfə diqqət yetirmişdir. Məsələn, bir səfər zamanı bir yerdə dayanmış və yanındakılardan su istəmişdi. Əlini və üzünü yuduqdan sonra sudan içmiş və yanındakı səhabələrinə də:

demişdi. Peyğəmbərimiz (s.ə.v.) su içdikdən sonra belə dua etmişdi:

Yolda Gedərkən

Allah Quranda bunu "...gündüz sənin uzun-uzadı davam edən işlərin vardır" ("Muzəmmil" surəsi, 7) və "...gündüzü də həyat yaradan Odur" ("Furqan" surəsi, 47) şəklində bildirir.

Səhər yeməyini yeyən və hazırlıqlarını tamamlayan insanları iş yerlərində, məktəblərində və ya fərqli şəraitlərdə müxtəlif işlər gözləyir. İnsanların bir çoxunun axşam düşməzdən əvvəl müəyyən işləri olur.

Mömin qarşısındakı hər günü Allahın razılığını, sevgisini və cənnətini qazanmaq və xeyirli işlər görmək üçün yeni bir fürsət kimi görür. İşləri nə qədər çox olsa da Allahın razılığını qazanmağı bir an belə unutmur. Mömin insan Hz.Süleymanın "...Ey Rəbbim! Mənə mənim özümə və ata-anama ehsan buyurduğun nemətə şükür etmək, Sənin razı qalacağın yaxşı iş görmək üçün ilham ver! Və məni Öz mərhəmətində saleh bəndələrinin zümrəsinə daxil et!" ("Nəml" surəsi, 19) ayəsində bildirilən duasını özünə nümunə götürür və gün ərzində görə biləcəyi işləri Rəbbimizin ona ilham etməsini diləyir.

İşə, məktəbə və ya universitetə getmək üçün evdən çıxan hər kəs əslində barəsində düşünmək lazım gələn bir çox varlıq və hadisələrlə üz-üzə qalır. İnsanın gördüyü hər bir iş Allahın elmi daxilində və Onun izni ilə baş verir. Bu həqiqəti ağlından çıxarmayan mömin başını yuxarı qaldıranda göy üzünün mükəmməl bir şəkildə yaradıldığını görür. "Göyü qorunub saxlanılan bir tavan etdik..." ("Ənbiya" surəsi, 32) ayəsinin təcəllisi ilə qarşılaşdığını anlayır.

Göy üzünün "qorunmuş tavan" olma xüsusiyyəti onun sahib olduğu atmosferdən qaynaqlanır. Yer kürəsini əhatə edən atmosfer canlı aləmin davam etməsi üçün həyati əhəmiyyətli prosesləri yerinə yetirir. Atmosfer kosmosdan gələn və canlılar üçün zərərli olan şüaları filtrdən keçirir. Yerə doğru yaxınlaşan böyüklü-kiçikli bir çox meteoritləri əridərək onların Yerə və canlılara zərər verməsinə mane olur, Yeri kosmosun təxminən mənfi 270 dərəcəlik dondurucu soyuğundan qoruyur. İnsanların bir çoxu bunu lazımınca qiymətləndirməsələr də Allah həyat üçün ideal bir mühit yaratmış və onları göy üzündən gələn təhlükələrdən qorumuşdur.

Allah göyü müşahidə edən bir möminin harmonik və qüsursuz yaradılış dəlillərini qısa müddətdə anlayacağını Quranda belə bildirir:

Allah göylərin və yerin yaradılışında buna imani bir dərinliklə baxanlar üçün dəlillər olduğunu Quranda belə xəbər verir:

Baxışlarını göy üzündən yerə çevirən mömin başqa bir yaradılış dəlili ilə qarşılaşır. Üzərində arxayın yeridiyi yerin altı maqma deyilən bir "alov təbəqəsi" ilə örtülüb. Üstəlik yer qabığı son dərəcə incədir, yəni bu alov insanın haradasa elə ayaqlarının altındadır. Belə ki, yer üzü qabığının bütün yerə nisbətən qalınlığı bir alma qabığının bütün almaya nisbətən qalınlığına bənzədilə bilər. Bu həqiqətləri ağlından keçirən mömin yerin və yer üzərindəki bütün canlıların Allahın izni ilə, Onun yaratdığı qüsursuz bir tarazlıq sayəsində yaşadıqlarını və təhlükəsiz bir şəraitdə həyatlarına davam etdiklərini bir daha anlayar.

Dünyaya hikmət gözü ilə baxan möminlər ətrafdakı gözəllikləri və yaradılış möcüzələrini o an dərk edirlər. Məsələn, havada süzən quşlar, dükanın vitrinini bəzəyən və cəlbedici rənglərə sahib olan meyvələr, şirniyyat mağazasından yayılan qoxular Allahın nemətləri olduğu üçün bir möminə digər insanların dərk edə bilmədiyi mənalar ifadə edir.

Küçədə yeriyərkən qarşısına çıxan saysız "dəlillər" barədə düşünən mömin digər tərəfdən də öz davranışlarına diqqət yetirir. Məsələn, o, şişirtmə və riyakarlıqdan uzaq bir şəkildə yeriyir. Çünki Allah "Yerişində müvazinət gözlə..." ("Loğman" surəsi, 19) ayəsi ilə təvazökar bir yeriş şəklinin doğru olduğunu xəbər verir. Təvazökar olan insan Allahın əmrinə itaət edərək bütün davranışlarında olduğu kimi yerişində də orta bir yol tutmaqla Allah dərgahında da, möminlərin gözündə də mötəbər bir mərtəbəyə gəlir.

Möminlər insanı yaradanın və ona bütün xüsusiyyətlərini verənin Allah olduğunu bilirlər. Ancaq Quran əxlaqından uzaq yaşayan insanlar bu həqiqəti qulaqardına vurur və malik olduqları xüsusiyyətlərin özlərinə aid olduğunu düşünürlər. Gözəlliklərini, zənginliklərini, bilikli və bacarıqlı olmalarını özlərinə aid edən bu insanlar lovğalanır, təkəbbür göstərirlər. Təkəbbür göstərdiklərinə görə də insanları əzmək və onlara öz üstünlüklərini göstərmək istəyirlər. Bu düşüncələri özünü bütün sözlərində və davranışlarında göstərdiyi kimi öz əksini yerişlərində də tapır. Halbuki hər bir insan Allahın üstün elmi və qüdrəti qarşısında acizdir, həyatının hər anında Allaha möhtacdır. Allah bu həqiqəti dərk etməyən insanlara Quran ayələri ilə xəbərdarlıq edir, təkəbbür göstərməyi Quranda belə yasaqlayır:

Quran əxlaqını yaşayan bir insan acizliyini, Allahın izni ilə yaşadığını, sahib olduğu hər şeyi verənin kainatın tək sahibi olan Allah olduğunu həmişə bilir. Hər zaman bu düşüncə ilə yaşadığı üçün də ətrafındakı hər bir hadisəni Qurana görə qiymətləndirir.

Aydındır ki, insan gün ərzində yeriyərək həddindən artıq məsafə qət edə bilməz. Yerimək qısa məsafələr üçün asan bir proses və Allahın insana verdiyi böyük bir nemətdir. Ancaq insanın uzun bir məsafəni yeriməyə gücü çatmaz, müəyyən bir vaxtdan sonra onun bədəni yorulur və daha artıq yeriməsinə imkan vermir. Qullarının bu acizliyini bilən Allah asan bir şəkildə mənzilbaşına çatmaq üçün onları aparacaq heyvanlar və minik vasitələri yaradıb. Allahın Öz qullarına qarşı mərhəmətinin və şəfqətinin göstəricisi olan bu böyük lütfünün xəbər verildiyi Quran ayələrindən bəziləri belədir:

Allah dəmir və polad kimi metallar və müxtəlif imkanlar yaradıb, insanlara bunlardan istifadə edərək müxtəlif minik vasitələri düzəltməyi ilham edib. İnsanlar da Allahın izni ilə maşın, avtobus, qatar, gəmi, təyyarə kimi minik vasitələri yaradıblar. Beləliklə də Rəbbimiz insanların gücünün çatmayacağı yolçuluqları onlara asanlaşdırıb. İnsanların vəzifəsi isə onlara verilən bir minik vasitəsinə minərkən bu nemətlərin müqabilində Allahı xatırlamaq, Onun adını ucaltmaq və Ona şükr etməkdir. Allah bunu Quranda belə bildirir:

Mömin insan bir minik vasitəsində səyahət edərkən də yenə Allahı düşünür. Yandakı avtomobili idarə edən adam, maşının rəngi, modeli, ətrafındakı digər avtomobillər və insanlar, onların hərəkətləri, yol boyu düzülmüş binalar, binaların şəkilləri, şüşələri, tablolar, tablolardakı yazılar - bunların hamısı Allahın müəyyən ölçüdə yaratdığı detallardır. Allah bu həqiqəti insanlara "Şübhəsiz ki, Biz hər şeyi müəyyən ölçüdə yaratdıq" ("Qəmər" surəsi, 49) ayəsi ilə xəbər verir.

Bu günkü kommunikasiya, rabitə və minik vasitələri keçmişlə müqayisə edilməyəcək qədər sürətli və rahat bir şəkil alıb. Quran əxlaqına uyğun yaşayan bir insan üçün bunların barəsində düşünmək həm Allaha yaxınlaşmaq, həm də nemətlərə görə səmimi bir şəkildə Ona şükür etmək üçün əhəmiyyətli yollardan biridir.

Allah yalnız bir insan üçün deyil, yer üzündəki milyardlarla insan üçün onların hər an qarşılaşacaqları hər şeyi yaradır. Quran əxlaqına uyğun yaşayan bir insan üçün bunların haqqında düşünmək həmin insanın Allahın hər an onun yanında olduğunu, onun hər hərəkət və davranışını gördüyünü bilərək hərəkət etməsinə səbəb olur. Mömin insan bütün gün ərzində bu həqiqət barədə düşündüyündən nə bir çətinlik, nə də başına gələn hər hansı bir sıxıntı onun Allaha olan təslimiyyətli davranışlarını dəyişdirmir.

Bəzi insanlar isə axsama kimi görünən kiçik bir hadisəyə belə dözə, səbir edə bilmir, hətta bəzən özlərindən çıxır, tarazlıqlarını itirirlər. Yol hərəkətinin pozulması və ya diqqətsiz bir sürücü belə adamların o an əsəbiləşib qışqırmasına, çığırıb-bağırmasına səbəb ola bilər. Yolda bir tıxac yarananda gözləməyə səbri çatmır, buna etiraz əlaməti olaraq dayanmadan siqnal verməyə başlayır, bununla da digər insanları da narahat edirlər. Bu kimi insanların belə mənfi davranışlarının səbəbi isə onların hər şeyin Allahın nəzarətində olmasını tamamilə unutmalarıdır.

Quran əxlaqından üz çevirən bir insan üçün mənzilbaşına çatmaq, kommunikasiya və rabitə bir nemət deyil, bir çətinlik, bir bəla halına gəlir. Məsələn, yolda gedərkən qarşıya çıxan çala-çuxurlar, yol hərəkətinin pozulmasına və tıxacların yaranmasına səbəb olan amillər, ani yağan güclü bir yağış və bir çox başqa problemlər bütün günü onun ağlını məşğul edir. Bu boş düşüncələrin isə ona nə dünya həyatında, nə də axirətdə heç bir faydası yoxdur. Bir çox insanlar iddia edirlər ki, onların dərindən düşünməsinə mane olan səbəb yer üzərində mübarizə aparmaq məcburiyyətində olmalarıdır. Onlar yemək, təmizlik, səhhətlə bağlı ehtiyaclarını təmin etməyə vaxt ayırdıqları üçün Allahın varlığı və yaradılış dəlilləri üzərində düşünməyə vaxt ayıra bilmədiklərini söyləyirlər. Halbuki bu iddialar əsl həqiqətdən yayınmaqdan, mətləbdən sadəcə olaraq qaçmaqdan başqa bir şey deyil. İnsanın vəzifə və problemləri ilə onun düşünməsinin heç bir bağlılığı yoxdur. Çünki Allahın razı olması üçün yaradılış dəlilləri, tale, axirət, ölüm, dünyada Rəbbimizin verdiyi nemətlər barədə düşünən insan yanında Allahın köməyini tapacaq. Görəcək ki, özü üçün problem olan bir çox məsələlər bir-birinin ardınca asanlıqla həll olunur, düşünməyə isə çoxlu vaxt ayıra bilir.

Mömin bir gün ərzində qarşılaşdığı hər bir şəraiti yaradan qüvvənin Allah olduğunu heç bir zaman unutmur. Bunların yaradılmasındakı məqsəd isə gözəl bir şəkildə səbr etmək və ya məsələn, əgər imkanı varsa, yolda tıxacın əmələ gəlmə səbəbini ortadan qaldırmağa çalışmaqdır. Bəzi insanlar kimi əsəbiləşmək, qışqırmaq, çığır-bağır salmaq, mübahisə etmək insanın həm özünə, həm də başqalarına zərər verən mənasız və yanlış davranışlardır.

İnsanların səbir etmək məsələsində sınandıqlarını anlaması üçün çox böyük ağrı-acılar, böyük faciəvi hadisələr gözləməsi səhvdir, çünki Allah insanı gün ərzində bir çox irili-xırdalı hadisələrlə imtahan edir. İnsanlar gün ərzində nəqliyyat çətinliyi, yoldakı tıxac, bir yerə gecikmək kimi adama sıxıntı verən hadisələrlə, kiçik qəzalarla da bu şəkildə sınanırlar. Ancaq Quran əxlaqına uyğun yaşayan insanlar bu hal qarşısında heç bir sıxıntı duymadan, şikayət etmədən səbir edirlər. Necə ki, Allah Quranda möminlərin xüsusiyyətlərindən birinin də həmin sıxıntılar qarşısında səbir etməkdən ibarət olduğunu bildirir:

Mömin insan yol hərəkətində meydana gələn qəzalarla qarşılaşanda da təmkinlidir və təvəkkül edir. O, belə bir halda yaşadığı hadisəni yaradan qüvvənin Allah olduğunu bilərək ağılla hərəkət edir. Hadisə yerindəki yaralıları xilas etməyə, kömək çağırmağa və qəzanın verdiyi zərərin artmasının qarşısını almaq üçün lazımi tədbirlər görməyə çalışır. Mömin insan dünya həyatının hər anında Allahın razı olduğu davranış göstərməyə görə məsuliyyət daşıdığını bilir.

Allah insanın yaradılış məqsədini və ona verilən bu məsuliyyəti "Mülk" surəsində belə bildirir:

Dünya həyatının hər bir anını Quran əxlaqına uyğun şəkildə yaşayan mömin insan beynini səfəri boyu boş və mənasız düşüncələrlə məşğul etmir, bütün diqqətini üzərində dərindən düşündüyü hadisə və varlıqlara yönəldir. Məsələn, Quran əxlaqından uzaq yaşayan insanlar göy üzündə uçan quşlara baxanda bunu adi bir hadisə kimi qarşılayırlar.

Halbuki mömin insan üçün quşların heç bir yerə bağlı olmadıqları halda həssas qanadları ilə hava boşluğunda müxtəlif manevrlər etmələri və boşluqda sanki asılı qalmaları, uçuşlar, sıçrayışlar və manevrlər etməyə ən uyğun şəkildə nizamlanaraq düzəldilmiş qanadları, qidalanmağa ən uyğun şəkildə yaradılmış dimdik quruluşları, uçma texnikaları, xüsusi skelet, tənəffüs, həzm və digər sistemləri, tüklərinin kompleks və aerodinamik quruluşu, yuva düzəltmə texnikaları, duyğu orqanları, ovlanma və qidalanma üsulları, davranışları, çoxalma və müxtəlif vaxtlarda çıxardıqları səslər, quşların bir möcüzə sayılan nizam sistemləri, ölçü-biçisi Allahın varlığının, Onun üstün elm və qüdrətinin açıq dəlillərindəndir. Allah bu həqiqətə Quranda "Məgər onlar başları üstündə qanad çalaraq uçan quşları görmürlərmi? Onları ancaq Rəhman saxlayır..." ("Mülk" surəsi, 19) ayəsi ilə diqqət çəkir.

Möminlər də yolda gedərkən ətraflarındakı bu kimi iman həqiqətlərini görür və Allahın sonsuz qüdrətinə hər an şahidlik edirlər.

İş Zamanı

Yetkin insanların çoxu günün mühüm bir hissəsini gördüyü işlə maraqlanaraq keçirir. Amma Quran əxlaqına uyğun hərəkət edənlər eyni məslək uğrunda işləsələr belə cahil əxlaqını mənimsəmiş adamlardan mühüm bir məqamda seçilib ayrılırlar: mömin insan üçün gün ərzindəki işlər nə qədər təcili və çox olursa-olsun Rəbbimiz qarşısında olan vəzifələrini və ibadətlərini yerinə yetirmək onun üçün hər şeydən daha mühümdür. Allah bu həqiqəti Quranda belə xəbər verir:

Mömin insan bunu dərk edir və heç bir iş onu Allahın adını anmaqdan, ibadətlərini yerinə yetirməkdən yayındıra bilməz, dinin hər hansı bir hökmünü maddi qazanc üçün heç bir zaman qulaqardına vurmaz və təxirə salmaz. Rəbbimiz Quran əxlaqına uyğun yaşayan insanların bu xüsusiyyətinə bir ayəsində belə diqqət çəkir:

Bu ayədə ticarətə diqqət çəkilməsinin səbəbi maddi mənfəətin insanların ən böyük zəifliklərindən, zəif nöqtələrindən biri olmasıdır. Belə ki, insanların bir qismi daha çox pul qazanmaq, daha çox mal-mülkə sahib olmaq və ya daha çox güc əldə etmək üçün dinin bir çox hökmlərini qulaqardına vura bilərlər. Məsələn, namaz ibadətini və ya dinin başqa bir hökmünü yerinə yetirməz, gözəl əxlaq göstərə biləcəkləri halda bunu göstərməzlər.

Cahil insanların həvəslə, səylə işləmələrinin müqabilindəki umacaqları isə hamının yaxşı bildiyi bir neçə məqsəddən ibarətdir: dünyada yaxşı bir həyat yaşaya bilmək, varlı olmaq, etibar və mövqe əldə edib cəmiyyətdə hörmətli bir yer tutmaq, yaxşı bir ailə qurub fəxr ediləcək övladlara sahib olmaq... Bəzi cahil insanların sonsuz axirət həyatından üstün tutduğu şeylər məhz bunlardan ibarətdir. Əlbəttə, bütün bunlar Allahın rizasını və axirəti qazanmağın əsas məqsəd kimi seçiləcəyi təqdirdə hər bir insanın sahib ola biləcəyi məşru nemətlərdir. Möminlər də eyni nemətlərə sahib olmaq istəyir, çalışır, pul qazanır, mülk sahibi olurlar. Ancaq onları bəzi cahil insanlardan ayıran xüsusiyyətləri bütün işlərini Allahın rizası üçün etmələri, qazandıqlarını Allah yolunda və Allahın tövsiyə etdiyi şəkildə xərcləmələri, hər işdə olduğu kimi ticarətdə də hər zaman Allahın hökmlərinə diqqətlə itaət etmələridir.

Ticarəti İslami hökmlərdən üstün tutmağın "fasiq" (yoldan çıxmış, Allaha üsyan etmiş) bir cəmiyyətin xüsusiyyəti olması həqiqəti bir ayədə belə bildirilir:

Dərin imana sahib olan mömin öz nəfsini bu cür yollardan qoruyur. Allahın möminlərdən istədiyi üstün bir əxlaq var və möminlər hansı işin sahibi olurlarsa olsunlar bu əxlaqın vacib hökmlərini yerinə yetirirlər. Onlar ticarətdə də dürüst, səmimi, fədakar, çalışqan, ədalətli və təvazökardırlar. Möminlərin bütün diqqəti Allahın rizasında və Onun müəyyən etdiyi halal-haram hüdudlarındadır. Allah möminlərə ticarət edərkən başqalarının haqqına təcavüz etməməyi, ölçüdə və tərəzidə aldatmamağı, insanların əşyasını qiymətdən salmamağı əmr edir ("Hud" surəsi, 85).

Allah ticarətlə məşğul olarkən dürüst olmağın, insanlara haqsızlıq etməməyin və belə bir gözəl əxlaq göstərərək Allahı razı salmağın əhəmiyyətini bəzi ayələrdə bu şəkildə bildirir:

Allah ticarətin və alış-verişin necə aparılmasının lazım olduğunu insanlara Quranda açıqlamışdır. İlk olaraq bildirmək lazımdır ki, Allah "...Halbuki Allah alış-verişi halal, sələm almağı (faizi) isə haram etmişdir..." ("Bəqərə" surəsi, 275) ayəsi ilə faizi, sələmçiliyi qəti olaraq yasaqlamışdır. Allahın bildirdiyi digər bir cəhət isə alış-verişin aparılma və borcların alınıb-verilmə şəklidir. Allah ticarət zamanı lazım olanda istifadə etmək üçün və ya unudulması ehtimalına qarşı borcların yazılmasını, alış-veriş zamanı isə buna ehtiyac olarsa, şahidlərin tutulmasını əmr etmişdir ("Bəqərə" surəsi, 282).

Möminlərin iş həyatında diqqət etdikləri digər bir məsələ isə qərar qəbul etmək, yeni bir işə başlamaq, nöqsan və çatışmazlıqları aradan qaldırmaq kimi işlərlə bağlı digər insanların da fikirlərindən istifadə etməkdir. Allah Quranda bunu iman gətirənlərin bir xüsusiyyəti olaraq bildirir.

Quran hər sahədə olduğu kimi işdə, ticarətdə və alış-verişdə də insanların həyatına ən gözəli, ən doğrunu və ən asan olanı gətirir. Allah bu şəkildə insana stressdən və böhrandan uzaqlaşaraq Ona təslim olmağın, tədbir görməyin, başqaları ilə məsləhətləşərək qərar qəbul etməyin rahatlığı içində sağlam, rahat bir şəraitdə işləyə bilməsi üçün yol göstərir.

Bundan başqa, ağıllı bir mömin iş həyatında çox geniş və dərindən düşünür, həm qısamüddətli, həm uzunmüddətli, həm də çoxmərhələli planlar hazırlayır, başladığı işin sonrakı mərhələlərini, hansı planın ona uzunmüddətli bir uğur qazandıracağını, mümkün olan digər alternativ variantları mütləq hesablayır. Faydalı saydığı üçün etdiyi bir işin sonrakı mərhələdə zərər gətirməməsi üçün hər cür tədbiri Allahın Quranda işarə etdiyi həll üsulları əsasında görür. Bir iş üzərində çalışarkən qəlbində tez-tez Allaha dua edir, etdiyi işin asanlaşdırılmasını Rəbbimizdən istəyir, Allahın istəməyəcəyi halda heç bir işdə uğur qazanmayacağını düşünür. Etdiyi işin Allahın razılığını qazanmaq üçün bir vasitə olmasını umur.

Yaşadığımız zamanda keçmişdəki insanların xəyalına belə gəlməyən yeni ixtiralar və elmi tərəqqi meydana gəlməkdədir. Bu bənzərsiz imkanlar üçün də şükür etmək Quran əxlaqının vacib bildiyi zərurətdir. Məsələn, bu gün elm, texnologiya, rabitə, kommunikasiya və iş həyatındakı inkişaf çox böyük mərhələlərə qədəm qoymuşdur. Kompüter və internet texnologiyaları sayəsində dünyanın dörd bir yanındakı insanlar bir-biri ilə saniyələr ərzində danışa bilir, məlumat və biliklərini bölüşür və əlaqə qura bilirlər. Əlbəttə, bu nemətlər üzərində dərindən düşünmək lazımdır. Çünki Allahın Quranda bizlərə nümunə göstərdiyi peyğəmbərlər daxilən Allaha yönələn, bir iş üzərində çalışarkən həmişə Allahı düşünən və Ona şükür edən kimsələrdir. Allah "Səbə" surəsində bu şəkildə bildirir:

Alış-veriş Edərkən

Alış-veriş belə adamlardan ötrü ehtiyaclarını ödəyəcək bir vasitə olmaqdan da öncə həyatlarında mühüm bir yer tutan məqsəd halına gəlmişdir. Alış-veriş edərkən adətən özlərini itirərək çox zaman aldıqlarına sonradan peşman olacaqları əşyanı satın almaq da bəzi cahil insanlara xasdır.

Əlbəttə, alış-veriş hər bir insan üçün lazımlı və zövq verən bir işdir. Ancaq burada xətalı olan bir məsələ var ki, bu da insanların axirəti tamamilə unudaraq bu işləri dünyaya olan tamahkarlıq içində etmələridir. Və bir çox insanların bütün həyatlarını, düşüncələrini, planlarını bu işlər üzərində qurmaları və onları yaradan Allahı razı etməyin yollarını axtarmaq əvəzinə gündəlik həyatın alış-veriş kimi kiçik məşğuliyyətləri ilə qane olmağa çalışmalarıdır.

Quran əxlaqına uyğun yaşayan bir insan isə hər şəraitdə olduğu kimi alış-verişdə də Rəbbimizin yaratdığı gözəllikləri və hadisələrdəki hikmətləri görməyə çalışır. Alış-veriş ondan ötrü həvəslə yerinə yetirilən bir məşğuliyyət deyil, sadəcə olaraq ehtiyac duyduğu şeyləri təmin etmə fürsətidir. Alış-veriş insanı Allaha olan borcunu yerinə yetirməkdən əsla uzaqlaşdıra bilməz. Allah Quranda möminlərə belə əmr etmişdir:

Alış-veriş bu gün bir çox insanlar üçün mühüm bir məşğuliyyətdir. Məsələn, bəzi insanlar dostları arasında öyünə biləcəkləri pal-paltar əldə etmək məqsədilə saatlarla, hətta günlərlə mağazaları gəzir, həyatlarında yalnız bir neçə dəfə geyəcəkləri geyimlərə çoxlu pullar xərcləyə bilir, qarderobları tamamilə dolu olsa da bitib-tükənmək bilməyən bir həvəslə yeni geyimlər ala bilirlər.

Hər hansı bir şeyi satın almaq üçün bazara çıxan mömin insan bu həqiqətləri ağlından çıxarmır. Allah Öz qulları üçün cürbəcür qidalar, geyimlər və daha bir çox nemətlər yaratmışdır. Ancaq bəzi ölkələrdə insanlar işsizlik, səfalət və münaqişələr səbəbi ilə qida tapa bilmirlər. Nemətlərin bol olduğu ölkələrdə yaşamalarına baxmayaraq bu nemətləri ala bilməyənlər də var. Bunların hamısı Allahın nəzarətindədir və Allahın insanlara istədiyi qədər ruzi verməsində müxtəlif hikmətlər var. Allah bu məsələyə Quranda belə işarə edir:

Allah insanlar üçün fərqli imtahan şəraitləri yaradır. Ancaq mömin insan hansı şəraitdə və ya vəziyyətdə olursa -olsun ona verilənlərə şükür edir. İmtahan edildiyini və bu vəziyyətin müvəqqəti olduğunu bilir. Buna görə də hər an Allahın razı olacağı şəkildə davranır. Sahib olduğu nemətlər üçün Allaha olan şükrünü qəlbi ilə, dili ilə, hərəkətləri ilə ifadə edir. Ona verilənləri xeyir işlərə sərf edir. Əgər Allah ruzisini azaldarsa, bu vəziyyət qarşısında da səbir edir və yenə səmimiyyətlə Allaha şükür edir. Yoxsulluqla imtahan olunduğunu bilir və ona səbir verməsi üçün Allaha dua edir. Mömin hər bir şəraitdə Allahdan razı olur və Allahın da ondan razı olması üçün çalışır.

Cahil cəmiyyətin adət-ənənələrini, təcrübəsini və dəyərlərini mənimsəyənlər isə ən kiçik bir sıxıntı ilə qarşılaşdıqları zaman o an nankorlaşırlar. Uca Allah bu davranışı Quranda belə bildirir:

"İnsana gəldikdə, nə zaman Rəbbin onu imtahana çəkib ehtiram etsə, ona bir nemət versə, o: "Rəbbim mənə ehtiram göstərdi!" - deyər. Amma nə zaman onu imtahana çəkib ruzisini əskiltsə: "Rəbbim məni alçaltdı!" - söyləyər" ("Fəcr" surəsi, 15-16).

Yer üzərindəki saysız nemətləri yaradan Allahdır. Ancaq bunu dərk etməyən insanlar satın aldıqları ərzaq və geyimlərin onlara əslində Allahın izni və istəyi ilə çatdığını unudurlar. Allaha şükür etmir, daima öz eqoist istək və arzularının təsiri altında hərəkət edirlər. Belə adamların alış-veriş edərkən, bir geyim alarkən haqqında düşündükləri yeganə məsələ dostlarına, yoldaşlarına, onları tanıyanlara hansı geyimdə daha çox "fors" verə biləcəkləri məsələsidir. Beyinlərini tez-tez məşğul edən məsələlər ilin modasının, ən çox bəyənilən geyimin, rəngin hansı olması və ya ən keyfiyyətli, ən gözəl, ən son model geyimlərin harada satılmasıdır. Tez-tez digər insanların sahib olduqları əşyalar haqqında danışır və ya düşünür, onlara sahib olduqları əşyalara görə qibtə edirlər. Yoxsulluğa dözə bilmirlər. Mal-mülk sahibi olmaq üçün böyük səy göstərirlər. Onlara verilən ruzini digər insanlara verilən ruzi ilə müqayisə edirlər, özlərinə haqsızlıq edildiyini düşünərək səbir göstərmir və şükür etmirlər. Sahib olduqları ilə qane olmayıb daima daha artığını istəyən bu insanların bir nankor davranışını Allah Quranda "həqiqətən sənin Rəbbin insanlara mərhəmətlidir, lakin onların əksəriyyəti şükür etməz" ("Nəml" surəsi, 73) ayəsi ilə bildirir.

Quran əxlaqına uyğun yaşayan və ətrafındakı nemətlərin Allahın bir nemət və ikramı olduğunu bilən mömin isə lazımsız yerə pul və vaxt sərf etməməyə çalışır. Alış-veriş edərkən israf etməkdən səylə qaçır. Allahın "...Yeyin-için, lakin israf etməyin, çünki Allah israf edənləri sevməz!" ("Əraf" surəsi, 31) ayəsində bildirdiyi kimi davranır. İsraf edərək pulu göyə sovuranları Allahın Quranda "şeytanın qardaşları" kimi təsvir etdiyini də əsla unutmur ("İsra" surəsi, 27).

Alış-veriş edərkən və ya pul xərcləyərkən israf etməmək kimi xəsis davranmamaq da Quran əxlaqının bir vacib şərtidir. Allah bu davranışı "Furqan" surəsinin 67-ci ayəsində "Onlar xərclədikcə nə israfçılıq edər, nə də xəsislik edər, bu ikisinin arasında orta bir yol tutarlar" şəklində bildirir. Nəticə olaraq bu ayədə möminlərin alış-verişdəki davranışı hikmətli bir şəkildə izah olunmuşdur.

İdman Edərkən

İman gətirənlər bədənlərinin onlara dünya həyatında qısa bir müddət ərzində faydalanmaları üçün verildiyini və bu əmanətə ən gözəl tərzdə baxmağa görə məsuliyyət daşıdıqlarını bilir, sağlamlıqlarına diqqət edirlər. Bu səbəblə gündəlik fəaliyyətləri arasında idman və ya gimnastika etməyə mütləq vaxt ayırır, bu işdə ciddi bir cəhd göstərirlər. Çünki idman vücudun güclənməsinə, müqavimət gücü qazanmasına, nizamlı və sağlam bir şəkildə çalışmasına köməkçi olacaq, bu isə mömin insanın Allah rizası üçün daha çox çalışmasına və xeyirli işlər görməsinə imkan yaradır.

İman gətirənlər bədənlərinin onlara dünya həyatında qısa bir müddət ərzində faydalanmaları üçün verildiyini və bu əmanətə ən gözəl tərzdə baxmağa görə məsuliyyət daşıdıqlarını bilir, sağlamlıqlarına diqqət edirlər.

İnsan bədənində gedən maddələr mübadiləsi sabit deyil, hərəkətli bir quruluşa uyğun şəkildə yaradılmışdır. Bu gün idmanın vücudun müdafiə, qan dövranı, tənəffüs və həzm sistemlərini gücləndirməsi, bədənin mikroblara və xəstəliklərə qarşı müqavimətini daha da artırması, hormonal sistemin, ürəyin və damar sisteminin nizamlı şəkildə işləməsini təmin etməsi, əzələləri və oynaqları daha da gücləndirməsi, kondisiyanı artırdığı, bədənə dinclik qazandırdığı, qandakı şəkərin tarazlığının qorunmasına, "pis xolesterol"un enməsinə və "yaxşı xolesterol"un yüksəlməsinə köməkçi olması faktları və daha bir çox faydalarının olması məlumdur.

İman gətirən insanların bu məsələdə göstərdikləri cəhdlərin digər bir səbəbi isə fiziki gücün Allahın Quranda diqqət çəkdiyi bir xüsusiyyət olmasıdır. Məsələn, Allahın özü ilə danışaraq insanlar arasından seçdiyi ("Əraf" surəsi, 144) Hz.Musanın güclü bir fiziki quruluşa malik olması onun barəsində olan ayələrdən də başa düşülür. Bundan başqa, bir qövmə hökmdar kimi göndərilən Talutun güclü bir fiziki quruluşa sahib olması bir ayədə belə xəbər verilir:

Bunlarla bərabər, möminlərin idman etməyə səy göstərmələrinin başqa bir səbəbi də var. Quran əxlaqını təbliğ edən bir insanın bədən cəhətdən güclü və gözəl bir görünüşə sahib olması məsələsi bunun qarşı tərəfdə oyadacağı təəssürat baxımından da çox önəmlidir. İnsanın xarici görünüşündəki heybətli və estetik görkəm təbliğatın hələ əvvəlində digər insanlarda müsbət təəssürat oyadacaqdır.

Bu səbəblə möminlər hər zaman güclü və sağlam bir görünüşə sahib olmaq və sahib olduqları bu görkəmi qorumaq üçün səy göstərirlər. Bu məsələdə tənbəllik, umsuqluq və ya üşügənlik etməzlər.

İbadətlərini Yerinə Yetirərkən

"Mən cinləri və insanları yalnız Mənə ibadət etmək üçün yaratdım" ("Zariyat" surəsi, 56) ayəsi Allahın insanları Ona qulluq etmələri üçün yaratdığını bildirir. Digər bir ifadə ilə desək, insanın yaradılış məqsədi hər şeyin yaradanı olan Rəbbimizə Quranda bildirildiyi şəkildə qulluq etməkdir. Bu səbəblə Quranı rəhbər tutanlar Allaha lazımınca ibadət etməyi hər şeydən üstün tutur, təxminən 60-70 illik qısa ömürlərini axirət üçün ciddi çalışaraq və Allahın rizasını qazanmağa səy göstərərək keçirərlər. Bu hal özünü onların gündəlik həyatının hər anında göstərir.

"Mən cinləri və insanları yalnız Mənə ibadət etmək üçün yaratdım" ("Zariyat" surəsi, 56) ayəsi Allahın insanları Ona qulluq etmələri üçün yaratdığını bildirir.

Mömin insan Quran əxlaqına uyğun yaşamağın dünya həyatının bir qismini, müəyyən anlarını və ya səhifələrini deyil, hamısını əhatə etdiyini bilir. Allahın əmrlərini diqqətlə yerinə yetirir və daha çox xeyir iş görərək davamlı şəkildə saleh əməllərlə məşğul olur. Mömin insan vaxtını Allahın Quranda bildirdiyi ibadətlərlə keçirir, bir işi bitirən kimi yeni bir işə başlayır. Mömin insan Allahın "De: "Mənim namazım da, ibadətim də, həyatım və ölümüm də aləmlərin Rəbbi Allah üçündür!"" ("Ənam" surəsi, 162) ayəsində də bildirdiyi kimi, davamlı olaraq xeyir və gözəllik axtarışındadır. Bu cəhdlər arasında bir fasilə, ara vermə, məhdudiyyət yoxdur. Bir işin tamamlanması mömin üçün yeni bir işə başlamağın vacibliyinin göstəricisidir. Çünki mömin insan dünyada ona verilən hər saniyəni Allahın rizasını qazanmaq üçün cəhd göstərərək keçirməyin lazım olduğunu və axirətdə dünyada keçirdiyi hər anın hesabını verəcəyini bilir. Bu səbəblə də sadəcə olaraq Allahın rizasını qazana bilmək ümidi ilə hər dəqiqəsini Allahın ən çox razı olacağı işləri görərək keçirir. Allah möminlərin bu cür cəhd göstərməsini Quranda belə əmr edir:

Möminin Allah rizası üçün göstərdiyi fəaliyyət gündən-günə artır və davamlı şəkil alır. Bu hal Allahın "Allah doğru yolda olanların doğruluğunu artırar. Əbədi qalan yaxşı işlər isə Rəbbinin yanında savab etibarilə daha xeyirli, nəticə etibarilə daha yaxşıdır!" ("Məryəm" surəsi, 76) ayəsinin ortaya qoyduğu bir zərurətdir. Rəbbimiz Özünün istədiyi davranış şəklinin ibadətlərdə qərarlılıq, qətiyyət və davamlılıq olduğunu bir ayədə belə bildirir:

Cahil insanların bu mövzudakı qənaəti isə axirətin varlığına şübhə etmək kimi azğın bir məntiqə əsaslanaraq ara-sıra bəzi ibadətləri yerinə yetirməkdən ibarətdir.

Bəzi insanlar özlərinə yeganə hədəf kimi müəyyən etdikləri dünya nemətlərini əldə etməyə çox böyük bir cəhd göstərirlər. Belə adamlar varlanmaq, zəngin olmaq, yüksək status qazanmaq və ya başqa mənfəətlər üçün əllərindən gələn hər şeyi edirlər. Çox qısa müddət ərzində hamısı əllərindən çıxacaq "ucuz qiymətə" ("Tövbə" surəsi, 9) görə böyük bir yarışa başlayırlar. Allahın rizası və cənnəti ilə qənaətlənən mömin insan isə yalnız Allah üçün ciddi cəhd göstərir. Allah möminin bu xüsusiyyətini Quranda belə tərif edir:

Bütün gününü Allahın rizasını qazanmaq üçün çalışaraq keçirən mömin insan ibadətlərində də son dərəcə həvəsli və istəklidir. Mömin gün boyunca bütün düşüncələrində və davranışlarında Allahı xatırlayır və Onu anır, Rəbbimizin sonsuz qüdrəti, ağlı, elmi, sənəti və digər sifətləri barədə dərindən düşünür. Bu davranış əslində "...Rəbbini çox yada sal və səhər-axşam Onun şəninə təriflər de, şükür et!" ("Ali-İmran" surəsi, 41) və "Səhər-axşam yalvararaq, qorxaraq, səsini qaldırmadan ürəyində Rəbbini yad et..." ("Əraf" surəsi, 205) ayələrindəki hökmün həyata keçirilməsidir. Belə davranan mömin daima rahat və xoşbəxtdir. Çünki "...Bilin ki, qəlblər yalnız Allahı zikr etməklə aram tapmışdır" ("Rəd" surəsi, 28) ayəsində Rəbbimiz qəlblərin yalnız Onu anmaqla rahatlıq tapacağını xəbər vermişdir.

Quran əxlaqını özünə rəhbər tutan bir insan Allahın əmr etdiyi namaz qılmaq, oruc tutmaq, dəstəmaz almaq kimi əməli ibadətlərini diqqətlə yerinə yetirir. Məsələn, o, namazlarını vaxtında qılmaq məsələsində çox həssasdır. Dünyəvi işlərinin namaz qılmağına mane olmasına icazə vermir. Özünü Allaha yaxınlaşdıran bir ibadəti hər dəfə sevinclə, zövq alaraq və huşu içində yerinə yetirir.

Allaha ürəkdən yönəlmədən, özünü nümayiş etdirmək, başqalarına göstərmək, necə deyərlər, özünü gözə soxmaq məqsədilə və ya "insanlar nə deyər?" deyə narahat olub namaz qılanlar isə Allaha ibadətin həzzini yaşaya bilməzlər. Belə adamların ibadətlərini yerinə yetirərkən zehinlərində özlərini Allaha yaxınlaşdıracaq düşüncələr yoxdur. Beyinləri Allahın adını anmaq və ucaltmaqdan daha çox gündəlik işlərlə məşğuldur. Allah Quranda bu şəkildə namaz qılanlara belə xəbərdarlıq edir:

Bu şəkildə sözdə Allah adına hər şey etdiklərini sanaraq və Allahdan qorxmadan, Onu düşünmədən, Onun varlığını və yaxınlığını hiss etmədən ibadət edənlər yanlışlıq içindədirlər. İnsanı Allaha yaxınlaşdıran davranışlar ibadət zamanı onun səmimiyyəti, Allah qorxusu, itaəti, xuşusu, yəni təqvasıdır.

Cahil insanların doğru olmayan ibadət məntiqi əlinizdəki kitabda müfəssəl şəkildə göstərilməyəcək. Bu mövzu haqqında daha əhatəli məlumat əldə etmək istəyənlər "İnsanlıq dini" adlı kitabımıza müraciət edə bilərlər.

Burada üzərində xüsusi şəkildə dayanılması lazım olan bir məqam vardır: bəzi insanlar ibadət anlayışını çox məhdud şəkildə, xəsisliklə qiymətləndirir, gün ərzində Allahın bir neçə əmrini yerinə yetirməyin kifayət etdiyini zənn edirlər. Halbuki Qurana görə, ibadət yalnız namaz, oruc, həcc, zəkat kimi insanın üzərində fərz olan hökmlərlə məhdudlaşmır.

İbadət qulluq mənasını ifadə edir. Yəni insanların qul olaraq Allah üçün etdikləri hər bir hərəkət, danışıq, hal və davranış bir ibadət deməkdir. Namaz bir insan üçün necə mühüm və fərz olan bir ibadətdirsə, hirsini boğmaq, gözəl söz söyləmək, insanları xəbərdar etmək, zənnə qapılmamaq və ya münaqişə etməmək də eynilə bir ibadətdir (ətraflı məlumat üçün bax: Harun Yəhya, "Qulaqardına vurulan Quran hökmləri"). Bu səbəblə dəqiqliklə və qətiyyətlə qorunması, həyata keçirilməsi vacib olanlar həm əməli ibadətlər, həm də əxlaqi hökmlərdir. Qısası, möminlər Allahın Quranda bildirdiyi hökmlərin hamısına həyatlarının hər anında lazım olan diqqəti artıqlaması ilə göstərirlər. İman gətirənlərin gün ərzində ən mühüm ibadətlərindən biri isə təbliğ, yəni insanları doğru yola çağırmaq, yaxşılığı tövsiyə edib pislikdən çəkindirmək, onları Qurana dəvət etməkdir. Belə ki, bu ibadət möminlərin gündəlik həyatının ayrılmaz bir hissəsidir. Mömin həyatının hər anında Allahın dinini digər insanlara öyrətməyə və İslam əxlaqını təmsil etməyə görə sözləri ilə, halı ilə, davranışı ilə məsuliyyət daşıyır. Üstəlik bu məsuliyyət yalnız dini tanımayanlara yönəlmir. Mömin ətrafındakı möminlərə qarşı da ən gözəl davranışları göstərərək nümunə olmağa çalışır. Bəhs edilən həqiqətləri Rəbbimiz bu ayədə belə tərif edir:

Möminlər digər insanları gözəl əxlaqa dəvət etmək üçün hər imkandan istifadə etməyə çalışır, onları Allahın varlığı, birliyi, sifətləri, insanın yaradılış məqsədi, Allahın bəyəndiyi ideal rəftar, davranış və həyat tərzi, Quran əxlaqına görə yaxşı, pis, doğru, səhv anlayışları, qiyamət, cənnət, cəhənnəm və bu kimi məsələlər barədə məlumatlandırırlar.

Möminlərin öz aralarındakı danışıqları da əslində qarşılıqlı bir təbliğdir. Onlar da bir-birini Allahın Quranda bildirdiyi hökmlərə uymağa və İslam əxlaqını gözəl şəkildə yaşamağa dəvət edirlər. Qısası, möminin əsas üslubu təbliğdir.

Möminlər həm şifahi, həm də yazılı təbliğ metodlarını tətbiq edirlər, bundan başqa, bizim dövrümüzdə son dərəcə inkişaf etmiş kütləvi kommunikasiya vasitələrindən istifadə edirlər. İnsanları Quran əxlaqına dəvət edərkən televiziya, radio, kitab, qəzet, məktub, internet kimi vasitələrdən ən gözəl şəkildə faydalanırlar.

Quran əxlaqına uyğun yaşayan möminlərin gün ərzində təbliğ qədər vaxtlarını alan digər bir məsələ də təbliğə hazırlıq görməkdir. Allah Quranda Onun yolunda məfkurə mübarizəsi aparmaq istəyənlərin əvvəlcədən bu iş üçün hazırlıq görmələrinin vacib olduğuna işarə edir. Bu səbəblə də aparılan təbliğat üçün insanın özünü hərtərəfli hazırlaması son dərəcə əhəmiyyətlidir.

Təbliğ üçün möminin vacib olan işlərindən biri özünü inkişaf etdirməsi, Allahın dinini öyrədə biləcək hər cür bilgiyə sahib olmasıdır. Yəni insanın özünü həm mənəvi, həm də bilik cəhətdən yetişdirməsidir. Dolğun, düzgün, ehtiyaca yönələn, əmin və qaneedici, təsirləyici, hikmətli bir şəkildə danışmaq və yazmaq üçün çalışmaq lazımdır. Müsəlmanın Quran ayələrini çox yaxşı öyrənməsi, Peyğəmbərimizin (s.ə.v.) sünnəsini anlaması bu hazırlığın ana xəttini təşkil edir. Bütün bu hazırlıqlar və çalışmalar möminin gündəlik həyatının müəyyən bir hissəsini əhatə edir.

Gecə Yatarkən

Düşünən bütün insanlar üçün gecənin yaradılmasında bir çox hikmətlər var. Rəbbimiz "Gecə də onlar üçün bir dəlildir. Biz gündüzü ondan sıyırıb çıxardan kimi onlar zülmət içində olarlar" ("Yasin" surəsi, 37) ayəsi ilə bu həqiqəti insanlara xəbər vermişdir. Haqqında bəhs edilən hikmətlərdən biri yavaş-yavaş günəşin itməsində və sonra da havanın get-gedə qaralmasında gizlənir. Canlılar gecə və gündüz arasındakı işıq və istilik fərqlərinə bu yavaş, tədrici keçidlər sayəsində asanlıqla öyrəşir, beləliklə də bu fərqə görə zərər çəkmirlər. Üstün bir elmə və qüdrətə sahib olan Allah qullarına və bütün canlılara mərhəmət etmiş, bir çox insanları onların həyatlarında bircə dəfə də olsun diqqət yetirmədiyi, üzərində düşünmədiyi bu nemətlə faydalandırmışdır.

"Gecə də onlar üçün bir dəlildir. Biz gündüzü ondan sıyırıb çıxardan kimi onlar zülmət içində olarlar" ("Yasin" surəsi, 37)

Quran əxlaqına sahib olan bir insan bunların üzərində düşünərkən Allahın "...O, rəhm edənlərin ən rəhmlisidir!" ("Yusif" surəsi, 92) ayəsi ilə bildirdiyi həqiqətin daha bir dəlilini görür. Şübhəsiz ki, gecə və gündüzün bir-birinin ardınca gəlməsi də Allahın insanlar üçün yaratdığı saysız nemətlərdən biridir. İnsanların bunu daha yaxşı anlamaları üçün Rəbbimiz Quranda bunlara diqqət çəkir:

Gecənin də, gündüzün də yaranmasına səbəb olan şərtləri, tarazlıqları və sistemləri yaradan Uca Allahdır: bunlardan birinin yoxluğu şəraitində də insanlara yardım edə biləcək yeganə güc də Allahdır. Allah istəsə, arası kəsilmədən gecəni və ya arası kəsilmədən gündüzü yarada bilər. Ancaq canlılar buna dözə bilməzlər. Belə bir hal baş versə, yer üzündəki həyat sona çatar. Şübhəsiz ki, Allah gecə ilə gündüzü qüsursuz bir nizam içində yaratmış, bütün canlılara yaşaya biləcəkləri bir mühit bəxş etmişdir. Rəbbimiz yuxarıdakı ayələrin ardınca gələn ayədə belə buyurur:

Gecə ilə gündüzün nizamlı olaraq bir-birinin ardınca gəlməsindəki hikmətləri anlayanlar isə yalnız ağıllarından istifadə edən insanlar, Allahdan qorxub çəkinənlər, düşünənlər, yəni Quran əxlaqına uyğun yaşayanlardır. Allah bu vəziyyəti bəzi ayələrdə belə bildirir:

Allah insanın maddələr mübadiləsini gecələri yatmağa və istirahət etməyə uyğun bir şəkildə yaratmış və bu halı ayələrdə bu şəkildə bildirmişdir:

Gecənin istirahət vaxtı olması ilə bərabər çox mühüm olan daha bir xüsusiyyəti var. Gecənin yaradılışındakı hikmətlərdən biri də yer üzərində ümumi bir səssizliyin və durğunluğun hakim olduğu bu saatların bəzi ibadətlər üçün ən səmərəli saatlar olmasıdır. Allah gecə vaxtının hərəkətli olan gündüzə nisbətən düşünmək, oxumaq və ya dua etmək üçün daha əlverişli olduğunu Quranda belə bildirir:

Allahın yaradılış dəlilləri üzərində dərindən düşünmək, Quran oxumaq, Allaha dua etmək kimi bəzi ibadətlər üçün fikri gecələr daha tez və daha asan cəmləmək mümkün olur. Bunu dərk edən bir mömin gecə vaxtının hamısını istirahət etməklə və ya yatmaqla keçirmir. Ehtiyaclarına, xətalarına və ya çatışmazlıqlarına görə təkbaşına və için-için Allaha dua edir. Keçirdiyi günü qiymətləndirir, gün ərzində etdiyi xətaları gözdən keçirir və bu xətalara görə tövbə edir, Allahdan bağışlanma diləyir. Vaxtını Allahın razı olacağı şəkildə keçirir, Onu xatırlayır və Ona yaxınlaşmağa çalışır. Allahın varlığı və ucalığı, ayələr, kainatdakı qeyri-adi nizam, yer üzündəki canlılar, bunların sahib olduğu qüsursuz sistemlər, Allahın dayanmadan yaratdığı nemətlər, cənnət, cəhənnəm, sonsuzluq... kimi bir çox mövzular üzərində düşünür. Rəbbimiz gecələrinin bir qismini ibadətlərə ayıran möminlərin davranış tərzlərini bəzi ayələrdə belə tərif edir:

Möminlər bu şəkildə gecənin bir hissəsini dua, zikr və ibadətlə keçirən Peyğəmbərin (s.ə.v.) bir sünnəsini də yerinə yetirmiş olurlar. Bir ayədə bu barədə belə bəhs edilir:

Rəvayətlərdə isə Peyğəmbərimizin (s.ə.v.) ona gözəl bir əxlaq və yaxşı bir xasiyyət verməsi üçün Allaha dua etdiyi və dualarında Allaha belə yalvardığı bildirilir:

Onu da unutmamaq lazım gəlir ki, daha öncə də bildirdiyimiz kimi, yuxu ölümün bir bənzəridir və Allah istəsə, insan bir daha əsla oyanmaya bilər. Buna görə yatmazdan öncə keçirilən son dəqiqələr insanın Allahdan bağışlanma diləməsi üçün bəlkə də son fürsəti ola bilər. Allah "Zumər" surəsində bu həqiqəti insanlara belə xəbər verir:

Quran əxlaqına uyğun yaşayan bir mömin yatmazdan öncə ona - bəlkə də son dəfə - verilən bu fürsətin dəyərini bilir. Bu həqiqəti göz önünə gətirərək səmimiyyətlə Allaha yönəlir, günahlarına görə Ondan bağışlanmağı diləyir, hər məsələdə Allahdan kömək istəyir və yalnız Allaha dua edir.