Cahiliyyə cəmiyyətində məsxərəçilik

İman etməyən insanlar Allah`ın seçib bəyəndiyi din əxlaqını yaşamadıqları üçün Qurandan tamamilə uzaq xarakter daşıyırlar. Bu səbəbdən, gündəlik həyatda istehzalı münasibət çox yayılmışdır.

Bu əxlaqi pozuntunun səbəbi qürurlu olmaları və gözəl əxlaqı yaşamamalarıdır. Bu təkəbbür bir çox şəkildə özünü büruzə verir. Çevrələrində ən üstün insan olmaq istədikləri üçün başqalarının gözəl xüsusiyyətlərini gördüklərində onlara lağ edərlər. Bu yolla qarşılarındakı insanı alçaltmağı, onu insanların gözündə hörmətdən salmağı və onun əhvalını pozmağı düşünərlər. Bu insanı digərlərinin bəyənməsini və təqdirini qazanmasını istəməzlər. Allah`ın Quranda öyrətdiyi gerçək sevgini, şəfqəti, mərhəməti yaşamadıqları üçün lağ edərək bir-birlərini üzməkdən çəkinməzlər.

Gündəlik həyatları belə nümunələrlə doludur. Öz aralarında yoldaşlarının və ya başqa insanların nöqsanlarından, fiziki qüsurlarından və yanlış yönlərindən bəhs edib lağ edərlər. Ayağı büdrəyənə, boğazında bir şey qalana, dili dolaşıb sözü səhv deyənə rişxəndlə gülər və o insanı hörmətdən salan sözlər danışarlar. Hətta başqa günlərdə də hər fürsətdə bunu ona xatırladıb utandırmağa çalışarlar. İstehzaya məruz qalan insanlar da də eyni əxlaqı yaşayarlar. Sonrakı günlərdə özləri də eyni vəziyyətə düşən birini gördüklərində onlar da o şəxslərə lağ edərlər. Yəni bütün bu insanların arasında sanki səssiz cahiliyyə razılaşması vardır. Buna görə, onlara lağ edilən zaman onlar da özünə gülənlərdən daha çox gülüb vəziyyəti örtməyə çalışarlar. Xoşlarına gəlməsə də, bunu hiss etdirmək istəməzlər. Çünki özünə lağ edildiyinin anlaşılması onlara görə alçaldılmaq deməkdir.

Bundan başqa, bəzi şəxslər yolda gedərkən fiziki nöqsanı olan birini gördükdə onu işarə edib gülməyə və lağ etməyə çalışarlar. Qüsuru olan insanın bunu görə biləcəyini və utanacağını bildikləri halda, çirkin rəftardan çəkinməzlər. Başqalarının paltarına, saç forması, danışıq tərzi, şivəsi, üslubu, peşə və hətta həyat tərzinə belə lağ etməyə əyləncə kimi baxarlar. Bunu da daha əvvəl ifadə etdiyimiz kimi, yalnız qüruru naminə başqalarının təqdir edilməsinin qarşısını almaq və digər insanları hörmətdən salmaq məqsədi ilə edərlər.

Gündəlik həyatda cahiliyyə zülmü:

Məxsərəçilik

Cahiliyyə cəmiyyətlərində istehza əxlaqı gənclər arasında orta məktəb və lisey vaxtlarından başlayır. Məsələn, məktəbə başqa şəhərdən daha varlı və ya daha gözəl bir şagird gəlir. Digər şagirdlərin böyük hissəsi onu cahil insanlara məxsus əxlaqla qısqanar, ancaq bunu gizlətmək üçün ona müxtəlif yollarla lağ edərlər. Davamlı onun çatışmayan cəhətlərini tapmağa çalışar, hətta gözəl xüsusiyyətini də nöqsan kimi göstərərlər. Görkəmi gözəl olsa da, söz atıb öz aralarında ona xoş gəlməyən adlar qoyarlar. Beləcə, ona istehza edib hamıya bu yolla təsir etməyə çalışarlar. Eyni şəkildə, sinifdə daha çalışqan biri olduqda yenə bunu qəbul etməzlər. Hörmətdən salmaq üçün ona ləqəb qoyub lağ edərlər.

Sinifdə başqalarına lağ etmək üçün hər fürsətdən istifadə edərlər. Xüsusilə maddi mövzuları əlverişli hesab edərlər. Ötən ildən qalan paltarı və ya ayaqqabını geyinən birini alçaltmaq və dalınca danışmaq tez-tez edilən bir hərəkətdir. Şagirdlərin yaşadıqları ev və evlərindəki əşyalar da istehza obyektidir. Atalarının peşəsi, analarının işlədiyi yer, fərqli ada sahib olmaları və ya adının tanınmış biri ilə eyni olması kimi bir çox mövzu lağ ediləcək şeylər ola bilər. Bəzi şagirdlər xüsusilə müəllimlərinə lağ edərlər. Müəllim təcrübəsiz olarsa, üslub və ya təcrübəsiz hərəkətlərinə lağ edərlər. Müəllim yaşlı olarsa, bəzi hərəkətləri ləng edirsə və ya gözləri yaxşı görmürsə, buna da lağ edərlər. Müəllimlərin paltarları da lağ mövzusu olur. Məsələn, müəllim tez-tez eyni paltarı geyinərsə, paltarı ütüsüz olarsa, bunu bir-birlərinə deyib lağ edərlər.

Bu vəziyyət iş yerlərində də mövcuddur. Oradakı məsxərəçilik isə bəzilərinin sahib olduğu mövqeyə görə dəyişir. İnsanlarda, ümumiyyətlə, mövqe baxımından ardıcıl şəkildə özlərindən aşağı olan şəxslərə qarşı ələsalma müşahidə edilir. Bunu edənlər bu şəkildə təkəbbürlənməyə çalışırlar. Yuxarı vəzifədə çalışanlara qarşı qürurlana bilmədiyinə görə, daha aşağı vəzifədə olanları əzməyə çalışar, onlara lağ edərlər. Məsələn, əksər şirkətlərdə müdirlər katibələrinə istehza edir, onların gördüyü işlərə lağ edirlər. Buradakı istehza orta məktəbdən fərqlidir. Verilən reaksiyalarda, alçaldıcı rəftarlarda, istehzalı baxışlarda bu vəziyyəti görmək mümkündür. Qarşısındakının üzünə baxmadan danışmaq, cavab verməmək, eşitmirmiş kimi davranmaq, qarşı tərəfin ilk dəfə qarşılaşdığı vəziyyətə və ya etdiyi yanlışlıqlara gülmək, ətrafa kinayəli baxışlarla baxmaq bunlardan sayıla bilər.

İstehza etməyin fərqli bir forması da iş yerində bir-biri ilə yarışan insanlar arasında müşahidə edilir. Məsələn, rəqabət aparan iki katibə bir-birinin qüsurlarını bütün iş yerinə eşitdirməyə çalışar, bir-birinin paltarına, yerişinə və ya hər hansı bir çatışmazlığına lağ edib başqalarının gözündə hörmətdən salmaq istəyərlər. Əgər bu ikisindən biri daha fağır olarsa, digəri onu əzmək məqsədilə ona qarşı alçaldıcı baxışlarla və kinayəli sözlərlə əziyyət verməyə çalışar. Ümumiyyətlə, təvazökar və mülayim insanlar işdə həmişə əzilən tərəf olurlar. Quran əxlaqından uzaq olduqları üçün belə insanlara təzyiq edir, ancaq özlərindən üstün gördükləri insanlara qarşı eyni hərəkətləri edə bilmirlər. Hətta onlara qarşı həmişə xoş görünməyə çalışarlar.

Cahiliyyə cəmiyyətinin gündəlik həyatına da məsxərəçilik hakimdir. Quran əxlaqının yaşanmadığı belə mühitlərdə məsxərəçilik cəmiyyətin hər sahəsində geniş şəkildə yayılmışdır. Xüsusilə kasıblara çox lağ edərlər. Onların paltarları, danışıq üslubları, rəng seçimləri, həyat tərzləri həmişə istehza mövzusu olur. Məktəblərdə, iş yerlərində, zənginlərlə kasıbların yan-yana gəldiyi mühitlərdə bu, tez-tez rast gəlinən haldır. Amma bununla yanaşı, kasıblar da varlı olanlara lağ edir. Hər iki qisim insanlar cahiliyyə əxlaqını yaşadıqları üçün bu əxlaqın çirkinliyini qəbul etmək istəmirlər. Üstəlik, onları bu çirkin hərəkətlərdən uzaq tutan bir sərhəd də yoxdur. Allah qorxusuna sahib olmadıqları üçün lağ etdiklərinin qarşılığını axirətdə görəcəklərini görməzlikdən gəlirlər. Hesab gününü düşünmədən yaşayırlar.

Bu din əxlaqından uzaq həyatda azğınlıqda artıq sərhəd tanımazlar. Zəngin birisinin paltarını qısqanıb ona müxtəlif çirkin adlar qoyurlar. Məsələn, ona kloun deyib lağ edərlər. Əslində, bunu qısqandıqları üçün edərlər. Bu əxlaqı yaşayanlar özlərində olmayan hər şeyi qısqanar və bunlara sahib olan insanlara lağ etməklə onlardan intiqam aldıqlarını düşünərlər.

Quran əxlaqını yaşamayan insanlar başqalarının kiçik fiziki nöqsanlarına da lağ edərlər. Məsələn, birisinin əl-ayağına, yaxud adi saçına belə istehza edərlər. Boyu qısa və ya uzun olan, yaxud gözləri xəstə olub çəp baxan bir insana ləqəb qoyub tez-tez bunu üzünə vurar, kök və ya arıq olmasına da lağ edərlər. Qulağı ağır eşidən insanlara da müxtəlif formalarda lağ edərlər. Qadınlar xüsusilə öz aralarında yoldaşlarının saç formasına və rənginə lağ edərlər. Qısası, cahiliyyə əxlaqını yaşayan bu insanlar arasında hər şey istehza mövzusu ola bilər. Gündəlik həyatda bu cür nümunələr çoxdur. Bir-biri ilə qarşılaşan kimi istehza da başlayır. Məsələn, gözəl geyinən birisinə: "Hara belə? Toya gedirsən?"- deyə soruşur, ona "şit" geyindiyini deyib əhvalını pozar. Yaxud da biri: "Necəsən?" - deyərək halını soruşanda o biri: "Sənə çox maraqlıdır?"- deyə istehza ilə cavab verər. Eyni münasibət özlərinə qarşı olanda da çox pis olur, amma yenə də bu davranışlardan imtina etməyi düşünmürlər. Çünki onlar bu rəftarı artıq təbii həyat forması kimi qəbul etmişlər. Yığıncaq və söhbətlərdə də tez-tez belə davranışlara rast gəlmək olar. Davamlı olaraq yoldaşlarının, yaxınlarının arxasınca kinayəli zarafatlar edərlər.

Ad günü, yaxud əhəmiyyətli günlərdə verilən hədiyyələri bəyənməz və başqa dostları ilə ona lağ edərlər. Hədiyyənin ucuz və bunu gətirənin zövqsüz olduğunu deyərlər. Cahil insanların istehzası həmişə açıq şəkildə olmaya da bilər. Aralarında tətbiq etdikləri pis əxlaq xüsusiyyətlərindən biri də söz atmaqla və ya kinayəli baxmaqla lağ etməkdir. Xüsusilə özlərindən mövqe və ya səlahiyyət baxımından üstün birinə birbaşa lağ edə bilməyəcəklərinə görə, bunu öz aralarında göz işarəsi ilə edərlər. Gizlində lağ etməklə özlərinin ondan üstün olduqlarını, onu alçaltdıqlarını düşünərlər. Məsələn, bir şirkətdə rəhbər işçilərdən biri səhv edərsə, məsələn, danışarkən dili dolaşarsa, ordakılar bu insana açıq şəkildə lağ etməzlər və bu üsuldan istifadə edərlər. Qarşıdan baxan diqqətli biri bunu, əlbəttə, dərhal görə bilər, lakin açıq şəkildə etmədikləri üçün bunu isbat etmək o qədər də mümkün olmaz.

Din əxlaqından uzaq cəmiyyətlərdə bütün bu xoşagəlməz davranışlar səbəbindən insanlar çox narahat bir mühitdə yaşamaq məcburiyyətində qalırlar. Hər kəs başqasına lağ edəcək bir xüsusiyyət tapır, amma özünə qarşı lağ edilməsini istəməz. Buna baxmayaraq, içində olduqları mühiti dəyişdirmək üçün səy göstərməzlər. Çünki lağ etməyin pis davranış olduğunu, Allah`ın əmr etdiyi əxlaqa uyğun olmadığını dilə gətirsələr, özləri də başqalarına lağ edə bilməyəcəklər. Bu isə nəfslərinin qəti şəkildə istəmədiyi bir vəziyyətdir. Belə ki, qarşılaşdıqları bu məsxərəçi hərəkətləri sanki həyatın tələbi kimi qəbul edərlər. Buna görə də başqalarını bu pis davranışlardan çəkindirməzlər. Allah Quranda, "Onlar bir-birlərini etdikləri pis əməllərdən çəkindirmirdilər. Onların etdikləri necə də pisdir!" (Maidə surəsi, 79) ayəsi ilə bu cür insanların yanlış mövqelərini xəbər vermişdir.

Nəticə etibarilə, Quran əxlaqının yaşanmadığı bir yerdə, hər növ istehzalı rəftar, alçaldıcı sözlər, narahat edici baxışlar və kinayəli gülüşlərə rast gəlmək olur. Bunun nəticəsində meydana gələn sıxıntılı və narahat edici mühitdən xilas olmanın tək yolu isə Quranın əmr etdiyi gözəl əxlaqı mənimsəmək, onu yaşamaq və yaşatmaqdır.

Quranda məsxərəçilik qadağan edilir

Ey iman gətirənlər! Bir camaat digərini məsxərəyə qoymasın. Ola bilər ki, bunlar onlardan daha yaxşı olsunlar. Qadınlar da qadınları (lağa qoymasınlar). Ola bilər ki, bunlar onlardan daha yaxşı olsunlar. Bir-birinizə tənə vurmayın və bir-birinizi pis ləqəblərlə çağırmayın. İman gətirdikdən sonra fəsadçı adlanmaq necə də pisdir. Məhz tövbə etməyənlər zalımlardır. (Hucurat surəsi, 11)

Allah yuxarıdakı ayə ilə insanlara məsxərəni qadağan etmişdir. Ayədə qadağan edilən mövzuların hər birinin cahil cəmiyyətdə yaşanan əxlaqsızlıqlar olduğunu əvvəlki hissələrdə izah etmişdik. Ancaq burada istehza mövzusunu Qurana uyğun, daha ətraflı olaraq izah etməkdə fayda vardır.

Ayədə insanların bir-birinə lağ etməsinə, özlərini üstün görməsinə, digər insanları kiçik hesab etməsinə diqqət çəkilir və bunların hamısı dinsizliyin nəticəsidir. Halbuki, Allah qatında üstünlük ölçüsü Allah qorxusu və təqvadır. Maddi güc, fiziki xüsusiyyətlər, inkişaf etmiş texnologiya və ya hər hansı başqa bir dünyəvi meyar insanları bir-birindən üstün etmir. İnsanların fərqli xüsusiyyətlərə sahib olması, qadın və ya kişi olması, müxtəlif irqlərə mənsub olması, ağ və ya qara dərili olması üstünlük əlaməti deyil.

Ey insanlar! Biz sizi kişi və qadından yaratdıq. Sonra bir-birinizi tanıyasınız deyə, sizi xalqlara və qəbilələrə ayırdıq. Şübhəsiz ki, Allah yanında ən hörmətli olanınız Ondan ən çox qorxanınızdır. Həqiqətən, Allah biləndir, xəbərdardır. (Hucurat surəsi, 13)

Allah “Hucurat” surəsinin 11-ci ayəsində qadınların da bir-birinə lağ etməsini qadağan etmişdir. Xüsusilə qadınların bir-birlərinə qarşı istehzalı və atmacalı sözlərdən istifadə etməsinə cahiliyyə cəmiyyətində tez-tez rast gəlinir. Hətta bu davranışlar elə adət halını alıb ki, iki qadın arasındakı bu dialoqlar çox məqbul qarşılanır. Bir qadın başqa bir qadının fiziki qüsurlarını mümkün olduqca çox dilə gətirir. Hətta qüsuru olmasa belə, hər hansı bir xüsusiyyətini qüsur kimi göstərməyə çalışır. Halbuki, Quranda bu cür davranışlar çirkin əxlaq adlandırılır. Allah bir başqa ayədə insanların qeybət etməsinin, başqasının gizli yönlərini araşdırmasının çirkinliyini belə bir örnəklə xəbər vermişdir:

Oysa Kuran'da insanların birbirlerine sıkıntı verici, taciz edici davranışlar göstermeleri çirkin bir ahlak olarak tanımlanmıştır. Allah bir başka ayetinde insanların birbirlerini çekiştiren, gizli yönlerini araştıran tavırlarının çirkinliğini şöyle bir örnekle haber vermiştir:

Ey iman gətirənlər! Zənnə çox qapılmayın. Çünki zənn edilənlərin bir qismi günahdır. Bir-birinizi güdməyin, bir-birinizin qeybətini qırmayın. Sizdən biriniz ölmüş qardaşının ətini yemək istəyərmi? Siz ki, bundan iyrənirsiniz. Allah`dan qorxun! Həqiqətən, Allah tövbələri qəbul edəndir, Rəhmlidir. (Hucurat surəsi, 12)

Allah bir başqa ayədə söz və ya baxışlarla edilən istehzanın üzərində dayanır.

Hər bir qeybət edənin, tənə vuranın vay halına! (Huməzə surəsi, 1)

Şübhəsiz, bu ayədəki qəti ifadədən belə bir davranışdan çəkinməyin lazım olduğu aydın olur. İnsanların istər baxış və mimikalarla, istərsə də sözlərlə etdiyi istehzalı hərəkətlər, əlbəttə, qarşılıqsız qalmayacaq. Allah Quran əxlaqını yaşamayan, hesab gününü düşünmədən hərəkət edən bu şəxsləri yuxarıdakı ayəsi ilə xəbərdar edir.

Bunu da ifadə etmək lazımdır ki, lağ etmək yalnız cahiliyyə insanına xas bir əxlaqi pozuntudur. Möminlər belə çirkin davranışa qətiyyən yol verməzlər. Möminlər gözəllik, zəka, zənginlik, qabiliyyət kimi hər cür xüsusiyyəti insanlara Allah`ın verdiyini bilirlər. Bir-birlərində gördükləri gözəl xüsusiyyətləri də böyük məmnuniyyətlə qarşılayarlar. Nəfslərinə deyil, Allah`ın razılığına tabe olduqları üçün cahil cəmiyyətdə yaşayan insanların yaşadıqları qürur, həsəd kimi duyğuları yaşamazlar. Buna görə, bir-birlərinə qarşı həmişə xoş, müsbət fikirli və təvazökardırlar. Eyni şəkildə, başqalarında gördükləri nöqsanları da Allah`ın imtahan olaraq yaratdığını bilirlər. Buna görə, bu nöqsanları ortaya çıxarmaz, əksinə, bunları düzəltməyə çalışarlar. İstehzaya bənzəyən ən kiçik hərəkətdən, baxışdan və sözdən çox çəkinərlər. Möminlərin istehzaya münasibətini aşağıdakı ayədə xəbər verilən hz. Musanın (ə.s) sözləri açıq şəkildə əks etdirir:

Bir zaman Musa öz xalqına dedi: "Allah sizə bir inək kəsmənizi əmr edir!" Onlar: "Sən bizi ələ salırsan?"– dedilər. (Musa): "Cahil olmaqdan Allah`a sığınıram!"– dedi. (Bəqərə surəsi, 67)

Göründüyü kimi, möminlər buna bənzər hərəkətlərdən Allah`a sığınarlar. Belə bir davranışın cahil hərəkət olduğunu bilərlər. Bunun Allah`ın xoşuna gəlməyən davranış olduğunu bilmələri lağ etməkdən çəkinmələri üçün ən böyük səbəbdir.