Möminlər Şəfqət və Mərhəməti Kimlərə Göstərirlər?

Möminlər hər mövzuda ölçülərini "doğrunu səhvdən ayıran" Qurana görə təyin edərlər. Quranda isə həqiqi mərhəmətin nə olduğu, hansı şərtlərdə, kimlərə və hansı ölçülər içərisində göstərilməli olduğu "açıq-aşkar ayələrlə" bildirilmişdir. Bu hissədə bu mövzular ətraflı olaraq izah ediləcək.

Möminlərə göstərilən mərhəmət

Allah Quranda inananların "kafirlərə qarşı sərt, öz aralarında isə mərhəmətli" (Fəth surəsi, 29) olduqlarını bildirmişdir. Ayənin bu ifadəsindən aydın olduğu kimi, möminlərin şəfqət və mərhəmət göstərdiyi kəslər yenə möminlər, yəni Allaha inanan, Ondan qorxub çəkinən insanlardır. Onlar bunu hər şeydən əvvəl Allahın əmri olaraq yerinə yetirirlər. Bununla yanaşı, möminlərin Allaha olan sevgilərini, Onun razılığını qazanmaq üçün göstərdikləri səyləri və yaşadıqları gözəl əxlaqı görmək də digər möminlər üzərində təbii bir sevgi, şəfqət və mərhəmət meydana gəlməsinə səbəb olur. "Sizin himayədarınız yalnız Allah, Onun Elçisi və iman gətirənlərdir. Onlar Allaha boyun əyərək namaz qılır və zəkat verirlər." (Maidə surəsi, 55) ayəsi gərəyi bir-birlərinin vəliləri olduqlarını bilir və bunun gətirdiyi səmimiyyət və sevgi ilə hərəkət edərlər. Bu xüsusiyyətləri bir başqa ayədə də belə ifadə edilmişdir:

Mömin kişilərlə mömin qadınlar bir-birinin dostlarıdır. Onlar insanlara yaxşı işlər görməyi buyurur, pis əməllərə qadağa qoyur, namaz qılır, zəkat verir, Allaha və Onun Elçisinə itaət edirlər. Allah onlara rəhm edəcəkdir. Həqiqətən, Allah Qüdrətlidir, Müdrikdir. (Tövbə surəsi, 71)

Məhz möminlər, bu dostluq anlayışı içərisində bir-birlərinə çətinlik verəcək hər cür təsiri ortadan qaldırmağa, dinclik, rahatlıq və hüzurverici mühitlər meydana gətirməyə çalışırlar. Digər mömin qardaşlarının da özləri kimi aciz qullar olduqlarını, bu səbəblə də hər zaman səhv etməyin, səhv düşünməyin, unutmağın mümkün olduğunu bilirlər. Buna görə də heç vaxt qəzəbə, ya da mərhəmətsizliyə qapılmadan bir-birlərini şəfqətlə doğruya dəvət edərlər.

Ancaq bununla yanaşı, Allah möminlərin inkar edənlərə qarşı "sərt" bir rəftar göstərmələrini əmr etmişdir. Çünki onlar Allahın dininə qarşı mübarizə aparan və hətta din əxlaqının yaşanmasını əngəlləməyə çalışan kəslərdir. Bu vəziyyətdə bu şəxslərə göstəriləcək mərhəmət bir mənada dinə gələcək zərərə göz yummaq deməkdir ki, məhz bu da möminlərin əsla icazə verməyəcəkləri və həyatlarının sonuna qədər mübarizə aparacaqları bir davranışdır. Bu səbəblə də, mərhəmətləri, Allahdan qorxan və var gücü ilə Onun razılığını qazanmaq üçün səy göstərən səmimi möminlərə istiqamətlidir.

Hicrət edənlərə göstərilən mərhəmət

Quranda hicrət edənlər, "Allahdan fəzl axtarıb, Allaha və Onun Rəsuluna kömək edərkən yurdlarından və mallarından sürgün edilmiş" (Həşr surəsi, 8) kəslər olaraq təsvir edilir. Yenə bir başqa ayədə bu kəslərin yalnız "Rəbbimiz Allahdır" (Hac surəsi, 40) dediklərinə görə inkar edənlər tərəfindən haqsız yerə sürgün edildikləri bildirilir.

Allah Öz yolunda hicrət edən bu kəslərin mühafizəsi ilə möminləri vəzifələndirmiş və onların bir-birlərinin vəliləri olduğunu bildirmişdir:

Həqiqətən, iman gətirən, hicrət edən və Allah yolunda öz malı və canı ilə cihad edən mühacirlər və sığınacaq verib köməklik göstərən ənsarlar – məhz onlar bir-birinin dostlarıdır... (Ənfal surəsi, 72)

Allahın "sığınacaq verib köməklik göstərən" olaraq adlandırdığı möminlər, maddi-mənəvi sahib olduqları hər cür imkanı arxalarında buraxaraq onlara sığınan bu kəslərə, bəlkə də daha əvvəl heç tanımadıqları halda kömək əlini uzadırlar. Hicrət edib gələn bu kəslərin nə mal varlığının miqdarı, nə etibarları, nə də peşələri, onlar üçün heç bir əhəmiyyət kəsb etmir. Çünki onlar bu kəslərə yalnız Allaha iman etdiklərini söylədiklərinə görə dəstək olurlar. Həmçinin, bu kəslərdən nə o an üçün, nə də gələcəkdə bir qarşılıq ummazlar. Buradakı məqsədləri sadəcə Allahın razılığını qazana bilməkdir, bu səbəbdən verdikləri dəstəyin qarşılığını da yenə yalnız Allahdan gözləyərlər.

Möminlərin hicrət edənlərə etdikləri kömək onların gözəl əxlaqlarının və mərhəmət anlayışlarının bir gərəyidir. Amma əsl olaraq bu əxlaqı Allahın əmri olduğu üçün tətbiq edərlər. Çünki Allah "Qoy aranızda olan fəzilət və sərvət sahibləri qohumlara, miskinlərə və Allah yolunda hicrət edənlərə heç bir şey verməyəcəklərinə and içməsinlər. Qoy əfv edib bağışlasınlar. Məgər siz Allahın sizi bağışlamasını istəmirsinizmi? Allah Bağışlayandır, Rəhmlidir" (Nur surəsi, 22) ayəsiylə onlara bu öhdəliklərini bildirmişdir.

Allahın bu əmri gərəyi iman gətirənlər, hicrət edən kəsləri "mömin qardaşları" olaraq mənimsəyər və onlara qarşı son dərəcə şəfqətli bir rəftar sərgiləyərlər. Əllərindəki maddi-mənəvi bütün imkanları bu kəslərlə paylaşar, onları saxlayacaq imkanlar təmin edər və qayğılarını öz üzərlərinə götürərlər. Rahat olmaları və çətinliyə düşməmələri üçün hər cür ehtiyaclarını onlar hələ dilə gətirmədən tək-tək təsbit edib aradan qaldırmağa çalışarlar.

Ancaq hər şeydən əhəmiyyətlisi möminlərin bütün bu fədakarlıqları özlərində bir sıxıntı hiss etmədən, sevərək və istəyərək etmələridir. Lazım olduğunda öz yeməklərini, paltarlarını, hətta evlərini onlara təqdim edər və bəlkə də özləri ehtiyac içərisində qalar, amma bundan ötrü ən kiçik bir narahatlıq və ya sıxıntı hiss etməzlər. Əksinə, hicrət edənlərə göstərdikləri bu mərhəmət onların vicdanlarını rahatlaşdırar. Allahın bəyəndiyi bir əxlaqı göstərmiş olmaqdan məmnun olarlar. Allah möminlərin bu əxlaqını, "Mühacirlərdən əvvəl Mədinədə yurd salmış, sonra da iman gətirmiş kimsələr öz yanlarına hicrət edənləri sevir, onlara verdiklərinə görə qəlblərində peşmançılıq hissi duymurlar. Hətta özləri ehtiyac içində olsalar belə, onları özlərindən üstün tuturlar. Nəfsinin tamahından qorunan kimsələr nicat tapanlardır.” (Həşr surəsi, 9) ayəsiylə açıqlamışdır. Allah üstün əxlaqlarından ötrü bu kəslərin "nicat tapanlar" olduqlarını da bildirmişdir. Bir başqa ayədə isə hicrət edənlərə Allah rizası üçün gözəl bir rəftar göstərənlər, Allahdan bağışlanma və bol ruzi ilə müjdələnmişdir:

İman gətirən, hicrət edən və Allah yolunda cihad edənlər və sığınacaq verib köməklik göstərənlər – məhz onlar həqiqi möminlərdir. Onlar üçün bağışlanma və bolluca ruzi vardır. (Ənfal surəsi, 74)

Ana-ataya qarşı göstərilən mərhəmət

Ana-ataya qarşı yaxşı davranmaq, onlara mərhəmət göstərmək Quranın müxtəlif ayələrində təkrar-təkrar bildirilmiş bir hökmdür:

Biz insana valideynləri ilə gözəl davranmağı buyurduq... (Ənkəbut surəsi, 8)

Biz insana ata-anasının qayğısına qalmağı tövsiyə etdik... (Əhqaf surəsi, 15)

Rəbbin yalnız Ona ibadət etməyi və ata-ana ilə yaxşı davranmağı buyurmuşdur. Əgər onların biri və ya hər ikisi sənin yanında qocalıq yaşına dolarsa, onlara: "Uf!" belə demə, üstlərinə qışqırma və onlara xoş söz söylə! Onların hər ikisinə rəhm edərək təvazökarlıq qanadının altına al və: “Ey Rəbbim! Onlar məni körpəliyimdən tərbiyə edib böyütdükləri kimi, Sən də onlara rəhm et!” – de. (İsra surəsi, 23-24)

Möminlər Allahın ayələrdəki əmrləri səbəbindən, yaşlanaraq qayğıya möhtac vəziyyətə gəlmiş olan ana və atalarına qarşı son dərəcə şəfqətli bir rəftar sərgiləyərlər.

Quranın bu ayəsi bizə eyni zamanda ana-ataya qarşı göstəriləcək olan mərhəmətin ölçüsünü də verir. Allah "onlara: "Uf!" belə demə, üstlərinə qışqırma və onlara xoş söz söylə!" (İsra surəsi, 23) ifadəsiylə möminlərə, bu mövzuda ediləcək ən kiçik bir hörmətsizliyi, ya da mərhəmətsizliyi qadağan etmişdir. Bu səbəblə, möminlər öz yanlarında yaşlanaraq, qüvvətdən düşmüş ana və atalarına qarşı son dərəcə hörmətli, incə düşüncəli, təmkinli və qayğılı bir rəftar göstərərlər. Onları rahatlıq təmin etmək üçün əllərindən gələni edərlər. Hörmətdə və mərhəmətdə qüsur etməməyə çalışarlar. Yaşlılığın gətirdiyi çətinlik və əziyyətləri nəzərə alar və onlar hələ dilə belə gətirmədən bütün ehtiyaclarını anlayışla və şəfqətlə aradan qaldırmağa cəhd edərlər. Həm maddi, həm də mənəvi baxımdan əksiklik və sıxıntı çəkməmələri üçün bütün imkanlarını səfərbər edərlər. Həmçinin hər nə olursa olsun, könül oxşayan və hörmətkar üslublarından güzəştə getməzlər.

Ancaq bütün bunlarla yanaşı, möminlərin ana-atalarıyla əlaqədar olaraq qarşılaşa biləcəkləri bir başqa vəziyyət də var. İman edən kəslərin ana-ataları bəzən inkar yolunu mənimsəmiş ola bilərlər. Belə bir inanc fərqliliyindən möminin göstərəcəyi rəftar isə, yenə gözəl sözlə və könül oxşayan bir üslubla onları doğru yola dəvət etməsi olacaq. Hz. İbrahimin bu mövzuda atasıyla etdiyi danışıqlar bizə belə bir vəziyyətdə istifadə ediləcək üslub və göstəriləcək rəftar mövzusunda yol göstərir. Hz. İbrahim, bütlərə sitayiş edən atasını bu sözlərlə haqq dinə dəvət etmişdir:

Kitabda İbrahimi də xatırla! Həqiqətən, o, sadiq insan və peyğəmbər idi.

Bir zaman o, atasına demişdi: “Atacan! Nə üçün eşitməyən, görməyən və sənə heç bir faydası olmayan bir şeyə sitayiş edirsən?

Atacan! Həqiqətən, sənə gəlməyən bir elm mənə gəlmişdir. Arxamca gəl ki, səni doğru yola yönəldim.

Atacan! Şeytana ibadət etmə! Həqiqətən, şeytan Mərhəmətli Allaha çox asi oldu.

Atacan! Qorxuram ki, Mərhəmətli Allahdan sənə bir əzab toxunsun və beləcə, şeytana yoldaş olasan”. (Məryəm surəsi, 41-45)

Ancaq hz. İbrahimin atası kimi, bəzən belə gözəl bir üslub və hörmətli bir rəftarla edilən çağırışa razılıq etməyən kəslər də ola bilər. Mömin buna baxmayaraq, Allahın bu istiqamətdəki əmrinə görə, yaşlı və qayğıya möhtac olan ana və atasına qarşı olan hörmətli və mərhəmətli rəftarını pozmaz. Ancaq azğın bir inanc içərisində yaşadıqları üçün də din mövzusunda gətirdikləri fikirlərə etibar etməz və bu mövzuda onlara itaət etməz. Çünki mömin üçün din mövzusunda tək yol göstərici Allahın əmrləridir. Allah möminin belə bir vəziyyətdə göstərməli olduğu rəftarı da belə açıqlamışdır:

Əgər onlar bilmədiyin bir şeyi Mənə şərik qoşmağın üçün səni məcbur etməyə cəhd göstərsələr, onlara güzəştə getmə! Dünyada onlarla gözəl davran. Mənə üz tutanların yolu ilə get! Sonra isə dönüşünüz Mənə olacaq, Mən də nə etdikləriniz barədə sizə xəbər verəcəyəm. (Loğman surəsi, 15)

Yolda qalmış kəslərə göstərilən mərhəmət

Möminlərin mərhəmətinin bir başqa nümunəsini də yolda qalmış şəxslərə göstərdikləri rəftarlarda görmək mümkündür. İman edənlər, müxtəlif səbəblərdən ötrü getmək istədikləri yerə çatmaqda çətinlik çəkən kəslərə maddi-mənəvi hər cür köməyi edərək, onların gedəcəkləri yerə təhlükəsizlik içərisində çatmalarını təmin edərlər. Bu əsnada qarşılaşa biləcəkləri çətinlikləri hesablayaraq, bunlara qarşı təsirli tədbirlər görər və zəruri imkanları təmin edərlər. Allahın möminlərə yüklədiyi bu məsuliyyət Quranda belə bildirilmişdir:

...Yolda qalmışa və sağ əllərinizin malik olduqlarına gözəlliklə davranın. Çünki, Allah özünü öyənləri və lovğalıq edənləri sevmir.(Nisa surəsi, 36)

Zəkatlar Allah tərəfindən bir fərz olaraq yalnız yoxsullara, kasıblara, onu yığıb paylayanlara, qəlbləri İslam dininə isinişdiriləcək kimsələrə, kölələrin azad olunmasına, borclulara, Allah yolunda cihad edənlərə və müsafirlərə məxsusdur. Allah Biləndir, Müdrikdir. (Tövbə surəsi, 60)

Allah ayələrində, bu kəslərə ediləcək maddi yardımlarla bərabər, onlara qarşı "gözəl davranılmasını" da əmr etmişdir. Möminlər yaşadıqları Quran əxlaqına görə bu kəslərə göstəriləcək olan "gözəl davranış" formalarının necə olduğunu vicdanları ilə asanlıqla tapar və zövqlə tətbiq edərlər. Yolda qalmış bir insanın nə kimi ehtiyacları ola biləcəyini düşünər və bu səbəbdən, vəziyyəti anlayan bir rəftar sərgiləyərlər.

Allahın bu müddəaları eyni zamanda Quran əxlaqının möminlərə öyrətdiyi məsuliyyət anlayışını və insanlıq dərəcəsini də ortaya qoyur. Yolda qalmış bir insanın belə məsuliyyətini boynuna götürən möminlər, ətraflarında olub bitən heç bir hadisəyə qarşı da laqeyd bir rəftar göstərməzlər. Zərər çəkmiş vəziyyətdə olan bir insana qarşı "mən bu insanı tanımıram", "bu hadisənin mənimlə bir əlaqəsi yoxdur" ya da "hər kəs öz başının çarəsinə baxsın" kimi səhv bir düşüncəylə hərəkət etməzlər.

Ehtiyac içərisində olan insanların yardım tələblərinə qarşı həssaslıq göstərər və imkanları ölçüsündə onlara dəstək olarlar. Bu mövzuda kömək təmin edə biləcək maddi bir imkana sahib olmadıqlarında isə, bu kəsləri yenə də öz başlarının çarəsinə baxsınlar deyərək buraxmazlar. Heç bir şey etməsələr belə ən azı onlar adına həll yolu axtararlar. Belə ki, çox vaxt ehtiyac içərisindəki insanın öz adına göstərdiyi cəhddən daha çoxunu göstərər və mövzunun həll yolunu tapana qədər də əl çəkməzlər.

Möminlərin göstərdiyi bu əxlaq və mərhəmət anlayışı onların Allaha dərin bir sevgi və qorxuyla bağlı olmalarından irəli gəlir. Bu bağlılıqlarından dolayı da Allahın əmr etdiyi Quran əxlaqını dəqiqliklə tətbiq edərlər.

Yoxsullara göstərilən mərhəmət

Cahil cəmiyyətin insanları, kasıblara kömək mövzusunda son dərəcə həssas olduqlarını düşünürlər. Halbuki, bu kəslərin yoxsul insanlara olan rəftarları yalnız vərdiş olaraq yerinə yetirilən bəzi davranışlardan ibarətdir. Həqiqi bir həssaslıq isə ancaq Quran əxlaqının bu mövzuda gətirdiyi öhdəliklərin tam olaraq tətbiqi ola bilər.

Məhz möminlər Allah qorxularından ötrü Quranın kasıblara kömək ilə əlaqədar bütün hökmlərini əskiksiz olaraq yerinə yetirirlər. Onlar bunu Allahın bir əmri, eyni zamanda da vicdanlarının və mərhəmət anlayışlarının gərəyi olaraq tətbiq edərlər. Bu istiqamətdə maddi-mənəvi hər cür fədakarlığı sevərək və istəyərək yerinə yetirərlər.

Əvvəlcə, Allah Tövbə surəsinin 60-cı ayəsində, sədəqə veriləcək kəslər arasında kasıbları da sayaraq, möminlərin mallarından bu kəslərə sədəqə vermələrini fərz etmişdir. Yenə bir başqa ayədə də "Onların mal-dövlətində dilənçinin və (iffətindən ötrü istəməyən) yoxsulun payı vardır." (Zəriyət surəsi, 19) şəklində bildirilərək, bu öhdəliyin yalnız ehtiyac içərisində olduğunu söyləyən kəslər üçün deyil, eyni zamanda iffətindən ötrü bu vəziyyətini dilə gətirməyən kəslər üçün də keçərli olduğu açıqlanmışdır.

Allah bir ayəsində yüksək əxlaqlarından ötrü kasıblıqlarını dilə gətirməyən bu kəsləri belə tanıtmışdır:

Sədəqə Allah yolunda cihad edən və yer üzündə hərəkət edə bilməyən yoxsullar üçündür. Bu adamlar həya edib dilənmədiklərinə görə tanımayan adam onları varlı hesab edir. Sən onları üzlərindən tanıyırsan. Onlar insanlardan israrla bir şey istəməzlər. Şübhəsiz ki, Allah malınızdan nə sərf etdiyinizi bilir. (Bəqərə surəsi, 273)

Ayədə də bildirildiyi kimi, onlar insanlardan həmişə bir şeylər istəməzlər, amma möminlər mərhəmətləri və vicdanları gərəyi bu kəsləri bilər və əllərindən gələn hər cür yardımı edərək onların ehtiyaclarını aradan qaldırmağa çalışarlar. Lazım olduğunda öz mənfəətlərini gözardı edərək bu kəslərin ehtiyaclarına üstünlük verərlər. Quranda möminlərin bu üstün mərhəmət anlayışları bir ayədə belə izah edilmişdir:

Onlar özlərinin istədikləri şeylərdən kasıba, yetimə və əsirə də verərlər və deyərlər: “Biz sizi yalnız Allahın Üzü xatirinə yedirdirik və sizdən nə əvəzini, nə də minnətdarlıq gözləyirik! (İnsan surəsi, 8-9)

Göründüyü kimi möminlər, göstərdikləri mərhəmətdən, etdikləri köməkdən ötrü heç kimi minnət altında buraxmazlar və bir təşəkkür qədər belə qarşılıq ummazlar. Onların əsl hədəflədikləri yaşadıqları gözəl əxlaqla Allahın razılığını qazana bilməkdir. Çünki onlar axirət günü yoxsula haqqını verib-vermədikləriylə sorğuya çəkiləcəklərini bilirlər. Quranda, Allahın bu hökmlərini bilə-bilə yerinə yetirməməyin nəticəsinin cəhənnəm olduğu bir çox ayə ilə bildirilmişdir:

"Sizi Səqərə salan nədir?"

Onlar deyəcəklər: “Biz namaz qılanlardan deyildik.

“Kasıbı da yedizdirməzdik.” (Müddəssir surəsi, 42-44)

Mələklərə deyiləcək: “Onu yaxalayıb zəncirləyin!”

“Sonra da Cəhənnəmə atın!”

“Onu uzunluğu yetmiş dirsək olan zəncirə vurun!”

“Çünki o, Böyük Allaha iman gətirmirdi,”

“və heç kəsi kasıbı yedirtməyə rəğbətləndirmirdi.” (Haqqə surəsi, 30-34)

Allah axirətdə alınan bu qarşılığın bir səbəbinin də insanların yoxsulları doyurma mövzusunda bir-birlərini təşviq etməmələri olduğunu bildirmişdir:

Dini yalan sayan o kimsəni gördünmü? O elə adamdır ki, yetimi qovarvə heç kəsi kasıba əl tutmağa sövq etməz. (Maun surəsi, 1-3)

Kasıbı yedirməyə bir-birinizi təhrik etmirsiniz. (Fəcr surəsi, 18)

Bununla yanaşı, möminlərin yoxsul kəslərə olan mərhəmətləri yalnız maddi yardımdan ibarət deyil. "...valideynlərə, qohum-əqrəbaya, yetimlərə, kasıblara, yaxın və uzaq qonum-qonşuya, yol yoldaşına, müsafirə və sahib olduğunuz kölə və kənizlərə yaxşılıq edin!..." (Nisa surəsi, 36) ayəsi gərəyi ehtiyac içərisindəki bu kəslərə son dərəcə nəzakətli, hörmətli və insani bir rəftar göstərərlər. Yenə bir başqa ayə ilə Allah möminlərə, bütün ehtiyac içərisindəki insanlara olduğu kimi yoxsullara qarşı da bağışlayıcı və təmkinli bir rəftar göstərmələrini əmr etmişdir:

Qoy aranızda olan fəzilət və sərvət sahibləri qohumlara, miskinlərə və Allah yolunda hicrət edənlərə heç bir şey verməyəcəklərinə and içməsinlər. Qoy əfv edib bağışlasınlar. Məgər siz Allahın sizi bağışlamasını istəmirsinizmi? Allah Bağışlayandır, Rəhmlidir. (Nur surəsi, 22)

Göründüyü kimi, möminlərin yoxsul kəslərə göstərdikləri gözəl əxlaq onlara olan mərhəmətlərini göstərir. Möminlər malı verənin də, alanın da Allah olduğunu, Allahın zənginliyi qarşısında bütün insanların kasıb olduğunu qavradıqları üçün yoxsullara qarşı da şəfqət və mərhəmətlə yaxınlaşarlar.

Yetimlərə göstərilən mərhəmət

Yetimin "qovulmaması" və "yaxşılıqla davranılması" ...

Möminlərin mərhəmət anlayışlarının bir başqa nümunəsi yetim uşaqlara olan rəftarlarından görülər. Ana və atalarını itirdikləri üçün bir başqasının qayğı və nəvazişinə möhtac qalan bu kəslərə göstərilməli olan ən gözəl rəftarlar Quranda bildirilmişdir. Möminlərin diqqətlə tətbiq etdiyi bu rəftarlardan biri, "yetimlərin qovulmaması" və onlara qarşı "yaxşı davranılması"dır.

Din əxlaqının yaşanmadığı cəmiyyətlərdə yetim olan bir uşağın hüquqlarını qoruyacaq, ya da gələcəyini hər baxımdan zəmanət altına alacaq bir sistem yoxdur. Bu mühafizə, insanların öz vicdanlarına buraxılmışdır. Bu səbəblə də, bir qisim insanlar bu uşaqların yaşlarının kiçikliyindən, təcrübə ya da bilik sahibi olmamalarından asanlıqla istifadə edə bilərlər. Yenə eyni şəkildə bu uşaqlar, haqlarını müdafiə edə biləcək kəsləri olmadığı üçün qayğılarını boynuna götürən şəxslər tərəfindən rahatlıqla pis davranışlara məruz qala bilərlər. Həmin kəslər, yetimləri himayə altına aldıqları üçün onları minnət altında qoyaraq etdikləri yaxşılıqları "başlarına vura bilər". Ya da ailənin digər üzvlərindən daha fərqli bir rəftara tabe edərək bu uşaqları həm mənəvi, həm də fiziki baxımdan əzə bilərlər. Halbuki, Allah Quranda yetimlərə qarşı mərhəmətsiz davranmağı, onlara əziyyət verməyi ayələriylə qadağan etmiş və bu cür çirkin davranışları göstərənləri qınamışdır:

Dini yalan sayan o kimsəni gördünmü? O elə adamdır ki, yetimi qovar və heç kəsi kasıba əl tutmağa sövq etməz. Vay halına namaz qılanların – o şəxslərin ki, onlar namazlarında səhlənkardırlar. Onlar riyakardırlar və az bir şey verməkdən belə imtina edirlər. (Maun surəsi, 1-7)

Quran əxlaqında isə bütün bu xoşagəlməz rəftarların əksinə yetim uşaqlara qarşı könül oxşayan, mərhəmətli, məmnunedici rəftarlar göstərilir. Quranda "... yetimlərə və kasıblara yaxşı davranın, insanlara gözəl söz söyləyin ..." (Bəqərə surəsi, 83) ayəsiylə bu hökm möminlərə bildirilmişdir. Möminlər də Allahın bu əmrini dəqiqliklə yerinə yetirirlər. Onların vicdan və insanlıq anlayışı, köməyə və qayğıya möhtac olan uşaqlara sahib çıxmağı, onlara ehtiyacları olan maddi-mənəvi hər cür diqqəti göstərmələrini təmin edər. Heç bir zaman kömək etdikləri üçün onları əzməz, minnət altında qoymaz və onlardan maddi-mənəvi mənfəət əldə etməyə çalışmaz. Əksinə bütün hüquqlarını qoruyur və əllərindən gələn ən mükəmməl rəftarları göstərərlər. Möminlərin bu mövzuda göstərdikləri qətiyyət, Allah qorxusundan, yüksək vicdan və mərhəmət anlayışlarından irəli gəlir.

Yetimin islah edilərək faydalı bir insan halına gətirilməsi ...

... Səndən yetimlər haqqında soruşurlar. De: “Onlara yaxşılıq etmək xeyirlidir. Əgər onları öz işinizə qatırsınızsa, bilin ki, onlar sizin qardaşlarınızdır”... (Bəqərə surəsi, 220)

Yuxarıdakı ayə ilə Allah yetimlərin hər istiqamətdən faydalı insanlar halına gətirilmələrini tövsiyə etmişdir. Möminlər bu məsuliyyəti böyük bir şövqlə öz üzərinə götürür və bu kəslərə, hər şeyin ən doğrusunu və ən gözəlini öyrətməyə çalışırlar.

Ancaq bir uşağın yetişdirilməsində, onu himayə edənlərin üzərinə düşən ən böyük məsuliyyət, şübhəsiz bu adamın Allahı gərəyi kimi tanıması və Quranı əksiksiz olaraq öyrənməsidir. Çünki bütün bunlar bir insanı doğruya və qurtuluşa aparan ən əhəmiyyətli mövzulardır. Bu kəslər uşaqkən öyrəndikləri bu məlumatlar əsasında bir əxlaq formalaşdıracaq və axirət həyatlarına da ona görə hazırlanacaqlar. Bu səbəblə, yetim olaraq himayə altına alınan biri üçün, möminlərin ən diqqət göstərdikləri mövzulardan biri budur. Öz məsuliyyətlərindəki yetim uşaqların mömin olaraq üstün xüsusiyyətlər qazana bilmələri üçün lazım olan səyi göstərərlər. Əlbəttə ki, bu da ancaq Quran əxlaqının yaşanması ilə mümkün olur. Bu əxlaq onların ən əvvəl özləri, sonra da çevrələri üçün ən faydalı, ən ağıllı və ən çalışqan quruluşu qazanmalarını təmin edər.

Yetimin malını qorumaq ...

Allah, miras yolu ilə mal sahibi olan yetim uşaqların mallarının haqsızlıqla əllərindən alınmasını haram qılmış və belə davrananları şiddətli bir şəkildə xəbərdar etmişdir:

Həqiqətən, yetimlərin mallarını haqsızlıqla yeyənlər öz qarınlarına ancaq od doldururlar və onlar yandırıb-yaxan oda girəcəklər. (Nisa surəsi, 10)

Bu səbəblə möminlər, bir yetimin qayğısını boynuna götürdüklərində onun şəxsi mallarından öz maraqları üçün xərcləməz və onlardan bir mənfəət gözləməz. Əksinə, onlara Allahın bir əmanəti olan bu kəslərin haqq və mallarını, ən birinci özləri qoruyarlar.

Himayələri altındakı yetimlərin maddi varlıqlarını diqqətlə qorumaq, ancaq iman edən, yüksək əxlaqlı və Quranda tövsiyə edilən mərhəməti qavramış insanların etina edəcəyi bir mövzudur. Çünki qəyyumları yetimlərin malını xərcləmə səlahiyyətinə sahibdirlər. Bir insanın xərcləmə səlahiyyətinə sahib olduğu bir mülk üzərində şəxsi maraqlarına istiqamətli heç bir xərc etməməsi isə tamamilə vicdani bir mövzudur. Allah Quranda zəngin olanın bu mövzuda iffətli davranmasını, ancaq kasıb olanın əgər lazım olsa yetimin malından Quranda bildirilən ölçülərə uyğun olaraq xərcləyə biləcəyini bildirmişdir. Allahdan qorxan və axirətdə etdikləri hər rəftarın hesabını verəcəklərini bilən möminlər bu mövzuda yüksək bir vicdan nümunəsi nümayiş etdirərlər. Çünki Allah yetimin malına göz dikərək bu maldan mənfəət təmin etmənin Öz Qatında bir cinayət olduğunu bildirərək möminləri bu mövzuda xəbərdar etmişdir:

Yetimlərin mallarını özlərinə verin və yaxşını pis ilə dəyişməyin. Onların mallarını öz mallarınızla birlikdə yeməyin. Şübhəsiz ki, bu, böyük günahdır.. (Nisa surəsi, 2)

Möminlər Allahdan və Onun axirətdəki əzabından qorxduqları üçün yetimlərin mallarını, onlar kifayət qədər əqli yetkinliyə çatana qədər böyük bir etina ilə mühafizə edərlər. Öz-özlərini sağlam və ağıllı mühakimə edə biləcək yaşa və yetkinliyə gəldiklərində də bu haqlarını onlara təhvil verərlər. Quranda bu təhvil vermə şərtləri belə bildirilmişdir:

Yetimləri yetkinlik yaşına çatdıqda onları imtahana çəkin. Əgər onların yetkinliyə çatdıqlarını görsəniz, mallarını özlərinə qaytarın. Onlar böyüyüb mallarını məndən alacaqlar deyə o malı israfçılıqla, tələm-tələsik yeməyin. Varlı olan nəfsini saxlasın, yoxsul olan isə o maldan insafla yesin. Yetimlərin mallarını özlərinə qaytardığınız zaman onlara şahidlər tutun. Haqq-hesab çəkməyə Allah yetər. (Nisa surəsi, 6)

Möminlər Allahın yetimlərin qayğısı, təhsili və nəzarəti haqqında bildirmiş olduğu bütün bu hökmlərə diqqətlə tabe olarlar. Onların bu rəftarları din əxlaqından uzaq cəmiyyətlərin kimsəsiz uşaqlara olan davranışlarıyla müqayisədə Quran əxlaqının üstünlüyü açıq şəkildə ortaya çıxar.

Borc içində olanlara göstərilən mərhəmət

Allah möminlərə mərhəmətli rəftarın çox gözəl başqa nümunəsini də borclu kəslərə qarşı göstərilməsini tövsiyə etmişdir:

Əgər borclu olan adam ağır şərait içindədirsə, onun vəziyyəti düzələnə qədər ona möhlət verin. Bilin ki, borcu bağışlamaq sizin üçün daha xeyirlidir. (Bəqərə surəsi, 280)

Borclu olub borcunu ödəyə bilməyəcək şəkildə zərər çəkmiş olan bir insan möminlərdən mütləq şəfqətli və anlayışlı bir rəftar görər. Mömin hər şeydən əvvəl ağıl və vicdan sahibi bir insandır. Bu səbəblə, çətin vəziyyətdə qalmış bir insanın içərisində olduğu şərtləri çox yaxşı qiymətləndirər və bu adam üçün ola biləcək ən vicdanlı və mərhəmətli rəftarı göstərər.

Borc əlbəttə ki, insanın yüklənmiş olduğu əhəmiyyətli bir məsuliyyətdir və qarşı tərəfə verilmiş bir sözdür. Necə ki, Quran ayələrində insanlara, verdikləri sözə əməl etmələri əmr edilmişdir. Ancaq Allah yuxarıdakı ayənin hökmü ilə, çətin vəziyyətdə qalma ehtimalına görə bu mövzuda qərarı borcu verən adama buraxmışdır. Bu adamın ödəmə müddətini uzada biləcəyini bildirildiyi kimi, mömin baxımından əsl xeyirli olanın bu borcu sədəqə olaraq bağışlaması olduğu da ifadə edilmişdir.

Ancaq bu mövzuda əhəmiyyətli bir şərt var. Mömin bu haqqını ancaq qarşı tərəfin dürüstlüyünə qənaət gətirdiyində bağışlayar. Yoxsa ciddi mənada çətin vəziyyətdə olmadığı halda, qarşı tərəfdən mənfəət əldə etmək məqsədi ilə saxtakarlığa üz tutan biri üçün bu vəziyyət keçərli deyil. Əks təqdirdə, səmimi Allah qorxusu daşımayan insanlar qarşılarında yaxşı niyyətli və dürüst insanlar olduğu zaman bu cür saxtakarlığa üz tutmağa cəhd edərlər.

Mömin bu nöqtədə vicdanına və ağlına üz tutar. Quranın bu hökmünü insanın həqiqətən də dürüst və səmimi bir yanaşma içərisində olduğuna qənaət gətirdikdən sonra həyata keçirər.

"Qəlbləri dinə isindiriləcək" kəslərə göstərilən mərhəmət

Zəkatlar Allah tərəfindən bir fərz olaraq yalnız yoxsullara, kasıblara, onu yığıb paylayanlara, qəlbləri İslam dininə isinişdiriləcək kimsələrə, kölələrin azad olunmasına, borclulara, Allah yolunda cihad edənlərə və müsafirlərə məxsusdur. Allah Biləndir, Müdrikdir. (Tövbə surəsi, 60)

Yuxarıdakı ayədə də göründüyü kimi, "qəlbləri isinişdiriləcək" olan bir qrup insandan bəhs edilir. Bu insanlar İslam dinini yeni tanımağa başlayan, ya da hələ tanımayan, ancaq iman etməsi üçün cəhd edilən kəslərdir.

Allahın onlar üçün seçdiyi dinin mükəmməlliyini və yaradılışlarına uyğun olduğunu görən möminlər, bu gözəlliyi özləri kimi bütün insanların da yaşamasını istəyərlər. Hətta Allahın, insanları dünya həyatında etdikləri əməllərə görə axirətdə sorğu-suala çəkəcəyini bildikləri üçün hələ vaxt varkən bütün insanları xəbərdar etməyə və onlara doğru yolu göstərməyə çalışarlar. Çünki insanlar üçün dünyada da, axirətdə də tək qurtuluşun din əxlaqını yaşamaq olduğunu bilirlər. Bununla yanaşı, Allah din əxlaqının digər insanlara izah edilməsini inananların üzərinə fərz etmişdir. Möminlərin bu xüsusiyyəti Quranda belə bildirilmişdir:

Siz insanlar arasında üzə çıxarılmış ən xeyirli ümmətsiniz. Siz yaxşı işlər görməyi əmr edir, pis əməlləri qadağan edir və Allaha iman gətirirsiniz... (Ali İmran surəsi, 110)

Möminlər, insanların Quran əxlaqından uzaq bir həyatdan xilas olmaları və cəhənnəmdən çəkinmələri üçün hər cür fürsəti qiymətləndirərlər. Onları doğruya dəvət edər, yaxşılığa yönəldər, pis işləri qadağan edərlər. Burada məqsəd, cahilliklərinə görə uçurumun kənarında olan bu kəsləri çox gec olmadan xilas edə bilməkdir. Allah bir insanın iman etmədən əvvəlki vəziyyətini bu şəkildə təyin edir:

... Siz odlu bir uçurumun lap kənarında idiniz. O, sizi ondan xilas etdi. Allah Öz ayələrini sizə beləcə bəyan edir ki, bəlkə doğru yola gələsiniz. (Ali İmran surəsi, 103)

Dinsizliyin hakim olduğu bir həyatın insana gətirdiyi əzabı çox yaxşı bilən möminlər, insanların Allaha və Qurana iman etmələri və içində olduqları vəziyyətdən xilas ola bilmələri üçün çox müxtəlif yollar sınayarlar. "Qəlbi dinə isindiriləcək" olan kəslərə Quran əxlaqını izah etmə mövzusunda maddi-mənəvi heç bir fədakarlıqdan çəkinməzlər. Quranda, bu kəslərin imanı qavramaları üçün möminlərin qarşılıqsız olaraq etdikləri bütün maddi xərclər "sədəqə" olaraq adlandırılmışdır. Bu, Allah Qatında məqbul olan və qarşılığı gözəl olan xərcdir. Çünki bir insanın iman etməsi onun eyni zamanda cəhənnəm əzabından xilas olub, sonsuz cənnət həyatını qazanması deməkdir. Möminlərin heç bir qarşılıq gözləmədən bu xərcləməni etmələri isə, Allah qorxularından qaynaqlanan mərhəmətlərinin gərəyidir. Çünki onların bu xərclər nəticəsində əldə edəcəkləri heç bir mənfəətdən söhbət gedə bilməz. Əksinə, bütün bunlar öz imkanlarından qısaraq və böyük fədakarlıqlar edərək həyata keçirdikləri yardımlar da ola bilər. Ancaq bütün bunları yalnız Allahın razılığını qazanmaq məqsədiylə etdikləri üçün heç bir qarşılıq gözləməzlər. Belə ki, "qəlbi dinə isindiriləcək" olan bu kəslərin bütün bu səylərin nəticəsində din əxlaqını yaşamağı qəbul etməmə ehtimalı da ola bilər. Ancaq bu vəziyyətdə də möminlər üçün boşa gedən bir şey yoxdur. Çünki bütün edilənlərin qarşılığı axirətdə özlərinə qüsursuz, hətta artıqlaması ilə veriləcəkdir. Tarix boyunca din əxlaqını izah etməklə vəzifələndirilən bütün elçilər bu həqiqəti dilə gətirmişlər:

Ey qövmüm! Mən bunun əvəzinə sizdən heç bir mükafat istəmirəm. Mənim mükafatım ancaq məni yaradandadır. Məgər anlamırsınız? (Hud surəsi, 51)

De: “Mən bunun əvəzinə sizdən heç bir mükafat istəmirəm. Təkcə onu istəyirəm ki, insanlar Rəbbinə tərəf aparan bir yol tutsunlar” (Furqan surəsi, 57)

Qadınlara göstərilən mərhəmət

Qadının boşandıqdan sonra maddi baxımdan zəmanət altına alınması ...

Allah Quranda boşanan qadının dolanışığını təmin etməsi məqsədiylə, maddi baxımdan zəmanət altına alınmasının hər mömin kişinin üzərinə bir öhdəlik olduğunu bildirmişdir:

Boşanmış qadınlara şəriətə müvafiq qayda üzrə yaxşılıq etmək lazımdır. Bu, müttəqilər üçün bir borcdur. (Bəqərə surəsi, 241)

Bəhs etdiyimiz yardımın miqdarı isə tərəflər arasında razılaşaraq təsbit edilir. Quranda möminlərin bu miqdarı təyin etməkdə qarşılarındakı insanın ictimai mövqeyini və hər cür ehtiyacını nəzərə alaraq vicdanlı davranmaları bildirilmişdir. Allah bu mövzuda möminlərə belə bir ölçü vermişdir:

... Onlara şəriətə müvafiq qayda üzrə pay verin. Varlı öz imkanına görə, kasıb da öz imkanına görə versin. Bu isə yaxşılıq edənlər üçün bir borcdur. (Bəqərə surəsi, 236)

Var-dövlət sahibi öz varına görə xərcləsin. İmkanı az olan isə Allahın ona verdiyindən xərcləsin. Allah heç kəsin üzərinə Özünün ona verdiyi nemətdən artıq yük qoymaz. Allah hər bir çətinlikdən sonra asanlıq verir. (Talaq surəsi, 7)

Allah zəngin olana da, kasıb olana da öz imkanları nisbətində kömək etməyi bildirmişdir. Cahil cəmiyyətlərdə boşanılan və artıq heç bir mənfəətin mümkün olmadığı birinə yüklü miqdarda maddi yardım etmək, boşa gedən xərc olaraq qiymətləndirilər. Bu səbəblə də, kişilər boşandıqları qadınlara mümkün qədər az miqdarda aliment verməyə çalışır və hətta bəzən sırf bu məqsəd üçün saxta üsullara üz tutmağa da çəkinməzlər. Ancaq mömin vicdanı və mərhəməti gərəyi bu mövzuda əsla bitərəf davranmaz. Çünki mömin bu köməyi hər şeydən əvvəl Allahın razılığını qazanmaq üçün axirətə istiqamətli saleh bir əməl olaraq həyata keçirir. O insandan gələcəyə istiqamətli bir ümidinin qalmamış olması, ya da o insana olan şəxsi baxış aspekti onun üçün ölçü olmaz. Həmçinin insanlıq və mərhəmət anlayışı da köməyə möhtac bir kimsəyə ən yaxşı şəkildə kömək etməyi tələb edir. Bu səbəblə, zəngin olan kəs, qarşı tərəfin rahatlıq içində yaşaya bilməsi üçün bu imkanı ona verər. Eyni şəkildə, kasıb olan bir kəs də "necə olsa maddi imkanım yoxdur" deyərək bu məsuliyyətdən qaçmaz və öz şərtləri daxilində mütləq bu öhdəliyini yerinə yetirər.

Qadına verilən malların boşandıqdan sonra geri alınmaması ...

Əgər bir arvadın yerinə başqa bir arvad almaq istəsəniz, onlardan birinə yığın-yığın mal vermiş olsanız belə, heç bir şey geri almayın! Məgər verdiyinizi böhtan atmaq və açıq-aşkar günah işlətməkləmi geri alacaqsınız? Onu necə geri ala bilərsiniz ki, siz bir-birinizlə yaxınlıq etmişdiniz və onlar da sizdən möhkəm əhd-peyman almışdılar? (Nisa surəsi, 20-21)

Möminlər, yuxarıdakı ayənin hökmünə görə, evli qaldıqları müddət içərisində yoldaşlarına vermiş olduqları malları, boşanma qərarından sonra heç bir şəkildə geri tələb etməzlər. Çünki bu mallar evlilik əsnasında qadına zəmanət olaraq verilmişdir və bunların geri alınması ehtimalına qadının çətin vəziyyətdə qalması deməkdir. Allah bu ehtimalı əngəlləmək üçün mömin kişiyə belə bir şərt qoşmuş və qadının ictimai mövqeyini zəmanət altına almışdır.

Həmçinin bu malın miqdarı nə qədər çox olursa olsun, Quranın bu hökmündə heç bir dəyişiklik olmaz. Mömin kişi malının hamısını yoldaşına vermiş belə olsa, boşandığında heç bir şey tələb etməz.

Göründüyü kimi, Qurandakı bu hökmlər, Allahın möminlərin qazanmalarını istədiyi mərhəmət anlayışının üstünlüyünü açıq şəkildə ortaya qoyur. Möminlər özləri çətin vəziyyətdə qalsalar da, Allahın göstərdiyi mərhəmət anlayışından güzəştə getməz və bu hökmü əskiksiz olaraq tətbiq edərlər.

Qadınlardan, könüllərini xoş tutaraq və məmnun buraxaraq boşanılması ...

Dindən uzaq yaşayan cəmiyyətlərdə boşanma ümumiyyətlə müxtəlif narahatlıqlar və anlaşılmazlıqları da özü ilə gətirər. Bunun əsas səbəbi isə tərəflərin ortaq bir məntiq çərçivəsində razılaşmamalarıdır. Hər kəsin özünə görə bəzi tələb və iddiaları vardır ki, bunların doğruluğunu, ya da yanlışlığını təyin edəcək bir ölçüləri də yoxdur. Bu da onların bir çox nöqtədə bir-birləriylə münaqişələrinə və anlaşılmazlığa düşmələrinə səbəb olur.

Allaha inanan insanların həyatları isə cahil cəmiyyətlərdən olduqca fərqlidir. Onların həyatlarının hər anını nizamlayan, onlar adına ən doğru olanı təyin edən yol göstəriciləri vardır. Bu, Allahın insanlara rəhmət olaraq endirdiyi Qurandır. Qurana tabe olan insanların isə doğruları, səhvləri, iddiaları, tələbləri, qısacası, hər cür fikir və düşüncələri ortaqdır. Bundan əlavə, bu ortaq anlayışın təməli Allahın endirdiyi haqq kitaba əsaslandığı üçün mütləq ən gözəl və ən doğru nəticə ortaya çıxar. Bu anlayış içində evlənən insanlar, boşandıqlarında da eyni ortaq uyğunlaşma içində hərəkət edərlər.

Çünki möminlər üçün hadisələr və ya şərtlər dəyişə bilər, ancaq əsas olan Quran əxlaqını ən mükəmməl şəkildə yaşamaları və Allahın razı olacağı şəkildə hərəkət etmələridir. Bu səbəblə, boşansalar belə qarşılarındakı insana göstərəcəkləri nəzakətdən, hörmətdən və mərhəmətdən güzəştə getməzlər. Allah bu mövzuda göstərilməli olan rəftarı möminlərə belə bildirmişdir:

Qadınlarınızı boşadığınız və onların gözləmə müddəti sona yetişdiyi zaman onları ya şəriətə müvafiq qayda üzrə saxlayın, ya da müvafiq qayda üzrə buraxın. Zərər vurmaq və təcavüz etmək məqsədilə onları saxlamayın. Kim bunu etsə, ancaq özünə zülm etmiş olar.... (Bəqərə surəsi, 231)

Allahın bu hökmü ilə möminlər könül razılığı ilə etdikləri evliliyi, lazım olduğu zaman, yenə könül razılığı ilə sona çatdırarlar. Evlənərkən yoldaşlarına göstərdikləri hörməti boşanma zamanı da qoruyarlar. Boşanmanı dava və ya inciklik səbəbi etməzlər. Allah rizası üçün evləndikləri kimi Allah rizası üçün boşanarlar. Bu səbəblə mömin bir kişi boşandığı yoldaşını nə sözləriylə, nə də rəftarıyla qətiyyən çətin vəziyyətdə buraxmaz. Hətta bir mömin bir başqa mömini imanından və əxlaqından ötrü sevdiyi üçün, boşandığı insana qarşı duyduğu imani sevgi, ehtiram və hörmət də hər zaman davam edər.

Boşanılan qadınlar üçün sığınacaqların təmin edilməsi ...

Möminlər, Quran əxlaqının onlara qazandırdığı mərhəmətə görə, boşandıqları qadınları bir anda ortada buraxmazlar. Bu kəslərin özlərinə baxacaq ailələri, yaşaya biləcək maddi imkanları və hətta qala biləcəkləri başqa evləri belə olmaya bilər. Bu və buna bənzər şərtləri göz önündə saxlayan möminlər, qadın özünü bu istiqamətdə zəmanət altına alana qədər, boşanmış olduqları halda, ona hər istiqamətdən zəmanət təmin edərlər.

Qarşılıqlı seçimləri istiqamətində onların öz evlərində, ya da yenə öz nəzarətləri altındakı bir başqa yerdə sığınmalarını təmin edərlər. Ancaq bu davranışlarının tək məqsədi Allahın razılığını qazanmaq və mömin bir kimsəyə qarşı gözəl əxlaqlı və mərhəmətli bir rəftar sərgiləyə bilməkdir. Bunun xaricində ən kiçik bir mənfəət ümidi ola bilməz. Allah, bu müddət içərisində qadınları çətinliyə sala biləcək və ya onlara zərər verə biləcək heç bir rəftara yanaşmamağı kişilərə tövsiyə etmişdir. Qadınlara göstərilən bu şəfqətli yanaşma bir ayədə belə xəbər verilmişdir:

Onlara gözləmə müddətləri başa çatanadək imkanınız daxilində öz yaşadığınız yerdə qalmağa yer verin. Sıxışdırmaq məqsədilə onlara zərər yetirməyin. Əgər onlar hamilədirlərsə, hamiləlikdən azad olana qədər onlara malınızdan xərcləyin. Sizin üçün uşaq əmizdirirlərsə, onların haqqını verin. Öz aranızda xoşluqla razılığa gəlin. Bir-birinizi çətinliyə salsanız, uşağı əmizdirməyi başqa bir qadına həvalə edin. (Talaq surəsi, 6)

Ayənin davamında isə boşanmadan sonra mümkün ola biləcək hər cür şərtin boşananlar arasında gözəlliklə və İslama uyğun bir şəkildə danışılaraq həll olunması tövsiyə edilmişdir. Bu cür bir razılaşmanı təmin edən dəyərlər isə şübhəsiz möminin Allah qorxusu, vicdanı və mərhəməti olacaq. Qarşısındakı insana hər şeydən əvvəl iman edən bir insan olmasından ötrü dəyər verən möminlər, bu kimsənin çətin vəziyyətdə qala biləcəyi, ya da incidilə biləcəyi ən kiçik bir rəftara belə icazə verməz və üstün bir əxlaq nümunəsi sərgiləyərək qadını onun istədiyi müddətə qədər saxlayar və ehtiyaclarını qarşılayarlar.

Qadına zorla varis olmamaq ...

Ey iman gətirənlər! Qadınlara zorla varis çıxmaq sizə halal deyildir. Qadınlar açıq-aşkar yaramaz bir iş görməyincə, onlara verdiklərinizin bir hissəsini geri almaq üçün onları sıxışdırmayın. Onlarla xoş rəftar edin. ... (Nisa surəsi, 19)

Allah qadına verilən malın, onun açıq şəkildə iffətsiz bir rəftar içində olması xaricində heç bir şəkildə zorla geri alınmaması üçün möminləri xəbərdar etmişdir. Qurana görə qadına aid olan malın xərclənməsi, tamamilə öz razılığına buraxılar və bu mövzuda heç bir şəkildə təzyiq tətbiq edilməz.

Ancaq unutmamaq lazımdır ki, bütün bu dəqiqlik möminlərin Quran əxlaqını tam olaraq yaşamalarından qaynaqlanır. Allahdan qorxduqları üçün, şərtlər nə olursa olsun, qadınlara göstərdikləri bu mərhəmət anlayışlarında, heç bir dəyişiklik olmaz. Belə ki, kimsənin görmədiyi, eşitmədiyi mühitlərdə belə qarşılarındakı insana eyni mərhəmət ilə yaxınlaşarlar. Allahın, etdikləri hər şeyə şahid olduğunu bildikləri üçün bu münasibətlərində səbir və qətiyyət göstərərlər.

Quranda qadının şəfqətlə qorunmasına və çətinliyə düşməsini əngəlləməyə istiqamətli daha bir çox tədbir mövcuddur. Bütün bunlar Quran əxlaqının qadına qarşı mərhəməti necə təşviq etdiyini və möminlərin də bu mərhəmət anlayışını necə dəqiqliklə tətbiq etdiklərini açıq şəkildə göstərir.