Kəhf Surəsindən Dövrümüzə İşarələr 3/10 -
(23 - 36)

Kəhf surəsi, 23

Qədər həqiqətini unudan insanların bütün həyatları sabah, gələcək ay, gələcək il, ya da yaşlılıq dövrləri üçün qəti planlar qurmaqla keçər. Kimisi iş yerində karyera qurmağın, kimisi həyatını həsr etdiyi idman sahəsində alacağı mükafatların, kimisi isə sahib olacağı mal və mülkün hesabını edər. Bu ayədə isə Allah, insanın sabah nə edəcəyini belə bilməyəcəyini xatırladır.

Ayədə bildirildiyi kimi, gələcəyə istiqamətli qəti bir ifadə işlədən insan, qədərin fərqində deyil deməkdir. Halbuki, insan yalnız və yalnız Allahın qədərində yazdığı şeyləri yaşayar. Əgər ertəsi gün etməyi planladığı şey qədərində yazılıysa edər, əgər Allah bu hadisəni yaşamasını təqdir etməmişsə, o zaman yaşamaz. Ancaq ertəsi gün üçün qədərində yazılı olmayan bir şeyi planlaması da yenə o insanın qədərindədir. Kiçik-böyük hər cür hadisənin, Allahın məlumatı daxilində reallaşdığının və bir kitabda qeydli olduğunun xəbər verildiyi ayələrdən biri belədir:

Sən hansı bir işdə olsan, Qurandan nə oxusan, siz nə iş görsəniz, başınız ona qarışarkən Biz sizə şahid olarıq. Nə yerdə, nə də göydə zərrə qədər bir şey Rəbbindən gizli qalmaz. Bundan daha kiçiyi və daha böyüyü yoxdur ki, açıq-aydın Yazıda (Lövhi-Məhfuzda) olmasın. (Yunis surəsi, 61)

Qədər, Allahın keçmişdə yaşanan və gələcəkdə yaşanacaq olan bütün hadisələri bilməsidir. İnsanların bir çoxu isə, Allahın hələ yaşanmamış hadisələri əvvəldən necə bildiyini soruşarlar və qədəri qavraya bilməzlər. Halbuki yaşanmamış olan hadisələr, bizim üçün yaşanmamışdır. Allah isə zamana və məkana bağlı deyil, onsuz da bunları yaradan Özüdür. Bu səbəblə, Allah üçün keçmiş, gələcək və indi hamısı birdir və hamısı olub bitmişdir. Bizim bir xətkeşin əvvəlini, ortasını, sonunu və aralarındakı bütün rəqəmləri bir bütün olaraq tək bir anda asanlıqla görə bilməyimiz kimi, Allah bizim bağlı olduğumuz zamanı əvvəlindən sonuna qədər tək bir an olaraq bilir. İnsanlar isə yalnız zamanı gəlincə bu hadisələri yaşayıb, Allahın onlar üçün yaratdığı qədərə şahid olurlar.

Bunun əksini iddia etmək, yəni gələcəyə dair planlarının mütləq reallaşacağını qarşıya qoymaq, Allaha qarşı təkəbbür göstərmək deməkdir. Bunun sonu isə mütləq ziyandır. Ayədə bu kəslərin vəziyyətini Allah belə xəbər verir:

İman gətirib xeyirxah işlər görənlərə gəldikdə isə, Allah onların mükafatlarını tam verəcək və Öz lütfündən onlar üçün istədiyi qədər artıracaqdır. Allaha ibadət etməyi özlərinə ar bilənləri və təkəbbürlük göstərənlərə gəlincə, Allah onları ağrılı-acılı bir əzaba düçar edəcəkdir. Onlar Allahdan başqa özlərinə nə bir himayədar, nə də bir yardımçı tapacaqlar. (Nisa surəsi, 173)

Kəhf surəsi, 24

Ayədə hər hansı bir şeyi unudan zaman Allahın adının anılmasının, unudulan şeyi xatırlamada -əgər xatırlanması xeyirliysə- faydalı bir yol olduğuna işarə edilir. Belə bir unutma vəziyyətində Allahın adının zikr edilməsi insan üçün şəfa qaynağıdır. Ancaq insanın unutduğu şeyi xatırlaması da Allahın diləməsi ilə mümkündür. Əgər Allah diləməzsə xatırlatmaz, əgər bir xeyir görərsə də insanın xatırlamasını təmin edər.

Ayənin davamında isə Allah, Peyğəmbərimiz (s.ə.v)-ə yaxın olan bir müvəffəqiyyət üçün dua etməsini əmr edir. Dünya həyatında meydana gələn müvəfəqqiyyətlər bəzən uzun, bəzən də qısa vaxtda ola bilər. Bəzən insan çox çalışıb, səy sərf etdiyi bir işdə qısa müddətdə müvəffəqiyyət qazanmaya bilər. Uzun müddət iradə göstərməli, səbir etməli ola bilər. Bunun bir çox hikməti, insanı tərbiyələndirən istiqamətləri vardır. Ancaq bununla bərabər iman edənlər Allahdan, qısa dövrdə müvəffəqiyyətli olmağı da tələb edə bilərlər. Əhəmiyyətli olan hz. Şüeybin sözləriylə, "Mən müvəffəqiyyətim ancaq Allah ilədir; Ona təvəkkül etdim və Ona üz tuturam" (Hud surəsi, 88) ayəsində xəbər verildiyi kimi səmimi bir qəlblə Allaha yönəlməkdir. Allaha təvəkkül edən və hər cür işi edənin yalnız Allah olduğunu bilən insan Rəbbimizin dəstəyini hər an ümid edə bilər. Necə ki, Allah Əla surəsində Peyğəmbərimiz (s.ə.v)-ə "Və səni asan olan üçün müvəffəqiyyətli edəcəyik" (Əla surəsi, 8) şəklində səslənir və istədiyi insanı asanlıqla müvəffəqiyyətə çatdıracaq olanın yalnız Özü olduğunu xatırladır.

Kəhf surəsi, 25-26

Bu ayələrdə Əshabi-Kəhfin mağarada yuxu halında üç yüz il qaldıqları bildirilir. Oyanmalarına yaxın bir zamanda bu müddət uzadılmış və üç yüz ilin üzərinə doqquz il daha əlavə olunmuş ola bilər. Beləcə onlar mağarada üç yüz doqquz il qalmış ola bilərlər.

Kəhf surəsinin 26-cı ayəsində isə Allahın qeybə tam olaraq, hər istiqamətdən hakim olduğu bildirilir. Çünki göylərdə və yerdə olan hər cür hadisəni yaradan Allahdır. Ayələrdə Rəbbimizin bu sifəti bu şəkildə ifadə edilir:

Göylərin və yerin qeybi Allaha məxsusdur, bütün işlər Ona qayıdacaqdır; Elə isə Ona ibadət edin və Ona təvəkkül edin. Sənin Rəbbin nə etdiklərinizdən xəbərsiz deyildir. (Hud surəsi, 123)

Allah ... Ondan başqa heç bir tanrı yoxdur. Əbədi, əzəli varlıq Odur. Onu nə mürgü, nə də yuxu tutar. Göylərdə və yerdə nə varsa, hamısı Onundur. Onun izni olmadan Onun yanında kim şəfaət edə bilər? O, bütün yaranmışların keçmişini və gələcəyini bilir. (Onlar isə) Dilədiyi qədərinin xaricində, Onun elmindən heç bir şeyi qavrayıb-əhatə edə bilməzlər. Onun kürsüsü göyləri və yeri əhatə etmişdir. Onların qorunması Ona çətin gəlməz. O, Ucadır, çox böyükdür. (Bəqərə surəsi, 255)

Allah, zamanın da yaradıcısıdır. Bu səbəbdən, Özü zamandan müstəqil, münəzzəhdir. Bizim üçün milyonlarla, milyardlarla il davam edəcək hadisələr, Rəbbimizin Qatında tək bir an olaraq mövcuddur. Allah, hər şeyi, sonsuz əvvəli və sonsuz sonranı, ən mükəmməl şəkildə, hər istiqamətdən, cəhətli və cəhətsiz olaraq görür və eşidir. Səsin bildiyimiz ya da bilmədiyimiz hər şəklini ən yaxşı şəkildə eşidir. Ənbiya surəsində də bildirildiyi kimi "... Mənim Rəbbim göydə və yerdə deyilən-sözü bilir; O, Eşidəndir, Biləndir." (Ənbiya surəsi, 4)

İnsan, zamana və məkana tabe olduğu üçün Allah bildirmədiyi müddətcə- qeybə dair bir məlumata sahib ola bilməz. Ancaq zamanı və məkanı yaradan Rəbbimiz keçmişi də, gələcəyi də, bu anı da əskiksiz olaraq görür və eşidir. Allah zamana, hadisələrə, tarixə, qədərə, maddəyə və canlı-cansız hər şeyə, sonsuz əvvəldə və sonsuz sonrada tam olaraq hakimdir. Allah, Bəqərə surəsində belə buyurur:

"Şərq də, Qərb də. Hər səmtə yönəlsəniz, Allahın üzü (qibləsi) oradadır. Şübhəsiz ki, Allah hər şeyi əhatə edəndir, Biləndir. (Bəqərə surəsi, 115)

Kainatdakı hər şeyin tək vəlisi və tək qoruyucusudur. Heç bir canlının Ondan başqa bir vəlisi, dostu, qoruyucusu yoxdur. İnsan çox acizdir. Bu səbəblə hər an, hər cür çətinliklə qarşılaşa bilər. Maddi və mənəvi çətinliklərdən xilas olmanın tək yolu yeganə dostumuz və ixtiyar sahibimiz olan Allaha sığınmaq, tək qoruyucu olaraq Onu bilməkdir. Allah ayələrdə bu şəkildə bildirir:

... Bilmirsənmi ki, Allah, həqiqətən, hər şeyə qadirdir. (Yenə) Bilmirsənmi ki, həqiqətən göylərin və yerin mülkü Allaha məxsusdur. Sizin Allahdan başqa bir dostunuz və yardımçınız yoxdur. (Bəqərə surəsi, 106-107)

Həqiqət budur ki, göylərin və yerin mülkü Allaha məxsusdur; dirildir və öldürür. Sizin Allahdan başqa bir dostunuz və yardımçınız yoxdur. (Tövbə surəsi, 116)

Şübhəsiz ki, mənim vəlim Kitabı nazil edən Allahdır və O, əməlisalehlərə himayədarlıq (vəlilik) edir. (Əraf surəsi, 196)

Kəhf surəsinin bu ayəsinin sonunda bildirildiyi kimi Rəbbimizin heç bir şəriki yoxdur. Allah hər şeyə gücü çatan, zamana, məkana, bildiyimiz və bilmədiyimiz bütün aləmlərə hakim olan tək varlıqdır. Onun bir şəriki yoxdur və olması da mümkün deyil. İxlas surəsində Rəbbimiz belə bildirir:

De ki: O Allah birdir. Allah Saməddir (hər şey Ona möhtacdır, sonsuzdur, heç bir şeyə ehtiyacı olmayandır). O, doğmamışdır və doğulmuşdur. Və heç bir şey Onun tayı deyil. (İxlas surəsi, 1-4)

Kəhf surəsi, 27

İnsanın gerçək dini öyrənə biləcəyi ən doğru qaynaq Qurandır. Çünki Quran hər şeyi yaradan, hər şeyin ən doğrusunu bilən Allahın sözüdür. Allah insanlara ehtiyac duyacaqları hər mövzunu Quranda açıqlayır. Bu ayəsiylə Allah, Peyğəmbərimiz (s.ə.v)-ə də Quranla vəhy edilənləri oxumasını əmr etmişdir.

Ayənin davamında isə Quranın sözlərinin qətiyyən dəyişməyəcəyi bildirilir. Quranda Allahın xəbər verdiyi kimi, daha əvvəl göndərilən müqəddəs kitablar insanlar tərəfindən təhrif edilmiş, əlavə və çıxarışlarla dəyişdirilmişdir. Ancaq bu vəziyyət Quran üçün keçərli deyil. Allahın " Heç şübhəsiz, zikri (Quranı) Biz nazil etdik Biz; onun qoruyucuları da həqiqətən Bizik." (Hicr surəsi, 9) ayəsiylə də bildirdiyi kimi, Quran Allahın qoruması altındadır. Quranın bu xüsusiyyətini Rəbbimiz ayələrdə bu şəkildə xəbər verir:

Rəbbinin sözü düzgün və ədalətli şəkildə tamam oldu. Onun kəlmələrini dəyişə bilməz. O, Eşidəndir, Biləndir. (Ənam surəsi, 115)

Nə önündən, nə də arxasından batil ona girişə bilməz. O, Müdrik, Tərifəlayiq Allah tərəfindən nazil edilmişdir. (Fussilət surəsi, 42)

Ayənin davamında bəhs edilən "... Onun xaricində qəti olaraq bir sığınacaq (mövqe) tapa bilməzsən" ifadəsi isə insanların düşdükləri böyük bir səhvə işarə edilir. İnsanların böyük bir hissəsi Allahın sonsuz qüdrətini təqdir edə bilməzlər. Başqa dost və vəlilər edər və bunların çətinlik anında özlərinə kömək edəcəklərinə, dəstək olacaqlarına inanırlar. Halbuki insan, Allahdan başqa sığındıqlarının da özü kimi Allahın yaratdığı aciz qullar olduqlarını unutmamalıdır. Özünə sığınan varlıqlara da Allah güc verir və hər biri Allahın təcəlliləridir. Kainatdakı hər varlıq ancaq Allahın diləməsiylə hərəkət edir:

Allahdan savayı çağırdıqlarınız da sizin kimi qullardır. Əgər doğru deyirsinizsə, çağırın onları, sizə cavab versinlər. Məgər onların ayaqlarımı var, onunla yerisinlər? Yoxsa onların əllərimi var, onunla tutsunlar? Yoxsa onların gözlərimi var, onunla görsünlər? Yoxsa onların qulaqlarımı var, onunla eşitsinlər? De: “Çağırın şəriklərinizi! Sonra mənə qarşı hiylə qurun və mənə heç möhlət də verməyin! Həqiqətən, mənim himayədarım Kitabı nazil edən Allahdır. O, əməlisalehlərə himayəçilik edir. Ondan savayı çağırdıqlarınız nə sizə yardım edə bilər, nə də özlərinə köməkçi ola bilərlər” (Əraf surəsi, 194-197)

Ayədə də bildirildiyi kimi insanların Allahı qoyub, dünya həyatında özünə dost və vəli olaraq seçdiyi kəslər Allah diləmədikcə heç bir şeyə güc yetirə bilməyən aciz varlıqlardır. Bu varlıqların insanı hər hansı bir çətinlikdən, fəlakətdən, ya da müsibətlərdən qurtarması qətiyyən mümkün deyil. Bir başqa ayədə bu həqiqət belə xəbər verilir:

Allahı buraxıb özlərinə zərər verməyəcək və faydaları toxunmayacaq şeylərə ibadət edərlər və: "Bunlar Allah yanında bizim şəfaətçilərimizdir" deyərlər. De ki: "Siz Allaha göylərdə və yerdə bilmədiyi bir şeyi mi xəbər verirsiniz? O, sizin qoşduğunuz şəriklərdən uzaqdır və ucadır." (Yunis surəsi, 18)

Kəhf surəsi, 28

Bu ayədə yalnız Allahın razılığını hədəfləyərək, səhər axşam daima Allaha dua etmənin əhəmiyyətinə diqqət çəkilir. Dua insan üçün çox böyük bir nemət və Allaha yaxınlaşmaq üçün bir yoldur. İnsan, günün hər anında, hər mühitdə Allaha dua edə bilər. Allah "Sizin duanız olmasaydı Rəbbim sizə dəyər verərdimi? ... " (Furqan surəsi, 77) ayəsiylə duanın əhəmiyyətini bildirir. Bir başqa ayədə Allah insanlara bu şəkildə səslənir:

Qullarım Məni sənə soruşacaq olsa, şübhəsiz ki, Mən (onlara) yaxınam. Mənə dua etdiyi zaman dua edənin duasına cavab verərəm. Elə isə, onlar da Mənim çağırışıma cavab versinlər və Mənə iman etsinlər. Ola bilsin ki, irşad (doğru yolu tapmış) olarlar. (Bəqərə surəsi, 186)

Ayənin davamında Allah insanlara dünya həyatının keçici metalarından təsirlənməməli olduğunu təkrar xatırladır. Çünki bu dünya həyatı -daha əvvəl də ifadə etdiyimiz kimi- insanlar üçün bir sınaqdır. Kəhf surəsində dünya həyatındakı evlərin, avtomobillərin, gəmilərin, villaların, qızılların, gümüşlərin, dəbdəbəli paltarların və daha minlərlə bəzəyin yaradılış məqsədini Allah bu şəkildə bildirir:

Şübhəsiz ki, Biz yer üzündə olanları ona bir bəzək etdik; onların hansının daha gözəl əməl sahibi olduğunu yoxlayıb ayırd edək. (Kəhf surəsi, 7)

İnsan dünyada yalnız bir neçə 10 il qalacaq və sonra bir anda özünü hesaba çəkilərkən tapacaq. Çünki dünya həyatı çox sürətli keçir. Allah "Şübhəsiz ki, bunlar tez keçib gedəni (fani dünyanı) sevirlər. Önlərində olan ağır bir günü buraxırlar" (İnsan surəsi, 27) ayəsiylə insanlara bu həqiqəti xatırladır. İnsanların gözardı etdikləri axirət həyatı isə sonsuza qədər davam edəcək və insanın, ondan qaça bilməyəcəyi bir həqiqətdir. O səbəblə insanın bu müvəqqəti dünya bəzəklərinə aldanıb, sonsuz axirət həyatını unutması çox böyük bir səhvdir. Allah ayələrində bu şəkildə bildirir:

Dünya həyatı yalnız bir oyun və əyləncədən başqa bir şey deyil. Qorxub-çəkinməkdə olanlar üçün axirət yurdu daha xeyirlidir. Yenə də dərk etmirsiniz? (Ənam surəsi, 32)

Bilin ki, dünya həyatı oyun və əyləncə, bəzək-düzək, bir-birinizin yanında öyünmək, var-dövləti və oğul-uşağı çoxaltmaq istəyindən ibarətdir. Bu elə bir yağışa bənzəyir ki, ondan əmələ gələn bitki əkinçiləri heyran edir. Sonra o quruyur və sən onun sapsarı olduğunu görürsən. Sonra isə o çör-çöpə dönür. Kimisini axirətdə şiddətli əzab, kimisini də Allahdan bağışlanma və razılıq gözləyir. Dünya həyatı isə aldadıcı ləzzətdən başqa bir şey deyildir. (Hədid surəsi, 20)

Ayədə həmçinin iman edənlərin bir yerdə olmalarının əhəmiyyətinə də diqqət çəkilir. Allahı xatırlamaq, Ona dua etmək, hər şeyi yalnız Onun rizası üçün etmək saleh möminlərin davranışıdır. Saleh möminlərlə bir yerdə olmanın, Allahı hər an anan insanlarla birlikdə olmanın əhəmiyyəti açıqdır. Möminlərin vaxtlarını birlikdə keçirmələrinin hər baxımdan faydası vardır. Onlar aralarında davamlı Allahı zikr etdikləri, bir-birlərinə Quran ayələrini xatırlatdıqları üçün, birlikdəykən qəflətə düşmə, ya da ibadətlərində axsama ehtimalları minimuma enər. Birlikdə Allahı təsbih edər, insanlara yaxşılığı tövsiyə edər və onları pislikdən çəkindirər və məlumat və mədəniyyət cəhətdən bir-birlərini inkişaf etdirərlər. Hüzurlu, şən, təmiz, etibarlı və rahat bir mühit içində yaşayarlar. Bir-birlərini qoruyar və qayğısına qalarlar. Ayədə möminlərin bir-birlərinə düşkünlükləri bu şəkildə təsvir edilir:

Mömin kişilərlə mömin qadınlar bir-birinin dostlarıdır. Onlar insanlara yaxşı işlər görməyi buyurur, pis əməllərə qadağa qoyur, namaz qılır, zəkat verir, Allaha və Onun Elçisinə itaət edirlər. Allah onlara rəhm edəcəkdir. Həqiqətən, Allah Qüdrətlidir, Müdrikdir. (Tövbə surəsi, 71)

Allahı inkar edənlərlə birlikdə olmanın isə bir çox mənfi istiqaməti vardır. İnkar edənlər həmişə Allaha iman edənlərin müqəddəs dəyərlərinə qarşı hücum və böhtan içindədirlər. İçlərindəki düşmənliyi hər zaman dilə gətirər, iman edənlərlə lağ edərlər. Allah, iman edənlərin bu kimi mühitlərdə olmasını belə qadağan etmişdir:

Allah Kitabda sizə nazil etmişdir ki, Allahın ayələrinin inkar edildiyini və onlara istehza olunduğunu eşitdiyiniz zaman, günahkarlar başqa bir söhbətə keçməyincə onlarla bir yerdə oturmayın. Yoxsa siz də onların tayı olarsınız. Şübhəsiz ki, Allah bütün münafiqləri və kafirləri Cəhənnəmə toplayacaqdır. (Nisa surəsi, 140)

İnkar edənlərlə birlikdə olmanın bir başqa mənfi istiqaməti isə, Allaha yaxınlığı çox güclü olmayan bir insanın, Allahın zikrindən uzaq, nəfsinin arxasından qaçan bu insanlardan mənfi mənada təsirlənməsi ehtimalıdır. İmanda dərinləşmiş, saleh müsəlmanların inkarçılardan təsirlənməsi Allahın izni ilə mümkün deyil. Ancaq dini yeni tanıyan, Quran əxlaqını tam olaraq yaşamayan bir insan inkar edənlərə uya bilər, onların bəzəkli sözlərindən, aldadıcı söhbətlərindən təsirlənib, arxalarınca gedə bilər. Bu da onu, dünyada və axirətdə zərərə uğrada bilər.

Kəhf surəsi, 29

Möminlər insanlara Allahın dinini və Quran ayələrini izah edib, onları iman etməyə dəvət etdikdən sonra o kəslər üzərində bir təzyiq meydana gətirməzlər. Kitabın ilk hissələrində də izah etdiyimiz kimi hidayəti verəcək olan Allahdır. Möminlərin inkar edənlərə qarşı istifadə etdikləri üslub ayələrdə bu şəkildə bildirilir:

"Mən sizin ibadət etdiklərinizə ibadət etmərəm. Mənim ibadət etdiyimə siz ibadət edən deyilsiniz. Mən sizin ibadət etdiklərinizə ibadət edən deyiləm. Siz də mənim ibadət etdiyimə ibadət edən deyilsiniz. Sizin dininiz sizə, mənim dinim mənə." (Kafirun surəsi, 2-6)

Ancaq möminin vəzifəsi, qarşısındakı insanı inkar etdiyi təqdirdə, öldükdən sonra qarşılaşacağı cəhənnəm əzabıyla qorxutmaq və bu böyük təhlükəni xəbər verməkdir. Bu ayədə də inkar edənlərin qarşılaşacaqları sonsuz cəhənnəm əzabı izah edilir. O gün inkar edənlərin heç bir köməkçiləri və şəfaətçiləri olmayacaq.

Allah, "Cəhənnəm atəşinə, alçaldıcı bir şəkildə sürüdüləcəkləri gün" (Tur surəsi, 13) ayəsi ilə cəhənnəm əhlinin necə alçaldılacaqlarını bildirmişdir. Dünya həyatında yalnız mal və mövqe sahibi olduqları üçün təkəbbürlənənlər, insanlara zülm edənlər cəhənnəmdə çox yazıq və aciz olduqlarını anlayacaqlar. Cəhənnəm əhli "Əlləri boyunlarına bağlı olaraq ..." (Furqan surəsi, 13) atəşin dərin yerinə atılacaq, dumanlı bir kölgə içində qalacaqlar. Atəşin uğultulu səsini davamlı eşidəcək, sümükləri sızıldadan inləmələrə məruz qalacaq. Onlar bir əzabdan başqa bir əzaba sürüklənəcəklər, bütün yalvarışlarına baxmayaraq əzab onlardan qətiyyən yüngülləşdirilməyəcəkdir. Çünki cəhənnəm əzabından, "Qapıları kilidlənmiş bir atəş ..." (Bələd surəsi, 20) ayəsində ifadə edildiyi kimi qətiyyən bir qaçış yoxdur.

Kəhf surəsi, 30

Saleh əməlin əhəmiyyətini əvvəlki hissələrdə izah etmişdik. Bu ayədə də Allah ən gözəl davranışlar etməyin əhəmiyyətinə diqqət çəkir. Ən gözəl davranış Allahın ən çox razı olacağı, Quran əxlaqına tam uyğun və ixlasla edilən saleh davranışdır. Allah bir ayəsində gözəl davranışların əhəmiyyətini belə bildirir:

Göylərdə və yerdə olanlar Allaha məxsusdur; O, pislik edənlərə əməllərinin cəzasını verəcək, yaxşılıq edənləri isə ən gözəl mükafatla mükafatlandıracaqdır. (Nəcm surəsi, 31)

Yuxarıdakı ayələrdə də göründüyü kimi, iman edən insanların Allahı razı edəcək gözəl davranışlarda olmaları da son dərəcə əhəmiyyətlidir. Rəbbimiz gözəl davranışlarda olanların daha gözəl bir qarşılığı uma biləcəklərini xəbər vermişdir. İnsan etdiyi gözəl davranışların qarşılığını yalnız Allahdan gözləməlidir.

Allah insanın hər etdiyini əhatə edəndir. Rəbbimizin etdiyimiz bütün gözəl davranışlardan xəbərdar olması kifayətdir. Çünki bizə bunların qarşılığını verəcək olan, qəlblərimizdə olanı bilən Allahdır. Allah, Quran əxlaqına uyğun, gözəl davranışlar edən möminlərin mükafatlarını tam verəcəyini söyləyir, onları cənnətlə belə müjdələyir:

Xəbəriniz olsun; Allahın vəliləri, onlar üçün qorxu yoxdur və onlar kədərlənməyəcəklər. Onlar iman edənlər və (Allahdan) qorxanlardır. Müjdə, dünya həyatında və axirətdə onlarındır. Allahın sözləri üçün dəyişiklik yoxdur. Bu, böyük qurtuluş və xoşbəxtlik budur. (Yunis surəsi, 62-64)

Kəhf surəsi, 31

Bu ayədə gözəl davranışlar göstərib, Allahın razılığını qazanmaq üçün cəhd edən möminlərin qarşılıq olaraq alacaqları sonsuz cənnət nemətləri təsvir edilir. Allah Qurandakı bir çox ayəsi ilə iman gətirənləri cənnət ilə müjdələmişdir. Məsələn, Nəhl surəsində möminlərin, gözəl bir qarşılanma ilə dəstə-dəstə cənnətə sövq ediləcəkləri bildirilir:

Onlar ağacları altından çaylar axan Ədn bağlarına girəcəklər. Orada onların ürəklərinin istədikləri hər şey vardır. Allah müttəqiləri belə mükafatlandırır. O kəslər ki, tər-təmiz olduqları halda, mələklər onların canını alıb deyirlər: “Sizə salam olsun! Əməllərinizə görə Cənnətə girin!” (Nəhl surəsi, 31-32)

Bu şərəfli qarşılanmadan sonra Allahın özləri üçün hazırlamış olduğu, saysız nemətlərlə dolu cənnətdə sonsuz həyatlarına başlayacaqlar. Cənnət həyatında möminlərin layiq görüldükləri bir çox gözəllik vardır. Ancaq bu gözəlliklərin hamısından üstün Allahı razı etmiş və Onun cənnətinə qovuşmuş olmanın verdiyi mənəvi həzz olacaq. İnkar edənlər, içinə atıldıqları cəhənnəm əzabında tərifsiz peşmanlıqlar içində əzab çəkərlərkən, möminlər Allahın sevdiyi və özlərindən razı olduğu qullar olaraq həyatlarını davam etdirəcəklər. Dar və sıxılmış olan cəhənnəmin əksinə "genişliyi göyün və yerin genişliyi qədər olan, Allaha və Onun Peyğəmbərinə iman edənlər üçün hazırlanmış" (Hədid surəsi, 21) olan cənnətdə yerləşəcəklər. Cənnətdə hər baxdıqları yerdə böyük bir mülk və gözəllik görən möminlər, ağır işlənmiş ipəkdən yataqlar üstünə söykənib, dərilməsi asan meyvələrdən yeyərlər. Ağaclar altından çaylar axan köşklərdə yerləşib, yüksək taxtlarda oturacaq, bir-birləriylə qarşılıqlı söhbət edəcəklər. Allahın Quranda tərifini etdiyi cənnətdə nə isti, nə soyuq tam qərarında kölgəliklər olacaq.

Kəhf surəsinin 31-ci ayəsində ifadə edildiyi kimi, yüngül ipək və ağır işlənmiş ipəkdən yaşıl paltarlar ilə qızıl bilərziklər cənnət əhlinə layiq qılınan geyimlərdir. Gözəl geyimləri ilə bərabər Allah cənnət əhlinə gözəl yeməklər və içkilər də verəcəkdir. Müxtəlif meyvələr, quş əti və içənlərə ləzzət verən içkilər, neçə-neçə bağlar və üzüm bağları, bənzərsiz xurma və nar ilə budaqları bükülmüş albalı ağacları, üst-üstə düzülmüş meyvələri sallanmış banan ağacları Quranda Allahın bildirdiyi cənnət ruziləri arasındadır.

Bütün bu gözəlliklərlə bərabər dünya həyatında səbir edilməli olan çətinliklərin heç biri cənnətdə olmayacaq. Yorğunluq, qorxu, hüzn və ağıla gələ biləcək heç bir mənfiliyin olmadığı, sonsuz gözəlliklərlə dolu bir mühit olacaq. Bir ayədə Allah cənnət gözəlliklərini belə xəbər verir:

Müttəqilərə vəd olunan Cənnətin vəsfi (budur): orada xarab olmayan sudan çaylar, dadı dəyişməyən süddən çaylar, içənlərə ləzzət verən şərabdan çaylar və təmiz baldan bulaqlar vardır və orda onlar üçün hər cür meyvə və Rəbbi tərəfindən bağışlanma gözləyir ... (Məhəmməd surəsi , 15)

Allah cənnət nemətlərini və cəhənnəm əzabını Quran ayələriylə ətraflı olaraq təsvir etmişdir. İnsanların bu açıq-aşkar həqiqəti anlamazlıqdan gəlmələri özlərinə itkidən başqa bir şey gətirməyəcək. Bu səbəblə də insan, cənnətin bənzərsiz nemətlərinə qovuşmaq üçün axirətə istiqamətli ciddi bir hazırlıq etməli və səy göstərməlidir.

Budur axirət yurdu; Biz onu yer üzündə təkəbbürlük və fitnə-fəsad törətməyənlərə (hədiyyə) edərik. (Gözəl) aqibət müttəqilərindir. (Qəsas surəsi, 83)

Kəhf surəsi, 32-34

Ayələrdə verilən bu nümunə ilə Allah insanların, hidayət əhli bir insan ilə Allaha iman etdiyini söylədiyi halda əslində inkarçılardan olan bir insan arasında müqayisə etmələrini istəyir. Ayədə bəhs edilən bağ sahiblərindən biri digərindən daha zəngindir. Məhz maldakı bu üstünlük, haqqında bəhs etdiyimiz insanın Allaha qarşı təkəbbürlənməsinə, eqoizmə qapılmasına səbəb olmuşdur.

Halbuki hər şeyi yoxdan var edən Rəbbimiz mülkün tək sahibidir. Allah mal və mülk verərək insanların necə davranacaqlarını sınayır. Bəzi insanlar bu mal və mülkü öz müvəffəqiyyətləri, səyləri və zəkalarıyla əldə etdiklərini zənn edərək nankorluq edərlər. Malın çoxluğuyla sevinər, bunu insanlar arasında təkəbbürlənmə və nüfuz mövzusu halına gətirirlər. Saleh möminlərin rəftarı isə Ali İmran surəsində bildirildiyi kimidir:

De ki: "Ey mülkün sahibi Allahım, dilədiyinə mülkü verərsən və dilədiyindən mülkü çəkib-alarsan, dilədiyini əziz qılar, dilədiyini alçaldarsan; Xeyir yalnız Sənin əlindədir. Həqiqətən, Sən hər şeyə qadirsən." (Ali İmran surəsi, 26)

Ayədə bildirilən bağ sahiblərindən biri, bağçaları və məhsulları özününkü olduğunu zənn edərək Allaha qarşı çox böyük bir nankorluq etmişdi. Əslində özünə aid olmayan, Allahın yalnız bir nemət və sınaq mövzusu olaraq verdiyi mallara öz ağlına görə sahib çıxmışdır. Bu sahiblənmə duyğusu ilə şiddətli bir eqoizmə qapılmışlar. Allah təkəbbürün çirkin olduğunu ayələrdə bu şəkildə xəbər verir:

Yer üzündə təkəbbürlə gəzmə. Çünki sən nə yeri yara bilər, nə də yüksələrək dağlara çata bilərsən. Bütün bu qadağan edilmiş pis əməllər, Rəbbinin xoşuna gəlməyən şeylərdir. (İsra surəsi, 37-38)

Allah Quranın daha bir çox ayəsində belə kəslərin alacağı qarşılığı təsvir etmişdir. Bu ayələrdən bəziləri bunlardır:

Çoxluğa hərisliyiniz başınızı o qədər qatdı ki, gömülməklə qəbirləri ziyarət etdiniz. Yox-yox! Siz aqibətinizi hökmən biləcəksiniz! Bir də yox! Siz aqibətinizi tezliklə biləcəksiniz! Xeyr! Kaş ki, yəqin biləydiniz. Siz Cəhənnəmi mütləq görəcəksiniz! Onu həqiqətən öz gözünüzlə mütləq görəcəksiniz! Sonra, o gün nemətlər barəsində hökmən sorğu-suala tutulacaqsınız. (Təkasur surəsi, 1-8)

Kəhf surəsi, 35-36

Ayələrdə nankorluq edən bağ sahibinin açıq şəkildə Allaha qarşı təkəbbürləndiyi bildirilir. Bu insan, sahib olduğu bağların başına sonsuza qədər bir şey gəlməyəcəyini iddia edir, bu sözləri ilə bir növ ilahlıq iddiasında olur.

Halbuki sonsuz olan yalnız Allahdır. Vaxtı və məkanı yaradan Allah, bunlardan münəzzəhdir. Allahın Xaliq ismi "Hər şeyin varlığını və varlığı boyunca görüb keçirəcəyi halları, hadisələri təyin və təsbit edən, və ona görə yaradan, yoxdan var edən" mənasındadır. İnsanın, ilk var olduğu zamandan ölümünə qədər hər anı Allah Qatında canlı olaraq mövcuddur. Allahın sonsuz hafizəsində hər şey olduğu kimi durur. İnsanların yaşadıqları hadisələri, başlarına gələn hadisələri və həyatlarındakı hər cür təfərrüatı Allah yaratmışdır və bunların heç biri yox olmaz. " ... Bu, Allahın göylərdə və yerdə nə varsa hamısını bildiyini və Allahın, həqiqətən hər şeyi Bilən olduğunu anlamanız üçündür" (Maidə surəsi, 97) ayəsində bildirildiyi kimi, hər şey ən kiçik təfərrüata qədər Allah Qatında mühafizə edilir.

Allah zamandan münəzzəh olduğu üçün, Onun dərgahında hər şey bir anda baş vermiş və nəticəsinə çatmışdır. İnsan yaradılışına uyğun zamana bağlı olaraq yaşadığı üçün yaşadıqlarını keçmiş, indi və gələcək müddəti içində izləyər. Halbuki bizim yaddaşımızda bir xatirə olaraq var olan və "keçmiş" deyə təyin etdiyimiz hadisələr yalnız bizim üçün "keçmiş"dir. Planlarını qurduğumuz və "gələcək" deyə adlandırdığımız naməlum olanlar isə yenə yalnız bizim üçün naməlumdur. Allah üçün keçmiş, gələcək, indi hamısı birdir. Məhz bu səbəblə Allaha heç bir şey gizli qalmaz. Çünki bunların hamısını yaradan Allahdır və Allah hər şeyi tək bir anda bilir. Necə ki, Loğman surəsində də bu həqiqətə belə diqqət çəkilmişdir:

"Ey oğlum, (Gördüyün iş) həqiqətən bir xardal dənəsi ağırlığında olsa da, (bu,) bir qayanın içində, yaxud göylərdə və ya yer (in dərinliklərində) də olsa belə, Allah onu gətirər (aşkar edər). Həqiqətən, Allah Lətifdir, (hər şeydən) xəbərdardır." (Loğman surəsi, 16)

Bütün hadisələr Allahın "Ol" deməsiylə olmuş və bitmişdir. Bütün zamanların, aləmlərin, məkanların üstündə olan və bütün nöqsanlardan münəzzəh olan Allah üçün, yaratdığı kainatdakı bütün hadisələr tək bir an hökmündədir. Hz. Musanın, Kəhf Əhlinin, hz. Xızırın, hz. Zülqərneynin, hz. Məhəmməd (s.ə.v)-in və digər peyğəmbərlərin həyatlarından verilən nümunələrin reallaşdığı zamanla bizim yaşadığımız zaman da Allah qatında tək bir andır. Bizim nəvələrimizin, hətta onların nəvələrinin və qiyamətə qədər yaşayacaq bütün insanların həyatları da eyni "an"ın içində davam edir. Allah qatında qiyamət qopmuş, bütün insanlar sonsuz həyatlarını keçirəcəkləri yerlərə getmişlər. Allaha iman edənlər hal-hazırda cənnətdə, inkarçılar isə hal-hazırda cəhənnəmdə əzab çəkirlər.

İnsanlar arasında yayılmış olan batil bir inanca görə, Allah kainatı və insanı yaratmış, onlara bir müddət vermişdir və onların sınanmalarını gözləyir. Kainatın ömrü bitənə qədər də gözləyəcək. (Allahı tənzih edirik) Lakin həqiqətdə Allahın gözləməsindən əsla bəhs edilə bilməz. Gözləmək insana xas bir acizlikdir. Allah isə insanların yaşadığı bütün acizliklərdən uzaq və ucadır. Allahın Quranda Özünü tanıtdığı Kuddüs sifəti, "səhvdən, qəflətdən, acizlikdən və hər cür əskiklikdən çox uzaq" mənasındadır. Bu səbəblə Allah bütün insanların keçmişlərinə, gələcəklərinə və yaşadıqları bütün hadisələrə bütün təfərrüatlarıyla hakimdir. Lakin insan, sınanma yeri olan bu dünya həyatında zamanı, keçmişdən gələcəyə doğru axan, yəni başlanğıclı və sonlu olduğunu zənn edər. Halbuki Allah Qatında əvvəl-sonra, keçmiş-gələcək deyə bir şey yoxdur. Hər şey, bütün insanlar, bütün canlılar eyni anda yaşayar, bütün zamanlar, bütün dövrlər, bütün çağlar, bütün tarixlər və hətta bütün günlər, bütün saatlar, dəqiqələr eyni anda vardır. İnsan məhdud zehin həcmi səbəbiylə bunu görə bilməsə də bu həqiqət açıqdır.

Məhz möminlərin Allahın böyüklüyünü təqdir edə bilmələrinin, Allaha təslim olmalarının və güvənlərinin əsas səbəbi budur. Möminlər, Allahın özlərini və hər şeyi necə əhatə etdiyini və Allaha nə dərəcə möhtac olduqlarının, Onun böyüklüyü yanında nə cür kiçik olduqlarının şüurundadırlar.

Möminlər Allahın ucalığını və qüdrətini təqdir edə bilən, hadisələrin ardında gizli hikmətləri, incəlikləri qavraya bilən kəslərdir. Bu səbəbdən də Allaha könüldən boyun əymişlər.

Tüm olaylar bize belli bir sıralama yöntemi ile gösterildiği için, zamanın hep ileri doğru aktığını düşünürüz. Örneğin bir su damlası su birikintisinden yukarı doğru çıkmaz, hep aşağı doğru düşer. Bu durumda bir su damlasının yukardaki hali geçmiş iken, aşağıya ulaştığı hali gelecektir. Oysa eğer hafızamızdaki bilgiler, bir filmin başa sarılması gibi tersine doğru gösterilmeye başlarsa bizim için gelecek, yani aşağı inmiş hali geçmiş olur, geçmiş ise yani yukardaki hali ise gelecek olur.

Kəhf surəsinin 36-cı ayəsində bəhs edilən "... Buna baxmayaraq Rəbbimə qayıtmalı olsam, şübhəsiz bundan daha xeyirli bir nəticə tapacağam" ifadəsi isə Allahdan qorxmayaraq, Allahın hökmlərini yerinə yetirməyərək cənnətə gedəcəklərini zənn edən insanları təsvir edir. Bu insanlar özlərini müstağni görür, Allaha qarşı təkəbbürlənirlər.

Dünya üzərində Allaha iman etdiyini və Quranın haqq olduğuna inandığını söyləyən, ancaq Allahdan heç qorxmayan insanların sayı olduqca çoxdur. Bu insanlar Allahın hökmlərini yerinə yetirməz, halal və haramlara riayət etməz, elçinin yolunu izləməzlər. Ancaq buna baxmayaraq öldüklərində cənnətə gedəcəklərini dair çox güclü bir inancları vardır.

İman edənlər isə "Onlar, haqq-hesab gününü təsdiq edirlər. Rəbbinin əzabına qarşı (daimi) bir qorxu duyurlar. Şübhəsiz ki, Rəbbinin əzabından əmin olunmaz" (Məaric surəsi, 26-28) ayələrində bildirildiyi kimi cənnət nemətlərinə görə bir ümid, cəhənnəm əzabına qarşı bir qorxu içindədirlər. İman edənlərin bu ruh halına "Ona qorxaraq və ümid edərək dua edin. Həqiqətən, Allahın mərhəməti yaxşılıq edənlərə çox yaxındır" (Əraf surəsi, 56) ayəsində də işarə edilir. Çünki Allah ayələrində heç bir insanın cəhənnəm əzabı ilə qarşılaşmaqdan əmin ola bilməyəcəyini xatırladır, inkar edənlərin isə şübhəsiz bu şiddətli əzabla qarşılıq tapacaqlarını xəbər verir:

Məgər onlar Allahın hər şeyi bürüyən əzabının onları qaplamayacağına və ya özləri də hiss etmədən o Saatın onlara qəflətən gəlməyəcəyinə əmindirlərmi? (Yusif surəsi, 107)

Artıq “Alçaq hiylələrə, Allahın onları yerə batırmayacağına və yaxud gözləmədikləri bir yerdən onlara əzabın gəlməyəcəyinə əmindirlərmi? (Nəhl surəsi, 45)