İncil Müəllifləri Hz.İsanın Həyatına Şahid Olmayıb

Xristian dini haqqında kifayət qədər məlumatı olmayan adamlar İncil mətnlərinin Hz.İsa ilə eyni dövrdə yazıldığını və tamamilə Hz.İsanın sözlərinə əsaslandığını zənn edirlər. Halbuki bu, düz deyil. İncil Hz.İsadan çox-çox sonralar yazılı mətn halına gətirilib. "Mark İncili"nin eramızın 70-ci, "Matta İncili"nin 80-ci, "Luka İncili"nin 90-cı ilində, "Yəhya İncili"nin isə 90-100-cü illər arasında yazıldığı güman edilir. Başqa İncil mətnləri də eyni dövrlərdə yazılıb. Həmin dövrdə mövcud olan çoxlu İncillərin əsasında müştərək bir kitabın ərsəyə gətirilməsi isə İznik məclisi zamanı baş verib.

Hz.İsanın həyatı haqqında müraciət edə biləcəyimiz əsas xristian mənbələri bu mübarək insanın Allahın dərgahına yüksəldilməsindən təxminən 30-35 il sonra yazılmağa başlanan və Əhdi-Cədidin ilk dörd kitabını təşkil edən 4 İncil və digər Əhdi-Cədid mətnləridir.

Tarixi mənbələrdən və İncildəki ifadələrdən də aydın olduğu kimi, ilk xristianlar Hz.İsanın Allahın dərgahına yüksəldilməsindən sonra Hz.İsanın sözlərini və əməllərini şifahi şəkildə başqalarına çatdırmağa çalışıblar. Tədqiqatçıların fikrincə, ilk xristianların içində olduqları şərtlərə görə Hz.İsanın sözlərinə yeni mənalar əlavə etməsi, Hz.İsanı qəbul etməyən yəhudi din adamları və romalılarla mübahisə edərkən şifahi şəkildə çatdırılan məlumatları müxtəlif dəyişikliklərlə söyləməsi ehtimal olunur. Buna görə də ilk xristianlar Məsih inamını saxlamaq, Hz.İsaya olan imanı gücləndirmək, xristianlığı sürətlə yaymaq və təzyiqlərin xalqda yaratdığı ümidsizliyi aradan qaldırmaq istəyirdilər. Buna görə də Hz.İsanın sözlərini və əməllərini izah edərək yeni bir şövq və həyəcan mənbəyi yaratmağı qarşılarına məqsəd qoyurdular. Halbuki bunu yalnız Allahın sözlərini və Hz.İsanın hikmətli təbliğini insanlara çatdıraraq edə bilərdilər. Ancaq bu, belə olmayıb, Allahın vəhyi sonradan dəyişdirilib və Hz.İsanın sözləri çox yanlış şəkillərdə təfsir edilərək əslindən uzaqlaşdırılıb. Bu mərhələdə Hz.İsaya göstərilən hörmətin səhv izah edilməsi və nəticədə onu tanrılaşdırmaq (bundan Allaha sığınırıq) kimi yanlışlığa səbəb olması mümkündür. Bu fikir hazırda Qərb tədqiqatçıları tərəfindən də bütövlükdə qəbul edilir.17 Vaxt ötür, həvarilər də bir-bir dünyalarını dəyişirdilər. Bəzi xristianlar Hz.İsanın təbliğinin yox olmasının qarşısını almaq üçün Hz.İsanın sözlərini və etdiklərini yaddaşlarında qaldığı qədərincə bir-birinə əlavə edərək İncil mətnlərini birləşdirməyə cəhd etmiş ola bilərlər.18

Rudolf Bultman XX əsrin tanınmış Əhdi-Cədid mütəxəssislərindən biridir. Bultman əsərlərində İncillərin yazılması ilə bağlı müxtəlif fikirlər söyləyir. Bultmann "Sinoptik İncillərin (Matta, Mark və Luka İncillərinin) Hz.İsanın həyatının bir-birini davam etdirən rəvayətlərini ortaya qoymaq üçün İncil müəllifləri tərəfindən bir-birinə əlavə edilərək sistemsiz şəkildə bir yerə yığılmaqla meydana gətirildiyini" bildirir. Ancaq Bultmana görə, "fərqli cəmiyyətlərdə həmin cəmiyyətləri təşkil edən fərdlərin ehtiyaclarına görə təkrarlanan bu sözlər müxtəlif formalara gəldiklərindən bir cəmiyyətdən başqa cəmiyyətə, hətta bir cəmiyyətin öz arasında da bir-birindən fərqli olduğunu göstərirdi" və "Hz.İsanın sözləri və hərəkətləri insanlar tərəfindən fərqli məqsədlər üçün istifadə edildiklərinə görə müxtəlif şəkillər qazanmışdı". Məsələn, ilkin dövrlərdə bəzən insanlara edilən vəəzdə və ya nəsihət etmək üçün, bəzən də cəmiyyətdə fərdlərin tabe olmaları lazım gələn əxlaq qaydaları kimi işlədilib. Bultman şifahi ənənənin bir nəticəsi kimi Hz.İsanın sözlərinin və hərəkətlərinin ilk xristianlar tərəfindən qismən dəyişdirildiyini bu cür ifadə edir. Bundan başqa, İncil mətnlərində şəxsən ilk xristianlar tərəfindən ortaya atılmış və Hz.İsanın adına çıxılan sözlərin də olduğunu iddia edir,19 Hz.İsanın özünü "Allahın oğlu" adlandırdığını düşünmür. Ona görə bu sifət Hz.İsadan sonra "tanrıların oğulları kimi təqdim edilən ilahi şəxslər, sirr dinlərində ibadət edilən oğul tanrılar və qnostik mifologiyada mövcud olan xilaskar fiqur" motivlərindən təsirlənərək təkmilləşdirilib və böyük bir səhv olaraq Hz.İsanın adına qoşulub.20

Dolayısı ilə bu gün Qərbdəki tədqiqatçıların böyük bir hissəsi tərəfindən qəbul edilən həqiqət İncillərin Hz.İsanın sözlərinin qüsursuz bir şəkildə bir yerə yığılması ilə meydana gələn bir kitab olmasıdır. Onların qənaətincə, İncillər Hz.İsadan sonra onun sözlərinin, etdiklərinin onun özündən sonra ortaya çıxan şərtlər daxilində bir yerə gətirilməsi ilə araya-ərsəyə gələn mətnlərdir.

"De: “Haqq gəldi. Batil ona qarşı nə ortaya bir şey çıxarar, nə də onu qaytara bilər”." (Səba surəsi, 49)

İncillərin Müəllifləri

İncillər hazırda Mark, Matta, Luka və Yəhya kimi müəlliflərin adları ilə tanınsa da onlar adsız şəkildə yazılıblar. Bu müəlliflərin həqiqətən İncilləri yazıb-yazmadığı bilinmir. İncillər ancaq II əsrin ikinci yarısından sonra bugünkü adları ilə çağırılmağa və tanınmağa başlanıb. Matta və Yəhya Hz.İsanın həqiqi həvarisi kimi qəbul edildiyi halda Mark Pavelin ardıcılı, Luka da Pavelin tələbələrindən biri hesab olunur. Yəni İncilin müəllifləri həqiqətən də həyatda yaşamış şəxslərdir, ancaq İncilləri onların yazıb-yazmaması ilə bağlı əlimizdə heç bir dəlil yoxdur.21 Tanınmış Müqəddəs Kitab tədqiqatçılarından olan E.P.Sanders "The Historical Figure of Yesus" ("İsanın tarixi şəxsiyyəti") adlı kitabında İncillərin yazılması məsələsini bu cür açıqlayır:

"Mövcud sübutlar göstərir ki, İncillər ikinci əsrin ikinci yarısına kimi adsız qalıblar... Malik olduğumuz İncillər ikinci əsrin ilk yarısında zikr edildi. Lakin həmişə anonim kimi... Təxminən 180-ci ildə qəfildən adlar müəyyənləşdi. Bu vaxt çoxlu sayda İncil mövcud idi. Bizim malik olduğumuz kimi dörd dənə İncil deyildi və xristianlar hansının əsas olduğunu müəyyənləşdirmək məcburiyyətində idilər. Bu, çox vacib bir məsələ idi. Çox fərqli fikir ayrılıqları vardı. Kimin qazandığını isə bilirik: bu dörd İncilin - nə az, nə çox - Hz.İsanın mötəbər qeydləri olduğunu düşünən xristianlar qazanıblar".22

Sanders başqa bir məqaləsində "adsız" kimi yazılan İncillərin adlandırılma mərhələsini belə qeyd edir:

"II əsrin ortalarında saysız İncil nüsxəsi var idi. Xristian dininin səlahiyyətli şəxsləri bunlardan hansılarının səhih olması məsələsində bir qərar vermək üçün onları adlandırmağa başlayıblar. Beləliklə, günümüzdə kilsə tərəfindən səhih qəbul edilən dörd İncilə Mark, Matta, Luka və Yəhya adları verilib".23

"From Yesus to Christ, The Origins of the New Testament, Images of Yesus" ("İsadan Məsihə, Əhdi-Cədidin mənbələri, İsanın imicləri") adlı kitabın müəllifi Paula Fredriksen bu məsələni belə xülasə edir:

"Hz.İsanın hazırda yunan dilində olan bəzi sözləri toplanmış və hazırda itkin olan bir sənəd halına gətirilmişdi. Bu sənədə dövrümüzün tədqiqatçıları Q adını verirlər. Şifahi ənənələr isə - möcüzələr, məsəllər, əfsanələr və s. - müxtəlif xristian cəmiyyətləri tərəfindən bir yerə toplanıb, əlavələr edilərək böyüyüb və əldən-ələ gəzib. Bunlardan bir qismi adsız yəhudi olmayan xristianlar tərəfindən 70-ci illərdə yazıya köçürüldü. Bu adamlar yazıçı deyildilər və meydana bir əsər gətirmədilər. Ancaq danışılan hekayələri yazdılar. Bunun nəticəsində də Mark İncili araya-ərsəyə gəldi".24

Fredriksenin diqqət yönəltdiyi başqa bir məsələ isə İncillərdə istifadə edilən dil məsələsi idi. Fredriksen bunları söyləyir:

"Hz.İsa arami dilində danışırdı və təbliğini də arami dilində danışan yəhudilərə, fələstinlilərə və köçərilərə edirdi. Ancaq İncillərin yayılmasında rol oynayan adamların dilləri yunan dili idi. Hz.İsanın şifahi təbliği və bütün etdikləri yunan dilinə yenə şifahi şəkildə tərcümə edilirdi. Bu tərcümələrin səhih və etibarlı olmasına əmin olmaq isə mümkün deyildi. Şifahi mənbələrlə bağlı aparılan psixoloYi və antropoloYi tədqiqatlar bu mənbələrin tarixi baxımdan etibarlı olmaqdan çox uzaq olduğunu ortaya qoyur. Başqasına çatdırılma zamanı səhvin olmaması mümkün deyil. Çünki öyrənən də, ötürən də insandır. Əgər bu məlumatlar yazılmamışdan əvvəl bir çox adamlar tərəfindən ağızdan-ağıza ötürülərək yazan adama gəlib çatıbsa, hər həlqədə fərqli əlavələr, düzəlişlər və dəyişikliklər də olub. Nəticə etibarilə Hz.İsa ilə bağlı şifahi şəkildə ötürülən məlumatlar bizə İncildə həqiqətən söylənənlər və həmin dövrdə həqiqətən baş verənlər haqqında bir məlumat verir. Amma eyni zamanda bu da ötürmə zamanı dəyişikliklərin ola biləcəyini qəbul etməyimizi zəruri edir".25

Başqa bir Kitabi-Müqəddəs tədqiqatçısı Yohn Dominic Crossan (Con Dominik Krossan) "The Birth of Christianity, Discovering what happened in the years immediately after the execution of Yesus" ("Xristianlığın ortaya çıxması, Hz.İsanın ifasından dərhal sonrakı illərdə olanları kəşf etmək") adlı çox əhəmiyyətli çalışmasında İncil müəllifləri haqqında bunları bildirir:

"İncillərdən Hz.İsa haqqında həqiqi məlumatın mənbəyi kimi necə istifadə edə bilərik? İncillərdəki hər bir söz həmin müəlliflərin səsləridir. Onların arxasında da Hz.İsa haqqında danışan cəmiyyətdən adları bilinməyən adamlar var. Bu səslərin içində də Hz.İsanın sözlərindən və davranışlarından izlər mövcuddur. Hz.İsa haqqında doğru məlumatları toplamaq üçün iki çətin mərhələni keçmək lazımdır. Bunlardan birinci onlardan hansılarının Hz.İsaya məxsus olduğunu tapmaqdır. İkinci addım isə bu məlumatları I əsrdəki yəhudi dünyasının tarixi quruluşu içinə yerləşdirməkdir".26

Hz.İsanın izah etdiklərinin şifahi şəkli artıq tamamilə yox olub. Deyilən cümlələr öz quruluşu etibarilə müvəqqətidir və çox qısa müddət yaşayır. Onlar yalnız qulaq asanların yaddaşında yaşayır və tam şəkildə yada düşməsi yalnız hafizəyə bağlıdır... Yazılı ənənələr də dəyişikliyə məruz qalır və inkişaf edir. Bu, bizi İncilləri həqiqətən də surəti çıxarılmış, üzü köçürülmüş şifahi bir şərh kimi qəbul etməkdən çəkindirir: ənənə mətn halında yazılarkən təhrif edilmiş ola bilər. Həmçinin bu təhriflər təkcə Sinoptik müəllifləri ilə də bitmir...27

Nə İncil müəllifləri, nə də Əhdi-Cədidin başqa hissələrini yazanlar təsvir etdikləri hadisələrin şəxsən şahidləri deyillər. İncil müəllifləri Hz.İsadan sonra bir neçə onillik boyunca nəsildən-nəslə ötürülən şifahi və yazılı ənənəni bir mətn halına gətirən insanlardır. Bu məqsədlə əsrlərdir ki, bu mətnlərin üzərində tədqiqatlar aparan müxtəlif mütəxəssislər İncil mətnlərinin hazırkı şəkil almasında həddən artıq müxtəlif səbəblərin rol oynadığına diqqət yetirmişlər. Bu təsir bir məqalədə belə izah edilir:

"Hz.İsanın ilk əldən oriYinal xatirələri (1) xristianların öz dini rəhbərlərini ucaltmaq üçün onu cahanşümul xüsusiyyətli dindar bir şəxsiyyət halına gətirmək səyləri ilə; (2) qələmə alındıqları dövrün bütpərəst tanrı motivləri ilə; (3) gentile (yəhudi olmayan) əsilli xristianların meydana gətirdiyi ilk kilsənin ayrıldığı mərkəzi yəhudiliyə qarşı çıxması ilə; (4) şəxsən xristian icmasının fərqli cərəyanları içində ixtilafa səbəb olan diskussiyalarla; (5) və Hz.İsanın həyatında cərəyan edən hadisələrin Əhdi-Ətiq peyğəmbərlərinin verdikləri sözlərin yerinə yetirilməsi və beləliklə də onun Əhdi-Ətiq peyğəmbərliyinin tamamlayıcısı kimi təqdim edilməsi ilə müxtəlif şəkillərdə mühafizə edilib, təmizlənib, inkişaf etdirilib, ucaldılıb və qismən də məhv edilib... Bundan başqa, İncillər həm yəhudilərin təzyiqlərinə, həm də Roma imperiyasının zülmlərinə qarşı məhv olmamaq mübarizəsi aparan ilk kilsə tərəfindən yazıldığı üçün və düşdükləri vəziyyətə görə içindəkilər şəxsən Hz.İsanın özü və etdikləri olmayıb; ilk kilsənin müxalifləri ilə mübarizəsinə uyğun olaraq Hz.İsanın sözlərinin və əməllərinin izahıdır. İncillərin təqdim etdiyi məlumatların Hz.İsanın tərcümeyi-halını yazmaq üçün kifayət etmədiyi görünür. Buna görədir ki, Hz.İsanın mövqe və statusunu araşdırarkən dörd İncilin izah edilməsində, imanları, fikirləri, qənaətləri, əvvəlcədən qəbul edilmiş mənfi fikirləri və mübahisələri, öz əksini həm İncillərdə, həm də Əhdi-Cədidin başqa kitablarında tapan ilk xristian cəmiyyətlərin mövcud həyatlarını nəzərə almaq məcburiyyətindəyik... Yenə Hz.İsanın mövqeyini araşdırarkən bunu da yaddan çıxarmamalıyıq ki, əsas təməl olan İncillər Hz.İsadan 40-60 il sonra, onun həyatında cərəyan edən əsl hadisələrdən olduqca fərqli bir şəraitdə, yenə onun ana dili olan arami dilində deyil, yunan dilində yazılıb... Qısası, İncillər Hz.İsanın dediklərinə və etdiklərinə şəxsən şahid olan Hz.İsanın öz həvariləri tərəfindən deyil, daha sonrakı dövrdə xristian olan insanlar tərəfindən, zaman etibarilə ortaya çıxan yeni vəziyyətlərə uyğun olaraq bir yerə toplanan kitablardır. Yəni İncillər Hz.İsanın sözləri və əməlləri ilə bağlı ağızdan eşidilən ilk rəvayətlərə deyil, ikinci, hətta üçüncü şəxslərdən eşidilənlərə əsaslanır.28

Yazıda qeyd edilən bu tarixi həqiqətlər çox əhəmiyyətlidir. İncil mətnlərini müqayisə edərək araşdıran bitərəf tədqiqatçılar da eyni nüansa diqqəti cəlb edirlər: dörd İncil bir-birindən olduqca fərqlidir.

Dörd İncil Arasındakı Fərqlər

Matta, Mark, Luka və Yəhya ardıcıllığı ilə qeyd edilən dörd İncil müştərək şəkildə qəbul olunmuş fikrə görə, 65-100-cü illər arasında yazılıb. Hətta bəzi tədqiqatçılar 75-115-ci illər kimi başqa tarixləri də qeyd edirlər.29 Bunun mənası isə bu kitabların ən tezinin Hz.İsanın Allahın dərgahına yüksədilməsindən təxminən 30 il sonra yazılmasıdır.

Yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi, tədqiqatçılar bu qədər gec bir tarixdə yazılan kitabların Hz.İsanın həyatını və apardığı təbliğatı tam əks etdirə biləcəyinə inanmırlar. Onların üzərində dayandığı cəhət isə İncili yazan insanların Hz.İsanı olduğu kimi deyil, öz beyinlərində təsəvvür etdikləri kimi təsvir etmiş olması ehtimalıdır.

Dörd İncilin ilk üçü, yəni Matta, Mark və Luka bir-birinə çox oxşayır və böyük ölçüdə paraleldirlər. Buna görə də onlar xristian ənənəsində "Sinoptik İncillər" kimi tanınırlar (sinoptik "eyni gözdən" deməkdir və üç İncilin ortaq baxış bucağını ifadə edir). Bunların arasında tarix baxımından ən tez yazılanı Əhdi-Cədiddə ikinci yerə qoyulmasına baxmayaraq Markın İncilidir. Matta və Lukanın öz İncillərini yazarkən Markdan bir mənbə kimi istifadə etmələri, ancaq onların bu mətnə bəzi əlavələrinin olduğu qəbul edilir.

Dördüncü İncil olan Yəhya İncili isə sinoptiklərdən çox kəskin şəkildə fərqlənir. Yəhya İncilində bəhs edilən bəzi hadisələr sinoptiklərdə yoxdur və ya əksinə. Daha sonra, Yəhyanın qeyd etdiyi bir hadisə sinoptiklərdə tamamilə fərqli tərzdə təqdim olunur. Hətta sinoptik İncillərinin öz aralarında da ziddiyyətlər var.

Əhdi-Cədidin araşdırmaçıları dörd İncilin bir-birindən fərqli mövzuların üzərində dayanmalarına, yazan adamların üslublarının mətnlərdə inikas etməsinə və dörd İncilin özündə çox sayda tarixi ziddiyyətləri daşımasına işarə edərək İncillərdəki hər fəslin həqiqətən də Hz.İsanın sözü kimi qəbul edilməsinin mümkün olmadığını vurğulayırlar. Bu iddiaya görə, Matta, Mark, Luka və Yəhya tərəfindən qələmə alınan 4 fərqli İncil müxtəlif məqsədlər üçün yazılmışdır. Xristian tədqiqatçılar İncil mətnlərini onların üslublarına uyğun olaraq bu şəkildə təqdim edirlər:

Matta yəhudilərə uyğun yazılıb və buna görə də Hz.İsadan "İbrahim və Davud oğlu kral Məsih" şəklində bəhs edir.

Markın İncili yunanlara uyğun yazılıb və buna görə də ümumiyyətlə güc, iqtidar və xidmət məsələləri üzərində dayanır. Burada Hz.İsadan "Böyük işlər görən Tanrının qulu" şəklində bəhs edilir.

Luka bunlardan kənarda qalanlara şamil edilərək yazılıb. Buna görə də Hz.İsanın üstün əxlaqı və insani cəhətləri üzərində dayanılıb. Burada Hz.İsadan "İnsanların dostu olan Adəmin oğlu" kimi söhbət açılır.

Yəhya İncili digər üç kitabdan sonra yazılıb. Bu kitab o dövrdə ortaya çıxan etirazlara və suallara cavab vermək məqsədilə qələmə alınıb. Buna görə də Hz.İsanın möcüzəvi yönlərini əsas götürüb. "Allahın oğlu" (bundan Allaha sığınırıq) şəklindəki ifadələr daha çox bu kitabda mövcuddur. Burada Hz.İsadan "Göylərdən gələn" şəklində bəhs edilir.30

Tarixi baxımdan İncillərin ən tez yazılanı olan Mark İncili, ən gec yazılanı isə Yəhyanın İncilidir və onların arasında böyük fərqlər var. Əgər Markın və Yəhyanın şərhləri tarixi bir qeyd kimi qəbul edilərsə, bu fərqlər asanlıqla açıqlana bilər. Çünki ortada eyni hadisənin iki fərqli insan tərəfindən qələmə alınan iki fərqli təsviri var. Bu təsvirlərin biri hadisədən 40-45 il, digəri isə təxminən 60-65 il sonra yazılıb.

İncillər arasındakı fərqlər qarşısında bəzi xristianlar "xırda fərqlərə baxmayaraq nəticədə eyni hadisədən bəhs edilir" kimi açıqlamalar verir. Ancaq əhəmiyyətli olan da elə bu fərqlərdir. Çünki bu fərqlər Əhdi-Cədidin müəlliflərinin yazdıqları mətnləri normal, insani yollarla qələmə aldıqlarını ortaya qoyur: Hz.İsa haqqında bəzi şifahi söhbətləri eşidib, sonra da öz mədəniyyətlərinin, etiqadlarının, məlumatlarının yaxud da əvvəlcədən qəbul edilmiş fikirlərinin təsiri ilə İncilləri yazıblar. Dolayısı ilə bu mətnlər "insani"dirlər, "ilahi" deyillər. Buna görə də bunları "içində haqlı məqamların olması ehtimal olunan tarixi mənbələr" kimi qəbul etmək lazımdır.

Xristian inancına görə, İncil mətnləri fərqli insanlar tərəfindən qələmə alınıb, amma bu adamlar "Tanrının ilhamı" ilə yazmışlar. Buna görə də Əhdi-Cədiddə mövcud olan mətnlərin hamısının hər bir sətrinin doğru olduğu qəbul edilir. Ancaq İncillər arasındakı ziddiyyətlər bunun mümkün olmadığını göstərir və bu kitabların tamamilə vəhyə əsaslanması fikrini rədd edir. Eyni bir hadisədən fərqli şəkillərdə bəhs edilməsi isə bu şərhlərin insan yaddaşının, insan zehninin, əvvəlcədən beyinə həkk olunmuş fikir və təsəvvürlərin məhsulu olduğunu göstərir.

Xristian mənbələrinə nəzər yetirəndə Əhdi-Cədidin dörd İncilindəki bu fərqli izahların "bir-birini tamamlayan fəsillər" kimi təqdim edilməsinə çalışıldığını görürük. Bu məntiqə görə, hər İncil "Hz.İsanın fərqli bir tərəfinin" görülməsini təmin edir. Halbuki bu, səhvdir. Ortada dörd fərqli mətn və dörd fərqli izah var, çünki bu mətnləri yazan adamların Hz.İsa haqqındakı düşüncə və fikirləri də fərqlidir. Dövrümüzün Müqəddəs Kitab tədqiqatçılarına görə, həmin adamlar Hz.İsa haqqındakı əsl məlumatlardan, hətta Hz.İsaya verilən həqiqi İncildən bir mənbə kimi yararlanmış, ancaq bu vəhyi öz inamlarına görə izah etmiş, yenidən formalaşdırmış, yaxud da əlavələrlə genişləndirmişlər. Bu tədqiqatçıların arasında mühüm bir yerə sahib olan Yohn Dominic Crossan (Con Dominik Krossan) Richard G.Watts (Riçard Uotts) ilə birlikdə yazdığı "Who is Yesus? Answers to Your Questions About the Historical Yesus" ("Hz.İsa kimdir? Tarixi İsa haqqındakı suallarınıza cavablar") adlı əsərində İncil mətnləri arasındakı fərqlər haqqında bunları qeyd edir:

"Əslində problemin əsasında dörd İncilə malik olmağımız dayanır. Çünki bir neçə fərqli versiya içindəki müəyyən məsələləri və ya aforizmləri yaxud hekayələri oxuyanda onların arasındakı uyğunsuzluqları nəzərdən qaçıra bilmərik. İlk baxışda bunu demək məsələsində ağlımız çaşır: "Şahidlər eyni şeyləri fərqli şəkillərdə xatırlayırlar". Ancaq aydın məsələdir ki, onlar Matta və Luka İncillərini yazanda qarşılarında Mark İncilinin (Əhdi-Cədid İncillərinin ilki) nüsxələri olurdu. Yəni Hz.İsa haqqındakı hekayələr məsələsində Matta və Luka müstəqil mənbələr deyildilər, ancaq Markın versiyalarıdır. Bu isə o demək olur ki, bu versiyalar fərdi şəkildə İncil müəlliflərinin dini görüşlərini (teologiyalarını) əks etdirir. Başqa ifadə ilə desək, hər bir İncil bioqrafiyadan daha çox Hz.İsanın məqsədli bir yorumudur... Matta, Mark, Luka və Yəhya arasındakı bütün fərqlərlə başqa mövcud olan çox İncillə (Q (Q) İncili, Əziz Tomas İncili...) birlikdə aydın şəkildə problemimiz var. Hər bir İncil Hz.İsanı başa düşməyin xüsusi bir yoludur. Əcaba, tarixi həqiqətlərə nə dərəcədə yaxındır?"31

Yuxarıdakı sitatda da bildirildiyi kimi, başqa vacib bir həqiqət dörd İncilin əslində daha çox saydakı İncil nüsxələrinin içindən seçilmiş kitablar olmasıdır. Tomas İncili, Məryəm İncili, Peter İncili, Yəqub və Tomasın uşaqlıq İncilləri, Yəqubun gizli İncili, Eaqerton İncili, Oxyrhynchus İncili kimi bu fərqli İncillər özündə Hz.İsa haqqında fərqli məlumat və izahları ehtiva edir. Tədqiqatçılar bütün bu İncillərin əslində bir oriYinal - amma itkin düşmüş - mətndən gəldiyini düşünürlər. Buna alman dilindəki "quelle" ("mənbə") sözündən istifadə edərək "Q İncili" deyilir.

İlk xristian cəmiyyəti və İncili ilk dəfə toplayanlar Hz.İsanın sözlərini bir yerə yığarkən içində olduqları vəziyyətə, siyasi təzyiqlərə və mövcud şərtlərə uyğun yeni izahlar vermiş, müxtəlif azaltma və əlavələrlə həqiqi mesaYdan uzaqlaşmışlar. Bu gün İncillə bağlı tədqiqat aparan tarixçilər bu məsələdə həmfikirdilər. Paula Frederiksen Əhdi-Cədid yazılarının qələmə alındığı dövrü bu cür xülasə edir:

"Əhdi-Cədid yazılarının qələmə alındığı dövr şifahi izahlardan yazılı izahlara, arami dilindən yunan dilinə, dövrün axırından dövrün ortasına, yəhudilərdən yəhudi olmayanlara, Cəlilədən Yəhudaya və oradan da imperatorluğa keçidlərin yaşandığı bir dövrdür".32

İncil mətnlərinin meydana gəlməsi haqqında çoxlu tədqiqatlar aparılıb və müxtəlif kitablar yazılıb. Bu tədqiqatçıların böyük əksəriyyəti isə yuxarıda qeyd etdiyimiz fikirləri bölüşür. Yəni onlar İncil mətnlərinin kim tərəfindən yazıldığının bilinmədiyini, bu mətnlərin birbaşa Hz.İsanın sözləri olub-olmaması məsələsində qəti söz söyləməyin mümkün olmadığını və həmin İncil müəlliflərinin Hz.İsa ilə eyni dövrdə yaşamadığını söyləyirlər. Məsələn, Prinston Universitetinin (ABŞ) ilahiyyat bölümündən Elaine Pagels (Elayn Peygels) "Matta, Mark, Luka və Yəhya olaraq adlandırdığımız İncilləri kimin yazdığı haqqında demək olar ki, heç bir məlumata malik deyilik"33 deyir. "Who Wrote the Gospels?" ("İncilləri kim yazdı?") kitabının müəllifi Randel McCraw Helms (Randel MakKrou Helms) "Markın Hz.İsanın müasiri olan heç kimi tanımadığını"34 söyləyir.

"U.S.Newc & World Report" Yurnalının 1990-cı il 10 dekabr tarixli sayında Yefferü L.Sheler (Cefri Şeler) imzası ilə "Who Wrote the Bible?" ("İncili kim yazdı?") sərlövhəli bir araşdırma dosyesi dərc edilmişdi. Bir çox Müqəddəs Kitab tədqiqatçısı ilə görüşən Şelerə görə, "mütəxəssislər Müqəddəs Kitabın tamamilə insan əməyinin məhsulu olduğu, müəlliflərinin kimliyinin əbədi olaraq itirildiyi və çalışmalarının əsrlərdir tərcümə və düzəlişlərlə silindiyi nəticəsinə gəliblər".35 Şelerin İncilin yazılması ilə bağlı fikirləri bu cürdür:

"Hal-hazırda İncilləri əslində Matta, Mark, Luka və Yəhyanın yazdığına inanan çox az sayda Müqəddəs Kitab mütəxəssisi var - liberal şübhəçilərdən qatı Evangelistlərə kimi... Mətnlərin müəllifləri heç bir yerdə özlərinin kimliklərini vermir, yaxud da açıq-aydın Hz.İsanı tanıdıqlarını, ya da onunla səyahət etdiklərini iddia etmirlər... Bəzi mütəxəssislər Hz.İsanın ölümündən sonrakı 100 il içində çoxsaylı dəyişikliklərin meydana gəldiyini, buna görə heç kimin İncillərin doğruluğuna və ya etibarlılığına - xüsusilə də müəlliflərin Hz.İsanın özünə istinad etdikləri sözlərin - qəti surətdə əmin olmağını mümkün ola bilməyəcəyini ifadə edirlər".36

Şeler öz yazısında bir çox ilahiyyatçıların fikirlərinə yer verir. Məsələn, Weston (Ueston) ilahiyyat fakültəsindən Yerome Neyrey (Ceromi Neyri) "Üstündə dayanılması lazım gələn əsas məsələ bizim İncillərin kimlər tərəfindən yazılmasını həqiqətən də bilməməyimizdir"37 deyir. 1996-cı il aprel ayının 8-də "Time" Yurnalında da bu məsələyə geniş yer ayrılıb. Yurnalda fikirlərini açıqlayan "The Gospel Truth" ("İncil həqiqəti") adlı kitabın müəllifi David Van Biema bunları deyir:

"Əksər mütəxəssisin qəti şəkildə qəbul etdiyi məsələ İncillərin həvarilərin deyil, onların adı bilinməyən tərəfdarlarının (ya da tərəfdarlarının tərəfdarlarının) yazdığı mətnlər olmasıdır. Onların hər biri Hz.İsanın həyatı ilə bağlı fərqli tablo təqdim etmişdir. Bu mətnlərin ən tezi Hz.İsanın çarmıxa çəkilməsindən təxminən 40 il sonra yazılıb".38 (Qeyd edək ki, Hz.İsa çarmıxa çəkilməyib).

fessor E.P.Sanders İncillərin oriYinaldan niyə uzaqlaşdığını belə açıqlayır:

"İlk xristianlar Hz.İsanın həyatının hekayəsini yazmayıblar. Onlar daha çox bundan istifadə etmişlər və buna görə də şəxsi fəsillər, yəni onun sözləri və qəhrəmanlıqları haqqındakı qısa fəsillər qorundu. Bu fəsillər sonradan redaktorlar və müəlliflər tərəfindən inkişaf etdirildi və düzəldildi. Bu da o deməkdir ki, Hz.İsanın sözləri və əməlləri ilə bağlı ən yaxın mahiyyətə heç vaxt əmin ola bilmərik.

* Bəzi materiallar təftiş edilib, bəziləri də ilk xristianlar tərəfindən formalaşdırılıb.

* İncillər anonim şəkildə yazılıblar".39

Dördüncü İncil

Dördüncü İncil yunanların xristianların dini etiqadına təsirləri ilə bağlı araşdırma aparan tədqiqatçılar üçün çox mühüm dəlildir. Bu işlə məşğul olan alimlərin əksəriyyəti Əhdi-Cədiddə sayca dördüncü olan və xristianlar tərəfindən "Yəhya İncili" adlandırılan İncili sadəcə olaraq "Dördüncü İncil" kimi təqdim etməyə üstünlük verir. Çünki bu İncilin həvari Yəhya tərəfindən yazılması iddiası əksər araşdırmaçılar tərəfindən qəbul edilmir.

Dördüncü İncilin müəllifinin Hz.İsanın kimliyi haqqındakı şərhləri və üslubu çox fərqlidir, onun qeyd etdiyi söz və hadisələr də fərqlidir. Sinoptiklərə görə, onlar daha fəlsəfi, daha simvolik və daha mistikdir. Əhdi-Cədiddəki ziddiyyətlərin çoxu da əslində sinoptiklərlə Dördüncü İncil arasındakı ziddiyyətlərdir. fessor E.P.Sanders də "The Historical Figure of Yesus" ("Hz.İsanın tarixi portreti") adlı əsərində Sinoptik İncillər və Yəhyanın İncili arasındakı fərqli cəhətlərin üzərində dayanır. Sanders Hz.İsanın həyatından bəzi mühüm hadisələri nümunə kimi verərək bu hadisələrin Sinoptik İncilləri ilə Yəhya İncilində bir-birindən çox fərqli şəkillərdə təqdim edildiyinə diqqət çəkir. Sanders "ikisindən birini qəbul etmək məcburiyyətindəyik" deyir və öz fikirlərini bu sözlərlə tamamlayır:

"...Amma başqa bir variantın da üzərində dayanmalıyıq. Bəlkə də müəlliflərin heç biri nəyin nə vaxt qeyd ediləcəyini bilmirdi. Böyük ehtimalla onların əlində bir neçə qarışıq məlumat varmış və onlar da bu məlumatlar əsasında inandırıcı hekayətlər tərtib ediblər. Bu hekayələrə də elə özləri yeni əlavələr ediblər".40

Maurice Casey (Maurisi Keysi) "The Origins and Development of New Testament Christology" ("Əhdi-Cədid xristologiyasının mənbələri və inkişafı") adlı çox əhəmiyyətli tədqiqat əsərində bu şərhi verir:

"Yəhya İncilində Hz.İsanın "Tanrının oğlu" ifadəsinin 23 dəfə işlədildiyini görmək olar. Mark İncilində isə bundan cəmi bircə dəfə istifadə edilib. Əgər Hz.İsa bu ifadəni Yəhyanın qeyd etdiyi qədər çox işlətsəydi, dərin iman sahibi olan xristianlar da Sinoptik İncillərdə bu ifadəni bir neçə dəfə təkrar edərdilər... Halbuki Sinoptik İncillərdə bununla bağlı dəlillər yoxdur. Əgər "oğul" ifadəsi Hz.İsanın öz müqəddəsliyini ifadə etmək üçün işlətdiyi əsas ifadə olsaydı, həvarilər də bu sözü tez-tez işlədərdilər, bu söz Lukada çox yerdə bildirilər və Luka da onların hamısını kağıza köçürərdi".41

Casey Yəhya İncilində mövcud olan və üçləmə etiqadının əsasını təşkil edən bəzi ifadələrin nəyə görə Sinoptik İncillərdə olmadığını araşdırır. Onun gəldiyi nəticə isə belədir: əgər Hz.İsanın "Allahın oğlu" olması iddiası və ona əsaslanan üçləmə etiqadı həqiqətən də xristianlığın təməli olsaydı, Hz.İsanın sözlərində, təbliğində bu məsələ haqqında daha çox dəlil mövcud olmalı idi. Halbuki Sinoptik İncillərdə üçləmə etiqadının əsaslarını tapmaq mümkün deyil. Bunun əvəzində "bəşər, insan oğlu" ifadəsi həm Sinoptik İncillərdə, həm də Yəhya İncilində o qədər çox yerdə qeyd edilir ki, buradan Hz.İsanın məhz həmin ifadəni işlətmiş ola biləcəyi aydın olur (ən doğrusunu Allah bilir). "Allahın oğlu" kəlməsinin Hz.İsa tərəfindən işlədilmədiyini ifadə edən İncil tədqiqatçıları "insan oğlu" ifadəsi ilə bağlı tamamilə əks fikirdədirlər.

Yəhya İncilinin diqqəti cəlb edən başqa bir cəhəti onun yunan fəlsəfəsi ilə bağlılığıdır. İncil tədqiqatçılarından biri olan Yames Still (Ceyms Stil) "The Gospel of Yohn the Hellenization of Yesus" ("Yəhya İncili və İsanın yunanlaşdırılması") adlı çox mühüm və maraqlı məqaləsində bu məsələ ilə bağlı aşağıdakıları bildirir:

"Yəhya İncili ikinci əsrin əvvəllərində xristian yunanlar üçün yazılıb. Bu yeni möminlər daha təhsilli və daha zəngin adamlar idi. Onlar şəhərlərində yaşayan diaspora yəhudilərinə yuxarıdan aşağı baxır, bunun əvəzində isə Roma rəhbərliyi tərəfindən etibar və etimada layiq görülürdülər. Buna görə də Yəhya İncilinin müəllifi Sinoptik İncillərdə mövcud olan və Hz.İsanı yəhudilərin Məsihi şəklində təqdim edən fəsilləri oradan çıxardı... Beləliklə də fövqəlbəşər bir İsa obrazı ortaya çıxarıldı. Əvvəlki Sinoptik İncillər Hz.İsanın yəhudilərin Məsihi, Hz.Davudun nəslindən gələn adam və İsraili xilas edəcək şəxs olduğunu vurğulamışdılar. Yəhya İncilinin müəllifi isə yunanlı xristianları razı salmayan bütün bu yəhudi anlayışlarını yox etdi, Hz.İsanın Fələstin və Hz.Davud nəsli ilə bağlı olan şəcərəsini sildi".42

Yames Stillin digər şərhləri belədir:

"Bu gün tanıdığımız Hz.İsanı ortaya çıxaran yunan fəlsəfəsinin təsirlərini Yəhya İncilində çox aydın şəkildə görürük. Bu, tam mənası ilə yunanlaşdırılmış və Tanrı ilə bərabər kimi göstərilən bir Hz.İsa portretidir. Yəhya İncilinin qarışıq və mistik üslubunun bircə məqsədi vardır: Hz.İsanın Tanrının özü olması (bundan Allaha sığınırıq) mesaYını verə bilmək".43

Sinoptik İncillərdə Hz.İsaya tanrılıq dərəcəsi verən fəsillər həm çox az, həm də mübahisəlidir. Ancaq Stillin də qeyd etdiyi kimi, bu səhv inam Yəhya İncilində bütün mətnə aydın şəkildə hakimdir. Yames Still eyni məqaləsində Dördüncü İncildə Hz.İsanı tanrılaşdırmaq üçün göstərilən bütün cəhdlərdən belə bəhs edir:

"Burada (Yəhya İncilində) Hz.İsanın anadan olması məsələsi yoxdur, bizə "hər şeyin başlanğıcında" Hz.İsanın Tanrı ilə birlikdə mövcud olmasından söhbət açılır. Çünki bu İncilin müəllifi Hz.İsanın anadan olmasından bəhs etməyin,-bu doğuluş nə qədər fövqəladə bir doğuluş olsa da,-əzəldən mövcud olan Oğul Tanrı düşüncəsinə uyğun gəlməyəcəyi qənaətindədir. Hz.İsanın Mark İncilində gördüyümüz bəşəri zəiflikləri və adi insani ehtiyacları Yəhya İncilində qətiyyən mövcud deyil... Çünki Yəhya İncilinin yazıldığı dövr olan birinci əsrin axırlarında Hz.İsa haqqındakı mövcud təsəvvürlər onu bir yunan tanrısı halına gətirmişdi".44 (bundan Allaha sığınırıq).

İncil Mətnlərində "Ata-Oğul" İfadələrinin İşlədilməsi

Bu iki ifadədən İncil mətnlərində istifadə olunması məsələsini incələməmişdən əvvəl bildiririk ki, sonsuz güc və qüdrət sahibi olan Uca Rəbbimizi bu fəsildə bəhs edilən batil inancı ifadə etmək üçün işlədəcəyimiz "üçləmə etiqadını müdafiə edən şəxslərə məxsus hörmətə uyğun olmayan hər cür ifadədən" uzaq tuturuq.

Dörd İncilin ən erkəni sayılan Mark İncilinə nəzər yetirəndə "Ata və oğul" ifadələrinin burada çox zəif vurğu ilə işlədildiyini görürük. Markın mətnində Allahı ifadə etmək üçün yalnız dörd dəfə "Ata" sözü işlədilir. Bunların da üçü Hz.İsa tərəfindən deyil, digər yəhudilər tərəfindən tələffüz edilir. Buna görə də Mark İncilinə arxalanaraq üçləməyə guya dəstək tapmaq mümkün deyil. Həmçinin qeyd olunmalıdır ki, Mark İncilində Hz.İsa onun tanrılaşdırılmasına səbəb ola biləcək hətta ən kiçik bir ifadəyə də qarşı çıxır:

"Nə üçün məni Tanrı adlandırırsan? Allahdan başqa tanrı yoxdur" ("Mark İncili", 10/17-18).

Mark İncilindən 10-15 il sonra yazılan Matta İncilində bu rəqəm aydın şəkildə çoxalır. Bu İncildə Allah barədə işlədilən "Ata" ifadəsi düz 50 dəfə qeyd edilir. Bunların 28-i yəhudilərə xitabən işlədilir, yəni onlar "Atanıza dua edin", "Atanızı sevin" kimi ümumi ifadələrdir. Yerdə qalan 22-si isə Hz.İsanın dilindən "Atam" şəklində işlədilir. Vurğunun bu ifadənin üzərinə salınması çox diqqətçəkici şəkildə çoxalıb.

Matta İncili ilə eyni dövrdə yazıldığı qəbul edilən Luka İncilində yenə buna yaxın bir vurğu var. Həmin İncildə "Ata" sözü 18 dəfə işlədilir. Bunların 12-si Hz.İsanın özü ilə bağlıdır, yəni Hz.İsanın "Ata" deyə başlayan duaları və ya "Atam" deyə başlayan sözləridir.

Dördüncü İncildə isə Hz.İsanı tanrılaşdırma mənasında "Allahın oğlu" sayan inanc çox aydın və dəqiq şəkildə ifadə edilir. Yəhya İncilində Allahı ifadə etmək üçün 122 dəfə "Ata" kəlməsi işlədilir ki, bunların da üçü istisna olmaqla hamısı Hz.İsaya aiddir. Digər tərəfdən, Hz.İsa üçün 17 dəfə "oğul" sifətindən istifadə edilir. Dörd dəfə də Hz.İsa üçün xüsusilə "Tanrının əziz-xələf oğlu" (bu ifadələrdən Allaha sığınırıq) deyilir.

İncillərin yazılma tarixi Hz.İsanın Allah dərgahına yüksəldilməsindən uzaqlaşdıqca onu Allaha "Ata" deyə səslənən bir şəxs kimi göstərmək səyləri də artıb güclənir. Başqa sözlə, Hz.İsanın guya "Allahın oğlu" olması şəklindəki inanc hər yeni yazılan İncildə özünə bir az da böyük yer tapıb. Yəhya İncilində isə bu meyl daha güclüdür. Bu isə zaman ötüb getdikcə təhriflərin artmasının bir əlamətidir. Uca Rəbbimizi bütün bu bənzətmələrdən uca tuturuq.

Xristianların Bu Əsassız İddianı Ortaya Atmasının Səbəbi Nə Ola Bilər?

Üçləmə inancı ortaya çıxdığı illərdən bu günədək demək olar ki, hər dövrdə böyük mübahisələrə səbəb olub və bu mübahisələr XVIII əsrdən etibarən daha geniş sahələrə yayılıb. Bu illərdə başlayan Müqəddəs-Kitab tədqiqatları insanları əvvəlcə üçləmə inancının nəyə görə İncildə aydın şəkildə yer almadığını, sonra da onun hansı şəraitdə ortaya çıxdığını araşdırmağa istiqamətləndirib. Hal-hazırda da müxtəlif ilahiyyatçılar, alimlər, tədqiqatçılar, yazarlar və müstəqil xristian cərəyanları üçləmə və kəffarə etiqadı başda olmaqla bir çox ənənəvi xristian inanclarını rədd edirlər. Sonrakı fəsillərin birində nümunələrini araşdıracağımız bu şəxslərin və cərəyanların bir qismi üçləmə etiqadının qarşısında dayanan ariusçuların anlayışını qoruyub saxlayır, fikirlərini isə Müqəddəs-Kitabla və ilk xristianlıqdan qalma əsərlərlə bağlı araşdırmalarla əsaslandırırlar.

Hz.İsadan bir neçə əsr sonra təşkil olunmuş İznik və Kadıköy məclislərində verilən qərarların ardınca üçləmə inancı xristianlığın əsası halına gətirilib, bu böyük səhvə inanmamaq isə imansızlıq kimi qəbul edilib. Buna görə də üçləmə inancının Allaha bir və tək olaraq iman gətirənlərin düşüncəsinə zidd bir təlim olduğuna inanan, üçləmənin İncillərdə yer almadığını deyib buna əsaslanan yaxud da bu məsələdə şübhəsi olan insanlar ya susdurulub, ya da zorla təslim ediliblər. Theodore Zahn (Teodor Zan) özünün "Articles of Apostolic Creed" ("Həvari inanclarının maddələri") adlı əsərində "Bizim eranın 180-210-cu illəri arasında "Bir və tək olaraq Allaha iman" sözünün əvvəlinə "Ata" sözünün əlavə edildiyini" söyləyir. Zan bu vəziyyətin əvvəllər bir çox kilsə rəhbərlərinin etirazı ilə qarşılandığını və bu rəhbərlərin "həyata keçirilən işlərin müqəddəs mətnlərdə olmayan inanclar törətmək olduğunu" söylədiklərini bildirir.45 Özünün İncilə dair araşdırmaları ilə tanınan Duncan Heaster (Danken Hester) isə 1988-ci ildə üçləmə mövzusu ilə bağlı bir polemikada öz fikirlərini belə ifadə etmişdir:

"Üçləmə bizə qavranılması mümkün olmayan bir Tanrı etiqadı təqdim edir. Və bu inanc Tanrının açıq və başadüşülən sözləri ilə tamamilə ziddiyyət təşkil edir. Hər hansı biriniz Allahın eyni anda "həm üç, həm də bir" olması iddiasını başa düşə bilərsinizmi? Və ya "doğulmamışdan əvvəl də mövcud olan bir oğul" inancı ağlınıza batırmı? Mən üçləmə etiqadının Allahın sözündə heç bir şəkildə yer almadığını söyləyirəm. İncildə "üçləmə" ifadəsi bircə dəfə də qeyd edilmir. Hamımız çox yaxşı bilirik ki, bu inanc xristianlığa III əsrdə əlavə edilib... "Tanrı" sözü İncildə 1300 dəfə qeyd edilir və bu İncil mətnlərinin heç bir yerində "Tanrı" ifadəsi altında nə çoxluq, nə də üçləmə nəzərdə tutulmur, buna heç işarə də edilmir, hətta tam əksinə, Allahın bir olduğu ifadə edilir... Üçləmə tərəfdarlarının haqqında bəhs etdiyi etiqad heç Əhdi-Ətiq mətnlərində də mövcud deyil".46

Heasterin bu sözləri çox aydın və birmənalıdır və hazırda onunla eyni fikirdə olan xeyli tədqiqatçı var. Məsələn, Yohn Hick (Con Hik) "The Rainbow of Faiths" ("İnancların göy qurşağı") adlı əsərində bu nəticələrə gəlir (aşağıdakı sitatlarda yer alan ifadələrdən Allaha sığınırıq):

1. Son dövrlərdə aparılmış tədqiqatlara nəzər yetirəndə Hz.İsanın "özünün Tanrı və ya Müqəddəs üçləmənin ikinci şəxsi olan Tanrının oğlu" olduğunu öyrətmədiyini görürük. O bu inancın tam əksinə olaraq insanlara həmişə özünün bir "insan oğlu" olduğunu öyrədib.

2. Xristian dini üzrə səlahiyyətli şəxslər və xristian ilahiyyatçıları Hz.İsanın həm tam bir Tanrı, həm də tam bir bəşər olması ilə bağlı ənənəvi xristian inancını başadüşülən tərzdə izah edə bilmirlər.

3. İnkarnasiya inancı xristianlığın başqa dini ənənələrlə və onların mənsubları ilə olan əlaqələrinə nəticələrinin aradan qaldırılması mümkün olmayan böyük zərərlər vurur. Çünki bu inanc xristianlığın başqa dinlərdən üstün olduğuna eyham edir.47

Burada bir məqamı da xüsusi vurğulamaq lazımdır. Bizim bu kitabdakı məqsədimiz nə üçləmə etiqadını ilk dəfə ortaya atan şəxsləri, nə də üçləmə etiqadına inanan səmimi xristianları mühakimə etmək deyil. Məqsədimiz üçləmə etiqadı haqqındakı həqiqətləri Qur’an ayələrinin işığında ortaya qoymaq və bu etiqadın ortaya atılmasının mümkün səbəblərini müəyyən etməkdir. Unutmaq olmaz ki, həqiqi müsəlmanlar Allahın göndərdiyi bütün elçilərə və kitablara iman gətirir, xristianların etiqad və dəyərlərinə hörmətlə yanaşırlar. Allaha ürəkdən iman gətirən, Allahdan qorxan, Allaha daxildən gələn səmimi bir sevgi ilə bağlanan və Onun müqəddəs elçisi Hz.İsaya dərin hörmət bəsləyən bütün xristianlara qarşı müsəlmanlar da böyük məhəbbət bəsləyir, onlarla xoş rəftar edir, onlara dostcasına və xoş niyyətlərlə yanaşırlar.

Üçləmə etiqadının ortaya atılmasında bədniyyət və mənfəətpərəst şəxslərin ola biləcəyi kimi xoş niyyətə sahib olub da zaman ötdükcə fərqində olmadan doğru yoldan sapınan insanların olması da mümkündür. Əvvəllər fərqli şəkillərdə ifadə edilən sözügedən etiqadın zaman keçdikcə dəyişdirilməsi, təhriflərə məruz qalması mümkündür. Üçləməyə oxşar iddiaları dəstəkləyən və onların qəbul edilməsində rol oynayan şəxs və cəmiyyətlərin də mütləq bir-birindən fərqli düşüncələri olub. Bəziləri Hz.İsanın üstün əxlaqını daha da qabartmaq məqsədilə, digərləri məcazi ifadələri səhv şərh edərək, başqaları mövcud siyasi və mədəni şəraitin təsirinə məruz qalaraq, bir başqaları da xristianlığın daha böyük sürətlə yayılmasını təmin etmək məqsədilə bu cür iddiaları öz aləmlərində səmimi niyyətlə dəstəkləmiş ola bilərlər. Buna görə də üçləmə iddiasını rədd edərkən onu da nəzərə almaq lazımdır ki, ilk xristianlar həmin dövrün tarixi, siyasi və mədəni şərtlərinin təsiri altına düşərək, yaxud da üzləşdikləri çətinlik və təzyiqlərin mənfi təsirlərinə məruz qalaraq səhv edə bilərdilər. Bu fəsildə üçləmə iddiasının ortaya atılmasında rol oynadığı güman edilən ehtimali səbəblər ortaya qoyulacaq.

Qeyd: Bu fəsildə xristianların yanlış etiqadlarını ifadə etmək məqsədilə işlədiləcək hər cür batil ifadədən Allaha sığınır və Onu bunlardan uzaq tuturuq. Mübarək peyğəmbər Hz.İsanın da bütün bu bənzətmələrdən uzaq olduğunu bir daha ifadə etmək istəyirik.

İncildə "Oğul" Sözündən Üçləməni Dəstəkləmək Məqsədilə İstifadə Edilməyib

Üçləmə etiqadının əsasında Hz.İsanın "Allahın oğlu" olması (bundan Allaha sığınırıq) ilə bağlı səhv inanc dayanır. Halbuki xristianlığın yarandığı ilk illərdə və daha əvvəlki dövrlərdə "oğul" ifadəsinin necə və hansı məqsədlə işlədilməsi məsələsi tədqiq ediləndə ortaya çox fərqli bir mənzərə çıxır.

"Oğul" sözü İncildə Hz.İsa üçün 4 fərqli şəkildə işlədilir: Məryəmin oğlu, Davudun oğlu, insan oğlu (bəşər övladı), Allahın oğlu.

"Məryəmin oğlu" ifadəsi Hz.İsanın Hz.Məryəm tərəfindən dünyaya gətirildiyini, "Davudun oğlu" ifadəsi isə Hz.İsanın İncilə görə Hz.Davudun nəslindən gəldiyini bildirir.

"İnsan oğlu" ifadəsi həm Hz.İsanın özünü necə tanıtmasının, həm də ətrafındakı adamların ona necə nəzər yetirməsinin aydınlaşdırılması baxımından çox əhəmiyyətlidir. Çünki İncil mətnlərində bu sözdən "Məsih" və "Allahın oğlu" ifadələri ilə müqayisədə daha çox istifadə edilir. "İnsan oğlu" kəlməsi yəhudi ilahiyyatına məxsus bir ifadədir və o, Əhdi-Ətiqdə, -xüsusilə də Məzmurlarda,-həddindən artıq çox işlədilib. Bu kəlmə həqiqətən də insanları ifadə edir və çox vərdiş edilmiş bir kəlmədir. Məsələn, Hezeikel peyğəmbərdən bəhs edilərkən 90 dəfə "insan oğlu" ifadəsi işlədilib və o, insanlara ölümlü bir bəşər kimi tanıdılıb.

Bu ifadənin arami dilindəki qarşılığı olan "bar nash(a)" Hz.İsa dövründə də hər kəs üçün işlədilirdi, ancaq İncildəki "insan oğlu" ifadəsi yəhudilərin müqəddəs kitablarındakı kimi hər kəs üçün işlədilməyib, ondan yalnız Hz.İsaya işarə edən bir ünvan şəklində bir neçə dəfə istifadə olunub.48 "İnsan oğlu" ifadəsi Matta, Mark və Lukada 69, Yəhya İncilində isə 13 dəfə zikr edilir. Təkcə bir yerdə bütün bəşəri ifadə etmək üçün istifadə olunur ("İbranilərə məktub", 2/6-8). Bu ifadə həm Hz.İsa üçün, həm də Hz.İsa tərəfindən bir neçə dəfə və "mən" mənasında işlədilib. Həmin İncil fəsillərindən bəziləri bunlardır:

Yuxarıda da bildirdiyimiz kimi, "insan oğlu" ifadəsi ilk xristianlar tərəfindən "bəşər" mənasında işlədilirdi. Çünki əksəriyyəti yəhudi olan ilk xristianlar bu ifadəni həmişə bu mənada işlədiblər və bu ifadəyə "bəşər"dən başqa bir məna əlavə edilməyib. Əhdi-Ətiqdəki ifadələr da bu fikri dəstəkləyir və Hz.İsanın Allahın yaratdığı, Allahın mərhəmətinə möhtac bir bəşər olduğunu ortaya qoyur.

İncildə qeyd edilən "Allahın oğlu" ifadələri isə üçləmə inancı tərəfdarlarının "istinad nöqtələri"ndən birini təşkil edir. Ancaq bu şərh xristian dünyasında əsrlər boyunca böyük mübahisələr doğurub və həmin mübahisələr bu günə qədər də gəlib çatıb. Çünki yəhudi mədəniyyətini dərindən bilən, Hz.İsanın yaşadığı dövrdə xalqın istifadə etdiyi dilin xüsusiyyətlərini araşdıran hər bir tədqiqatçı bu ifadənin məcazi bir məna daşıdığını bildirib. Məsələ ilə bağlı geniş yayılan qənaət belədir: "Allahın oğlu" kəlməsi yəhudi cəmiyyətində geniş yayılan və nüfuzlu şəxslər üçün tez-tez işlədilən məcazi bir ifadə forması idi".

1977-ci ildə aralarında anqlikan ilahiyyatçılarının da olduğu 7 nəfər İncil mütəxəssisi "The Myth of God Incarnate" (""Tanrı insan şəklini aldı" əfsanəsi") adlı bir kitab nəşr etdirdi. Bu kitabın çox böyük təsiri oldu. Redaktor Yohn Hick ön sözdə bunları qeyd edirdi:

"Bu kitabın müəllifləri XX əsrin bu son dövründə din sahəsində böyük bir inkişafın baş verməsinin vacibliyi məsələsində həmfikirdirlər. Bu ehtiyac hər şeydən əvvəl xristianlığın mənşəyi ilə bağlı məlumatların çoxalmasından qaynaqlanır. Bundan başqa, bu ehtiyac Hz.İsanın Allah tərəfindən xüsusi bir vəzifə və müqəddəs məqsədlə göndərilən bir insan olduğunu qəbul etməyə əsaslanır. Və bu ehtiyac Hz.İsanın Allahın inkarnasiyası (insan şəklini alması) və üçləmə etiqadının ikinci şəxsi olması ilə bağlı inancın Hz.İsanın bizim üçün ifadə etdiklərinin lirik və mifoloYi bir ifadə forması olmasını qəbul etməyə əsaslanır.49

Yohn Hickin öz kitabında müxtəlif dəlillərə əsaslanmaqla üzərində dayandığı həqiqət "Tanrının oğlu" ifadəsinin tamamilə Hz.İsadan sonra ortaya atılan bir inanc olması və Hz.İsanın heç vaxt belə bir inancı təbliğ etməməsidir.50

"Hz.İsa daha sonra yaşayan xristianların düşündükləri kimi özü haqqında heç vaxt tanrılıq iddiasında olmayıb. O, özünü heç vaxt Tanrı, Tanrının oğlu və yaxud da inkarnasiyası kimi görmürdü... Hz.İsanın özü haqqında bu fikirdə olmasını düşünmək əsla mümkün deyil. Həmçinin o bu məsələ ilə bağlı fikri inkar kimi qəbul edib: ona məxsus olduğu söylənən bu söz bunu açıq-aşkar ortaya qoyur: "Nə üçün məni Tanrı adlandırırsan? Allahdan başqa tanrı yoxdur" ("Mark İncili", 10/17-18). Təbii ki, Hz.İsanın nəyi deyib-deməməsi ilə bağlı qəti söz söyləmək mümkün deyil. Ancaq mövcud dəlillər tarixçilərin Hz.İsanın belə bir iddiada olmadığını yekdilliklə qəbul etməsini təmin edib".51

Yəhudilərin çox geniş şəkildə istifadə etdiyi "Allahın oğlu" ifadəsi məcazi olaraq "Allaha məxsus" mənasına gəlirdi. Bu fikrə görə, bir nəfərə "Allahın oğlu" deyiləndə həmin adamın Allaha yaxın olmasının, onun Allaha könüldən xidmət etməsinin və Allahın razı olacağı bir həyat yaşamasının ifadə edilməsinə çalışılırdı. Həmin adamın Allaha oxşar və ya bərabər statusa malik olması yaxud da tanrılıq xüsusiyyəti daşıması (bundan Allaha sığınırıq) heç bir halda nəzərdə tutulmurdu. Həmçinin yəhudilikdə də belə bir etiqadın yeri yoxdur.

Dolayısı ilə ilk xristianların da bu ifadə ilə Hz.İsaya bəslədikləri hörməti və onun Allaha yaxın edilmiş mübarək bir qulu olmasına dair qəti inamlarını ifadə etmək istəmələri mümkündür. Həmçinin bir çox xristian ilahiyyatçıları da "Hz.İsa üçün işlədilən "Allahın oğlu" ifadəsinin Hz.İsanın tərəfdarları tərəfindən onu şərəfləndirmək və ucaltmaq məqsədilə işlədildiyini söyləyərək həmin sözün məcazi mənaya gəldiyini" vurğulayırlar.

"Oğul" ifadəsi əslində ibrani dilində mövcud olan xüsusi bir deyim forması idi və o, başqa anlayışlarla birlikdə də işlədilirdi. Bir insanın bir şeyin "oğlu" kimi qeyd edilməsi onun həmin şeylə yaxın əlaqəsinin olması mənasına gəlirdi. «The Catholic Encyclopedia» ("Katolik ensiklopediyası") bu məsələ ilə bağlı aşağıdakıları yazır:

"Samilər (yəhudilər və ərəblər) arasında "oğul" sözü yaxınlığı və yaxın əlaqəni yaxud da xüsusi bağlılığı ifadə etmək üçün istifadə edilirdi. Məsələn, "gücün oğlu" qəhrəman bir döyüşçü demək idi; "pisliyin oğlu" pis bir adam; "qürurun oğlu" təkəbbürlü adam; "mal-mülkün oğlu" imkanlı adam; "fidyənin oğlu" əsir; "ildırımın oğlu" çox sürətli uçan quş; "ölümün oğlu" öləcəyi gözlənilən adam; "yayın oğlu" ox; "Belilalın oğlu" lənətlənmiş bir adam mənasına gəlirdi. "Peyğəmbərlərin oğlu" kəlməsindən həmin peyğəmbərlərə tabe olan insanları tanıtmaq üçün istifadə olunurdu. "Tanrının oğlu" sifəti isə Əhdi-Ətiqdə Allahla yaxın əlaqəsi olanlar üçün işlədilir, mələklər yaxud da sadəcə dindar insanlar "Tanrının oğlu" kimi qeyd edilirdilər".52

Türkiyənin 19 May Universitetinin ilahiyyat fakültəsinin dosenti dr.Mahmud Aydın Yohn Hick-in bu məsələ ilə bağlı fikirlərini belə izah edir:

"...Belə bir ifadə Hz.İsanın gəldiyi dövrdə çox işlədilən və camaat arasında mühüm şəxslər haqqında tez-tez işlədilən bir ifadə forması idi. Dolayısı ilə Hz.İsanın həvariləri də bu ifadəni, yəni "Allah oğlu" sifətini qəbul edərək onu asanlıqla öz rəhbərləri, yəni Hz.İsa üçün işlədiblər. Buna görə də Hz.İsa eynilə Davudun nəslindən gələn krallar və yəhudi cəmiyyətində yaşayan, din və əxlaq baxımından son dərəcə nüfuzlu sayılan şəxsiyyətlər kimi "Allahın oğlu" adlandırılıb. Hickin fikrinə görə, yəhudi düşüncəsində "Allahın oğlu" sifəti verilən krallar və nüfuzlu adamlar sözün hərfi mənasında heç vaxt Allahın oğulları sayılmayıblar. Ancaq onlar malik olduqları xüsusiyyətlərə uyğun olaraq sadəcə ucaldılmaq məqsədilə Allahın oğulları kimi şərəfləndiriliblər. Yəni sözügedən bu sifət yəhudi düşüncəsində heç vaxt hərfi mənada işlədilməyib. "Allahın oğlu" ifadəsi yəhudi tarixi boyunca yalnız insanlar haqqında işlədilib. Məsələn, Məsih sülalə krallarının Allahın oğlu kimi qəbul edildiyi Hz.Davud sülaləsindən gəlməsi lazım sayılan dünyəvi bir kral olaraq qəbul edilirdi... Hz.İsanın tərəfdarları da mövcud olan bu təbirləri çox rahatlıqla onun üçün də işlədiblər. Hz.İsanın ilahi xüsusiyyətlərə sahib bir varlıq kimi qəbul edilməsi ilk növbədə onun yaşadığı mədəniyyətin bir nəticəsidir. Buna görə də Hz.İsanın gəldiyi dövrdə bəzi mühüm özəlliklərə malik olan insanlar məcazi mənada ilahi xüsusiyyətlərə malik "Allah oğlu" kimi təqdim edilir və tanınırdı".53

Mahmud Aydın Yohn Hickin bu məsələ ilə bağlı fikirlərinə geniş yer ayırandan sonra "Allahın oğlu" ifadəsindən istifadə edilməsi haqqında bunları bildirir:

"Nə Hz.İsanın şəxsən özü tanrı olduğunu iddia etməyib, nə onun həvariləri onun tanrılığını, nə də tanrıya məxsus xüsusiyyətlərə malik olduğunu bildirməyiblər. Əksinə, Hz.İsanın tanrı olması fikri ilk xristian cəmiyyəti arasında ortaya çıxıb və zaman ötdükcə sistemləşdirilərək ehkam halına gətirilib. Bu ehkam ilahi oğulluq ifadələrinin dövr keçdikcə yəhudilərin işlətdiyi mənadan uzaqlaşıb Ellin Roma mədəniyyətinə uyğun şəkildə işlədilməsi nəticəsində ortaya çıxıb".54

Əhdi-Cədid araşdırmaçılarından biri, ilk xristianlığın mənbələri ilə bağlı müxtəlif əsərlərin müəllifi olan P.M.Casey (Keysi) isə "Hz.İsa onun xüsusi və çox dindar bir adam olduğunu düşünənlər tərəfindən Tanrının oğlu adlandırılmış ola bilər" deyir.55 Caseyin üzərində ayrıca dayandığı başqa bir məsələ isə yəhudi ənənəsində fərdlərin və cəmiyyətin nəzərində mühüm sayılan şəxs və hadisələrin mifoloYi və məcazi anlayışlarla ifadə edilməsi faktıdır.56

Yəhudi etiqadlarında mövcud olan "Məsih" anlayışına görə sadəcə bir kral olan Məsih Hz.Davudun nəslindən gələcəkdi. Hz.Davudun nəslindən gələn krallar da "Krallıq məqamına təyin edilmiş mənasında Tanrının oğulları olaraq" qəbul edilirdilər...57 Hz.İsaya "Məsih" kimi iman gətirən adamlar da bu inamın bir davamı kimi onu eyni ifadə ilə adlandırmış ola bilərlər.

f.E.P.Sanders də "The Historical Figure of Yesus" ("Hz.İsanın tarixi portreti") adlı əsərində "Allahın oğlu" ifadəsinin yəhudi cəmiyyətində heç vaxt sözün hərfi mənasında işlədilmədiyinə diqqət çəkir. Sanders yəhudilər arasında işlədilən "Allahın oğulları" ifadəsinin qadın və kişiləri də əhatə edən mənəvi bir anlamı ifadə etdiyini söyləyir: "Bu, yəhudilər üçün məcazi bir mənanı ifadə edir və Allaha olan bağlılığı göstərir".58 E.P.Sanders "Allahın oğlu" ifadəsinin ilk xristianlar tərəfindən işlədilməsini bu cür şərh edir:

"...İlk xristianlar Hz.İsa barədə "Allahın oğlu" ifadəsini işlətdilər, ancaq onlar onun yarıinsan-yarıtanrı olduğunu düşünmürdülər. Onlar "Allahın oğlu" sözünü yüksək bir vəzifə hesab etmişdilər... Hz.İsanın ilk tərəfdarları onu "Allahın oğlu" deyə çağıranda daha mücərrəd bir vəziyyəti, məsələn, çox vacib bir işi yerinə yetirə bilməsi üçün onu seçən Allahla xüsusi bir əlaqənin olması kimi vəziyyəti ifadə etmək istəmiş ola bilərlər. Yəhudi olmayan xristianlar isə bu dini ilk dəfə qəbul edəndə "Allahın oğlu" ifadəsini Makedoniyalı İsgəndərlə bağlı hekayələrin yaxud da elə öz mifologiya və əfsanələrinin işığında başa düşmüş ola bilərlər..."59

Sandersin də ifadə etdiyi kimi, Hz.İsanın təbliğinin yəhudilərdən yəhudi olmayanlara, yəni bütpərəst romalılara ötürülməsi ilə birlikdə məcazi mənada işlədilən bu kəlmənin anlamı dəyişməyə və o, Hz.İsanın "tanrı" olmasını ifadə edən bir mənada istifadə edilməyə başlanıb. Bununla da ilk xristianlar tərəfindən Məsih kimi tanınan və tamamilə bəşəri təbiətə malik bir şəxsiyyət olaraq qəbul edilən Hz.İsa tanrı kimi xatırlanıb (bundan Allaha sığınırıq). William C.Varner (Uilyam) bir məqaləsində bu ifadənin xristianlar tərəfindən necə başa düşüldüyünü belə araşdırır:

"İncildə Hz.İsaya iman gətirən hər bir kəsin "Allahın oğlu" şəklində tanıdılması inkaredilməz bir həqiqətdir ("Yəhya İncili", 1/12). Elə isə mənim "Allahın oğlu" olmağımla Hz.İsanın "Allahın oğlu" olmasında necə fərq ola bilər? "Allahın oğlu" kəlməsi Hz.İsanın həqiqətən də tanrılığının bir ifadəsidir, yoxsa xristianlar İncildə nəzərdə tutulanlardan daha artığını oxuyurlar? Bu suala cavab verə bilmək üçün xristianlıq mesaYını ilk dinləyənlərin və ilk oxuyanların bu ifadəni necə başa düşdüklərini araşdırmaq lazımdır. Bəs bu adamlar kimlərdir? Ümumi mənada götürsək, onlar yəhudilər və yəhudi olmayanlar idi. Hər iki qrup da "Allahın oğlu" ifadəsini I əsrin dilçilik səviyyəsi və mədəni şəraitində həmişə işlədirdi".60

Üçləmə tərəfdarları İncildə qeyd olunan "oğul" ifadəsini "ucaltmaq, şərəfləndirmək və hörmət etmək" mənasında şərh etməyi qəbul etmirlər. Halbuki sözügedən məfhum İncilin əksər yerlərində açıq-aşkar bu mənada işlədilib. Məsələn, "Tanrının oğulları" ifadəsi Allaha iman gətirən və Hz.İsanın yolu ilə gedən bütün səmimi iman sahibləri haqqında işlədilir:

"Mən isə sizə deyirəm: Düşmənlərinizi sevin, sizə lənət oxuyanlara xeyir-dua verin, sizə nifrət edənlərə yaxşılıq edin, sizə əziyyət verib, təqib edənlər üçün dua edin ki, siz göylərdə olan Rəbbinizin oğulları olasınız. Çünki O, Öz günəşinə əmr edir ki, pis və yaxşı adamların üzərinə doğsun; və saleh olanlarla olmayanların üzərinə yağışlar göndərir.

Yuxarıdakı nümunələrdən də göründüyü kimi, "Allahın oğulları" ifadəsi İncil ayələrində çox yerdə işlədilib. Burada işlədilən ifadələrdəki məna isə yəhudi mədəniyyətindəki məna ilə eynidir: Allaha dost olan, Allaha yaxınlaşmaq üçün səy göstərən, Allahın qanunlarına uyğun olaraq yaşayan insanlar... Luka İncilində həmçinin Hz.Adəmdən də "Allahın oğlu idi" ("Luka İncili", 3/38) şəklində bəhs edilir. İncildə olduğu kimi Əhdi-Ətiqdə də "Allahın oğlu" ifadəsi bir neçə yerdə işlədilib. Məsələn, Əhdi-Ətiqdə İsrail milləti üçün "oğul" təbirindən istifadə olunur:

"İsrail uşaq olarkən onu sevdim və oğlumu Misirdən çağırdım" ("Hoşea", 11/1).

Başqa bir Tövrat ayəsində eyni ifadə mələkləri tərif etmək üçün işlədilib:

"Və Allah oğulları Rəbbin qarşısında özlərini təqdim etməyə gəldikləri gün aydın oldu ki, onların arasında şeytan da gəldi" ("Əyyub", 1/6).

"Çıxış" fəslinin 6-cı hissəsinin başlanğıcında "Allahın oğulları" ifadəsi ilə yer üzündə çoxalan insanlar tərif edilir. Bununla bağlı digər ayələr isə belədir (sitatlardakı ifadələrdən Allaha sığınırıq):

Tövratda Hz.Süleyman haqqında da "Allahın oğlu" ifadəsi işlədilir. Müvafiq parçalar belədir:

"Və baş verəcək ki, günlərin dolub atalarınla birlikdə olmaq üzrə getdiyin zaman səndən sonra oğullarından olacaq züryətini saxlayacağam və onun hakimiyyətini gücləndirəcəyəm. O, Mənə ev inşa edəcək və Mən onun taxtını əbədi olaraq qüvvətləndirəcəyəm. Mən ona Rəbb olacağam və o, Mənə oğul olacaq. Və səndən əvvəl olandan köməyimi geri qaytardığım kimi ondan geri almayacağam. Və onu Öz evimdə və Öz səltənətimdə həmişə saxlayacağam və onun taxtı əbədiyyən güclənəcəkdir" ("Birinci Tarixlər", 17/11-14).

"Allahın oğlu" adı altında qeyd edilən bu mübarək insan Hz.Davudun oğullarından biri olan Hz.Süleymandır.

"(Və Davud oğlu Süleymana dedi:) "...Sənə bir oğul doğacaq, o, barış adamı olacaq və ona ətrafındakı bütün düşmənlərindən rahatlıq verəcəyəm. Çünki onun adı Süleyman olacaq. Və onun günlərində İsrailə salamatçılıq və əmin-amanlıq verəcəyəm. Mənim adıma ev inşa edən o, olacaq və o, Mənə oğul olacaq və Mən ona Rəbb olacağam. İsrail üzərində hakimiyyətinin taxtını əbədi olaraq gücləndirəcəyəm. İndi oğlum, Rəbb səninlə birlikdə olsun və işin yaxşı getsin və Allahın - Rəbbin evini sənin haqqında söylədiyi kimi et!"" ("Birinci Tarixlər", 22/9-11).

Yenə eyni hissədə belə buyrulur:

"Bütün oğullarımdan (çünki Rəbb mənə çox oğul verdi) Rəbbin İsrail üzərində səltənətin taxtına oturmaq üçün oğlum Süleymanı seçdi. Və mənə dedi: "Oğlun Süleyman, evimi və həyətlərimi o, tikəcək, çünki onu Özümə oğul seçdim və Mən ona Rəbb olacağam. Və əgər bu gün olduğu kimi əmrlərimi və hökmlərimi yerinə yetirmək üçün sabitqədəm olarsa, onun hakimiyyətini əbədi olaraq gücləndirəcəyəm"" ("Birinci Tarixlər", 28/5-7).

Yuxarıdakı bütün açıqlamalar yəhudi ənənəsində "Allahın oğlu" ifadəsinin "Allahı özünə dost qəbul etmiş səmimi və təqva sahibi" bəndələr barədə işlədildiyini bütün aydınlığı ilə göstərir. Dolayısı ilə bu ifadə Hz.İsa üçün də eyni məqsədlə işlədilib. Bu ifadə eynilə Hz.Süleyman və Hz.Adəmlə bağlı açıqlamalarda da olduğu kimi yəhudi ənənələrindən qaynaqlanan məcazi bir söz birləşməsidir. Bu ifadə yəhudi mədəniyyəti ilə tərbiyələnib yetişən, Tövratdan xəbərdar olan və Hz.İsaya tabe olana kimi yəhudiliyin əsaslarını tətbiq edən ilk xristianlar tərəfindən də hörməti, təqvanı və Allaha yaxınlığı ifadə etmək üçün seçilmişdi.

"Allahın oğlu" ifadəsinin üçləmə etiqadına bir istinad nöqtəsi və təməl ola bilməyəcəyini göstərən başqa bir dəlil isə İncildə Allahın adının qeyd edilməsi ilə bağlıdır. Antony Buzzard (Entoni Byuzard) İncildə Allahın adının nə şəkildə işlədildiyini "Who is Yesus? Do the creeds tell the truth about him?" ("Hz.İsa kimdir? Etiqadlar bizə onunla bağlı həqiqəti söyləyirmi?") sərlövhəli məqaləsində bunları bildirir:

"Tanrı sözü Müqəddəs Kitabda minlərlə dəfə ismin tək halında olan şəxs əvəzlikləri ilə ifadə edilir: Mən, Mənə, Məni, Sən, Sənə, O, Ona, Onu... Bir nəfər bu əvəzliklərin 11.000 dəfə qeyd edildiyini hesablayıb. Bütün dillərdəki əvəzliklər üç şəxsi deyil, tək şəxsləri ifadə edir. Bizə Allahın üç deyil, bir varlıq olduğunu anladan minlərlə ayə var. Əhdi-Cədiddəki Allah adının "Allahın üç şəxsdə olduğu" mənasına gəldiyini sübut edə biləcək heç bir yer yoxdur. Buna görə də Müqəddəs Kitabdakı Allah adı heç vaxt üçləmə prinsipindəki Allah mənasına gəlmir".61

Bu fəsildə də vurğuladığımız kimi, "oğul" ifadəsi yəhudi mədəniyyətində çox geniş istifadə edilən və tanrılıq mənasına gəlməyən bir ifadədir. Dolayısı ilə yəhudi etiqadlarına görə, Hz.İsanın "Allahın oğlu" olduğunu fikirləşərək bu ifadəni işlədənlər, bu müqəddəs peyğəmbərin Allahla eyni gücə sahib olduğunu iddia edənlər (bundan Allaha sığınırıq) çox böyük səhv edirlər. İslam dinində də bu ifadədən Hz.İsaya tanrılıq nisbət edərək istifadə edənlər Qur’an ayələrində çox yerdə tənbeh olunur və onlara xəbərdarlıq edilir. Bu sözlər Allah dərgahında çox böyük günahdır. Rəbbimiz "Maidə" surəsində belə buyurur:

""Allah Məryəm oğlu Məsihdir", - deyənlər, şübhəsiz ki, kafir oldular. Onlara de: "Əgər Allah Məryəm oğlu Məsihi, anasını və yer üzündə olanların hamısını məhv etmək istəsə, bu işdə kim ona bir şeylə mane ola bilər? Göylərin, yerlərin və onların arasında olan hər bir şeyin ixtiyarı Allahın əlindədir. O, istədiyini yaradar. Allah hər şeyə qadirdir!" ("Maidə" surəsi, 17).

İncildə "Ata" Sözünün İşlədilməsi

İncildə tez-tez işlədilən və üçləmə etiqadını müdafiə edən xristian ilahiyyatçıları tərəfindən mühüm bir dəlil kimi qəbul edilmiş ifadələrdən biri "Ata" sözüdür (xristianların yanlış etiqadlarını əks etdirmək məqsədilə işlədilən hər cür ifadədən Allaha sığınırıq). Halbuki bu ifadə də yenə "oğul" sözü kimi məcazi mənada işlədilib. İncildə bu kəlmənin təkcə Hz.İsa tərəfindən deyil, iman sahibi olan, Allahdan qorxan, Allaha dua edib Ondan kömək istəyən bütün insanlar tərəfindən də işlədilməsinin şahidi olmaq mümkündür. "Ata" ifadəsi ilə Allahın bu insanların tək sahibi, tək dostu və himayədarı olması ifadə edilir. Burada üçləmə inancını dəstəkləyən heç bir məna yoxdur.

Bu ifadələrdən bəziləri belədir:

İncildən sitat gətirilən yuxarıdakı ayələr diqqətlə tədqiq ediləndə Allahı qeyd etmək məqsədilə işlədilən "Ata" sözünün hörmət mənasına gəldiyi, bunu işlədən insana fövqəlbəşər bir status vermədiyi və onun bütün insanlar üçün qüvvədə olduğu aydın olur. Bu ifadə ilə Hz.İsa ilə Allah arasındakı xüsusi bir əlaqə ifadə edilməyib, Allaha təslim olub Onun razı olacağı şəkildə yaşayan bütün insanlara xitab edilib. Həmçinin bu gün də xristianlar öz dualarına çox vaxt "Ata" deyə başlayırlar. Hz.İsanın İncillərdə qeyd edilən buna oxşar duaları da fərqli şəkildə yozulmamalıdır. Ancaq yenidən vurğulamaq lazımdır ki, bu açıqlamalar Hz.İsanın tanrı olduğunu söyləmək məqsədilə "Ata" ifadəsini işlədən insanların səhvini aradan qaldırmır. Onların bu əməlləri Allahın yanında çox böyük xətadır və Qur’an ayələrində bu adamların vəziyyəti belə xəbər verilir:

"Şübhəsiz ki: "Allah Məryəm oğlu Məsihdir!" - deyənlər kafir oldular. Halbuki Məsih belə demişdi: "Ey İsrail oğulları! Mənim də, sizin də Rəbbiniz olan Allaha ibadət edin! Allaha şərik qoşana Allah, şübhəsiz ki, cənnəti haram edər. Onun düşəcəyi yer cəhənnəmdir. Zalımların heç bir köməkçisi yoxdur!"" ("Maidə" surəsi, 72)

Müqəddəs Kitabda qeyd edilən müxtəlif ifadələrdə Rəbbimizin sonsuz güc və qüdrəti, Onun bütün nöqsan və qüsurlardan uzaq olması bütün aydınlığı ilə vurğulanır. Yohn Hick bu məsələni bir müsahibəsində belə ifadə edir:

"Klassik xristian ilahiyyatı Hz.İsanın vəfatından uzun bir müddət sonra təkmilləşdirildi. Müasir tarixi-tənqidi Əhdi-Cədid tədqiqatları bizi əlimizdə olan Əhdi-Cədid mətnlərində Hz.İsanın adına çıxılan sözlərin hansılarını həqiqətən də Hz.İsanın söyləyə biləcəyi məsələsində bilgiləndirməyə çalışır... (İncillərdə qeyd edilən) "Ata" ifadəsinin literal (sözün hərfi mənasında) şəkildə başa düşülməsi mümkün deyil. Həmçinin Hz.İsanın "Tanrının oğlu" olması ifadəsini də hərfi mənada başa düşə bilmərik. Əhdi-Ətiqdə "Tanrının ifadəsi" çox yerdə qeyd edilir. Məsələn, Adəm Tanrının oğludur, mələklər Tanrının oğlanlarıdır, İsraik hökmdarları Tanrının oğullarıdır və nəhayət, İsrail milləti bir tam halında Tanrının oğullarıdır. Açıq görünür ki, bu ifadələrdəki "Ata" və "oğul" qavramları hərfi mənanı ifadə etmir, ancaq Tanrı-insan əlaqəsinin metaforik mənasını simvolizə edir. Əlavə edək ki, bu ifadələri hərfi mənada başa düşməyə çalışmaq yəhudilikdə böyük günah sayılır. Hz.İsanın dövründə bu cür metaforik ifadələr mövcud idi. Hər hansı bir Tanrıya özünü həsr etmiş hər hansı bir adamın metaforik mənada "Tanrının oğlu" kimi ifadə edilməsi həmin dövrdəki ümumi dini mənada işlədilənlərin bir hissəsi kimi qəbul edilə bilər. Qısası, "oğul" ifadəsi Tanrıya yaxınlığın rəmzi bir ifadəsi olur. Başa düşdüyüm qədər müsəlmanları narahat edən məsələ bu ifadənin hərfi mənada başa düşülməsidir. Eynilə bir xristian olaraq mən də bu cür hərfi mənadan narahat olduğumu bildirməliyəm".62

İncildə məcazi mənalarda başa düşülməsi lazım gələn çoxsaylı açıqlamalar var. "Allahın oğulları" ifadəsi də bunlardan biridir:

Burada qeyd edilən nə "Ata", nə də "oğul" ifadəsi ilə insanlara tanrılıq keyfiyyəti verilməyib (bundan Allaha sığınırıq). Bu, aşkar bir məsələdir. Allaha itaət edən, Allaha sadiq, Allahı özünə dost seçən və ancaq Allahı razı etmək üçün yaşayan insanlar İncil açıqlamalarında "Allahın oğulları" şəklində ifadə ediliblər. İnsanlar Allaha yəhudi ənənəsindən gələn bu cür ifadələrin işlədilməsinin bir nəticəsi kimi sevgi və hörmət əlaməti olaraq "Ata" deyə yalvarıblar. Bu məcazi sözlər yəhudi dininin əsası olan "Qulaq as, ey İsrail! Rəbb bizim Allahımızdır və Rəbb təkdir" ("Təsniyə", 6/4) hökmünün gətirdiyi tövhid inamı ilə aydın olur.

"Allah Bütün İnsanların Sahibidir" Mənasında İşlədilə Bilər

Hz.İsanın həvariləri və ilk xristianlar Hz.İsanın təlimindən keçib dərin iman, çox üstün əxlaq sahibi və Hz.İsanın Allah yolundakı köməkçiləri idilər. Buna görə də onlar başlarına gələn hər bir hadisəni, Hz.İsanın təbliğini dərin imanları ilə izah edirdilər. Onlar Allahın sonsuz güc və qüdrət sahibi olduğunu, bütün kainatın yeganə Maliki olduğunu, Allah istəməsə, heç bir şeyin var olmayacağını, heç kimin heç nəyə güc çatdıra bilməyəcəyini çox yaxşı bilirdilər. Buna görə də sahib olduqları dərin iman nəticəsində Hz.İsa üçün "Allahın oğlu" ifadəsini işlədərkən eyni cür fikirləşə bilərdilər. Onlar bütün ataların, bütün anaların və bütün oğulların Rəbbimiz tərəfindən yaradıldığını və hamısının sahibinin Allah olduğunu bildirmək istəmiş ola bilərdilər. Yaddan çıxarmaq olmaz ki, ana və ata bir övladın yaradılması üçün Allahın səbəb etdiyi vasitələrdir. Həqiqətdə isə kainatdakı bütün varlıqları yaradan yeganə güc aləmlərin Rəbbi olan Uca və Qadir Allahdır. Bu mənada bütün analar, bütün atalar, bütün oğullar Allaha məxsusdur. Hazırda üstündə oturduğumuz kreslo və ya stul əşya, içində olduğumuz bina, şəhərlər, ölkələr, millətlər yalnız Allaha aiddir. Bir çay varsa, o da Allahın çayıdır. Allahın dənizi, Allahın məscidi, Allahın kilsəsi, Allahın bulağıdır... Dolayısı ilə bütün oğullar da Allaha məxsusdur. Rəbbimiz bir insanı yaratmaq üçün bir anaya, bir ataya və ya başqa bir səbəbə ehtiyacı yoxdur. Onun bircə dəfə "Ol!" deməsi bəs edir. Bütün fiziki, bioloYi, kimyəvi qanunları yaradan yeganə güc Rəbbimizdir. Deməli, bir insanın yaradılması üçün "olmalı olduğu düşünülən" bütün qanunları və səbəbləri də Rəbbimiz yaradıb. Hz.Məryəmi də, kainatda gəlib-getmiş bütün anaları da, anaların doğuş sistemlərini yaradan da sonsuz güc və qüdrət sahibi olan Allahdır. Hər doğuş hadisəsini meydana gətirən Allahdır. Ananı da, atanı da yaradan Allahdır. Rəbbimiz hər cür qüsur, nöqsan və ehtiyacdan uzaqdır. Ayələrdə belə bildirilir:

"Şuəra" surəsində isə Hz.İbrahimin belə dua etdiyi xəbər verilir:

"Məni yaradan və məni doğru yola yönəldən Odur! Məni yedirdən də, içirdən də Odur! Xəstələndiyim zaman mənə yalnız O şəfa verir. Məni öldürəcək, sonra dirildəcək Odur. Və qiyamət günü xətamı bağışlayacağına ümid etdiyim də Odur!" ("Şuəra" surəsi, 78-82).

Yuxarıdakı ayələrin mahiyyətinə uyğun düşünəndə xristian məfhumları da məna qazanacaq. Hz.İsa, Hz.Musa, Hz.Salih, Hz.Nuh, Hz.Hud və Hz.Muhəmməd (s.ə.v.) Allaha məxsus olan bəndələrdir. Çünki bütün peyğəmbərlər Allahındır. Ayələrdə yəhudilərin Hz.Üzeyir haqqında "Allahın oğludur" dedikləri bildirilir. Yəhudilər də, Hz.Üzeyir də Allaha aid olan bəndələrdir. Rəbbimiz anası, atası olmadığı halda Hz.Adəmi torpaqdan yaradıb. Mələkləri yaradan da aləmlərin Rəbbi olan Allahdır. Hz.Yəhyanın möcüzəvi şəkildə dünyaya gətirən də Allahdır. Bunun əksini söyləmək çox böyük yanlışlıq olardı. Təkcə Hz.İsa deyil, hər ana, hər ata, hər övlad Allahındır. Xristianlar da əvvəllər "Allahın oğlu" ifadəsini bu mənada işlətmiş ola bilərlər. Xristianlara məxsus olan bir internet saytında buna uyğun bir açıqlama qeyd olunur:

"Hz.İsa "Allahın oğludur" deyərkən onun əsla fiziki mənada bir oğul olmasından bəhs etmirik. Biz ancaq Hz.İsanın Allahdan gəldiyini söyləyirik... "Oğul" gündəlik işlətdiyimiz sözlərdə də tez-tez işlədilir. Əksər dillərdə bu söz fiziki mənada bir əlaqəni ifadə etmək üçün istifadə olunmur. Məsələn, tələbələr üçün "elmin övladları" şəklində bir məsəl var. Vətəndaşlar "ölkələrinin övladları"dır. Misirə "Nilin oğlu" deyilir. Bir ərəb "səhranın övladı" kimi qeyd edilir. Qur’anda "Bəqərə" surəsində də "yol oğlu" ifadəsi işlədilir. Təfsirçilər bu ifadənin "səyyah" mənasına gəldiyini bildirirlər. Buradan da aydın olduğu kimi, "Allahın oğlu" sözü insanların başa düşdüyü bir mənada qohumluq əlaqələrini ifadə etməyə bilər".63

Bəzi xristianlar "Allahın oğlu" ifadəsinin bir təcəlla kimi qəbul edilməli olduğunu söyləyirlər. Bu, başadüşülən bir açıqlamadır və Rəbbimizin Qur’an ayələrində bildirdiyi həqiqətlərə də uyğun gəlir.

Allah bütün kainatı yoxdan yaradan, bütün kainatda mütləq hakimiyyət sahibi olandır. Göylərin və yerin sahibidir. Allah bizə bizdən yaxındır. Rəbbimiz "Əraf" surəsində belə buyurur:

"Musaya vəd etdiyimiz vaxt kəlib çatanda Rəbbi onunla danışdı. Musa: "Ey Rəbbim! Özünü mənə göstər. Sənə baxım!" -dedi. Allah: "Sən Məni əsla görə bilməzsən. Lakin dağa bax. Əgər o yerində dura bilsə, sən də Məni görə bilərsən", -buyurdu. Rəbbi dağa təcəlli etdikdə onu parça-parça etdi. Musa da bayılıb düşdü. Ayılandan sonra isə: "Sən pak və müqəddəssən! Sənə tövbə etdim. Mən iman gətirənlərin birincisiyəm!" - dedi" ("Əraf" surəsi, 143).

Ayədə qeyd edilən "təcəlla etdikdə" ifadəsi "zahir olmaq, ortaya çıxmaq, ifadə edilmək..." kimi mənalara gəlir. Əlmalılı Hamdi Yazır bu ayəni öz təfsirində belə açıqlayır:

"Rəbbi ona dedi ki, Məni qətiyyən görə bilməyəcəksən, lakin dağa bax. Əgər o, yerində dura bilsə, sən də Məni görə bilərsən". Rəbbi dağa təcəlla etdikdə, ki, bu, izafi təcəlladır, yəni Zatındakı bütün əzəməti və mütləq qüdrəti ilə deyil, əzəmətindən və qüdrətindən bir ləmha ortaya çıxması, əmr və iradəsindən bir hissənin dağa dəyməsi ilə onu parça-parça etdi. Həmzə, Kisai, Xələfi Aşir qiraətlərində oxunduğuna görə, "dümdüz etdi", yəni dağ getdi, yeri dümdüz oldu, sanki hürgücsüz dəvə kimi oldu... Qeyd edilən bu təcəlla ilə iki hadisə baş verdi: biri dağın parçalanıb xırdalanması, digəri də Hz.Musanın bayılıb yerə yıxılması. Demək ki, Hz.Musa dağa olan nisbi bir təcəllaya da tab gətirməyib bayıldı, tam və mütləq varlığı təcəlla etsəydi, bütün dünya və bütün kainat bir anda məhv olardı. "Sən Məni əsla görə bilməzsən" buyruğunun əsas hikməti də bu ola bilər..."64

Başqa bir ayədə isə belə buyrulur:

Başqa bir Qur’an ayəsində Rəbbimiz belə buyurur:

"Allahdan başqa heç bir tanrı yoxdur. Əbədi, əzəli varlıq Odur. O nə mürgü, nə də yuxu bilər. Göylərdə və yerdə nə varsa Onundur. Allahın izni olmadan Onun yanında kim şəfaət edə bilər? O, bütün yaranmışların keçmişini və gələcəyini bilir. Onlar Allahın elmindən Onun Özünün istədiyindən başqa heç bir şey qavraya bilməzlər. Onun kürsüsü göyləri və yeri əhatə vermişdir. Bunları mühafizə etmək Onun üçün heç də çətin deyildir. Ən uca, ən böyük varlıq da Odur!" ("Bəqərə" surəsi, 255).

İncil açıqlamalarından da gördüyümüz kimi, Hz.İsa söhbət etdiyi bütün insanları Allaha iman gətirməyə dəvət edirdi. Müşriklərin bütün suallarına çox gözəl misallarla və məntiqlə cavab verirdi. Məsələyə bu yöndən baxanda "Allahın oğlu" ifadəsinin həmin dövrün insanları arasında geniş yayılmış bütpərəst üslub qarşısında işlədilən xüsusi bir açıqlama olması da mümkündür. İnsanlara hər şeyin sahibinin, bütün insanların tək dostunun və himayədarının Allah olduğunu başa salmaq istəyən bir iman yiyəsi "Mən atamın deyil, Allahın oğluyam" şəklində bir söz demiş ola bilər. Bu ifadə qarşıdakı adamın inkarçı üslubunu, bütlərinə dəyər verib kömək istəyən üslubunu aradan qaldırmaq üçün işlədilmiş ola bilər. Ən doğrusunu əlbəttə ki, Allah bilir.

"Allahın Kəlməsi" Məfhumunun Mənası

Hz.İsanı tanrılaşdıran etiqadın çürük dayaqlarından biri Yəhya İncilinin girişindəki "kəlam" ("söz", "loqos") açıqlamasıdır. Bu fəsildə Hz.İsanın Allahın Sözü olduğu və Allahla birlikdə sonsuzdan bəri mövcud olduğu iddia edilir:

"Əzəldən Kəlam mövcuddur; Kəlam Allahla birlikdə idi və Kəlam Allah idi. O əzəldən Allahla olub. Hər şey Onun vasitəsilə yarandı və yaranan şeylərin heç biri Onsuz yaranmadı. Həyat Onda olub, həyat isə insanların nuru olub. Nur qaranlıqda parlayır və qaranlıq onu dərk etməmişdir" ("Yəhya İncili", 1/1-5).

Bu ayələrin ardınca isə "Kəlam bəşər olub lütf və həqiqətlə dolu olaraq aramızda yaşadı; biz də Onun izzətini, Atanın vahid oğlunun izzətini gördük" ("Yəhya İncili", 1/14) deyə bildirilir. Qısası, Hz.İsanın "Allahın kəlamı" olması bildirilir. Bundan məharətlə istifadə edənlər onu tanrılaşdırırlar (Allaha sığınırıq). Halbuki Yəhya İncilindəki bu ifadələr bir həqiqətin səhv izah edilməsinə əsaslanır. Qur’anda belə bildirilir:

"Ey kitab əhli! Öz dininizdə həddi aşmayın! Allah barəsində yalnız haqqı deyin. Həqiqətən, Məryəm oğlu İsa Məsih ancaq Allahın peyğəmbəri, Məryəmə çatdırdığı bir kəlam və Onun tərəfindən olan bir ruhdur. Allaha və peyğəmbərlərinə iman gətirin. "Üçdür" deməyin. Bunlara son qoyun, bu sizin üçün daha yaxşı olar. Həqiqətən, Allah tək bir tanrıdır. Övladı olmaqdan kənardır. Göylərdə və yerdə nə varsa, Onundur. Allahın vəkil olması bəs edər!" ("Nisa" surəsi, 171).

Yəhya İncilindəki səhv "Kəlam Tanrı idi" ifadəsindədir. Allahın sözü ilə Allahın Zatını bir-birinə bərabər kimi göstərən bu ifadə çox böyük yanlışlıqdır. Uca Rəbbimizi bu cür ifadələrdən uzaq tuturuq.

Məsələ "kəlam" (söz, loqos) ifadəsinin izahı ilə bağlıdır. Və bu məfhum xristianlıqdan əsrlərlə əvvəl yunan filosofları tərəfindən işlədilib. B.e.ə. VI əsrdə yaşayan Heraklitus kainatda insan ağlı kimi təsirli bir zehnin olduğunu iddia edərək bunu "loqos" adlandırıb. B.e.ə. IV və III əsrlərdə yaşayan Stoacılar isə "loqos"u "Tanrı, təbiət və kainatın ruhu" kimi mənalarda işlədiblər.65

Yunan dilində və yunanlara xitabən yazıldığı açıq-aşkar aydın olan Yəhya İncilinin "loqos" məfhumu ilə başlaması və bu ifadənin yunan fəlsəfəsindəki mənası ilə qeyd edilməsi isə əlbəttə ki, sadəcə bir təsadüf deyil. Britaniya Ensiklopediyasında "Yəhya İncilinin müəllifi ellinist (yunan mədəniyyətinə söykənən) dünyadakı oxucular tərəfindən asanlıqla tanınan bir ifadədən istifadə edərək Məsihin xilaskar xüsusiyyətini vurğulamaq istəyib" deyilir.66 Başqa sözlə, Yəhya İncilinin müəllifi "Hz.İsa Allahın kəlamıdır" həqiqətini qədim yunan fəlsəfəsi ilə qarışdıraraq bundan yanlış bir məna çıxarıb.

"De: “Haqq gəldi. Batil ona qarşı nə ortaya bir şey çıxarar, nə də onu qaytara bilər”." Səba surəsi, 49)

Mütəşabih İfadələrin Səhv Yozulması

İncil tədqiqatçılarının üzərində xüsusi dayandığı məsələlərdən biri də İncildə qeyd edilən ifadələrin birbaşa mənaları ilə deyil, məcazi mənada başa düşülməsidir. Məsələyə bu aspektdən baxanda qeyd edilən ifadələrin fərqli mənalara gəldiyini görmək olar. Qur’anda da çoxsaylı mütəşabih (zahiri mənası nəzərdə tutulmayan və həqiqətlərin təşbih və təmsil yolu ilə bəyan edilməsi zamanı istifadə olunan ifadələr) ayələr var. Həmçinin əksər xristian tədqiqatçıları bu izahları verərkən Qur’an ayələrində qeyd edilən ifadələrlə İncildə olan bəzi ifadələr arasında əlaqə qurmağa çalışırlar. Carlos Madrigal (Karlos Madriqal) "Üç Tanrımı, tək Tanrımı? Tövhiddə təslis" adlı kitabında bunları bildirir:

"Tanrı Özünü tanıdarkən insanların asan başa düşəcəyi rəmzi ifadələr işlədir. Buna "insan bənzəməsi" (antropomorfik) terminlər deyilir. Müqəddəs Kitabda da, Qur’anda da Tanrıdan bəhs etmək üçün "üz, əllər" və s. fiziki sifətlər işlədilir. "Ona bənzər heç bir şey yoxdur" ("Şura" surəsi, 11) ifadəsi bir həqiqəti bildirir. Amma bunu Tanrının Özünün Onu başa düşməyimiz üçün işlətdiyi oxşatmalarla qarışdırmamaq lazımdır. Qur’anda da "Allahın əli", "Allahın ovcu", "Allahın gözləri" kimi ifadələrə rast gəlirik... Bu ifadələri bir məcaz kimi başa düşməkdə heç kim çətinlik çəkməz. Elə isə "Ata" və ya "oğul" ifadələrini məcaz kimi qəbul etməyəcəyikmi? Tanrıya nisbət edilən insana məxsus ifadələr bizə həqiqi bir təsvir deyil, yalnız işarə və təlqinlər verir. Buna görə də bunlar təsviredici təşbehlər deyil. Heç kimin Tanrını fiziki bir məna verərək Onu bir şeyə oxşatmağa haqqı yoxdur (bu, bütpərəstlik olardı)... Amma bunun müqabilində O, özünü uyğun bildiyi rəmzə oxşada bilər. Tanrı hər şeyi sevgi ilə yaratdı. O, hər şeyin mənbəyidir. Hər şeyin Onun sevgisi ilə yaradıldığını bildirmək üçün "Ata" ifadəsi çox gözəl bir sözdür".66

Bu şərh İncildə işlədilən məcazi ifadələrin başa düşülməsi baxımından çox əhəmiyyətlidir. Rəbbimiz Qur’an haqqında belə buyurur: "...Biz Qur’anı sənə hər şeyi izah etmək üçün, müsəlmanlara da bir hidayət, mərhəmət və müYdə olaraq nazil etdik!" ("Nəhl" surəsi, 89). "Ənam" surəsində isə "...Biz Kitabda heç bir şeyi nəzərdən qaçırmadıq. Sonra onlar Rəbbinin hüzuruna cəm ediləcəkdir" ("Ənam" surəsi, 38) şəklində buyrulur. Qur’anda hər şey ən mükəmməl, ən hikmətli və əsaslı şəkildə açıqlanıb. Rəbbimiz bəzi ayələrdə bizə müxtəlif mütəşabih və məcazi ifadələrlə də yol göstərir. Ayələrdə belə buyrulur:

"Allahın Əli"

"Allahın Ovcu"

"Onlar Allahı lazımınca qiymətləndirmədilər. Halbuki qiyamət günü yer bütünlüklə Onun ovcunun içində olacaq, göylər isə Onun sağ əli ilə büküləcəkdir. Allah Ona aid etdikləri sifətlərdən tamamilə uzaq və ucadır!" ("Zumər" surəsi, 67).

"Allahın Üzü"

"Ənfal" surəsində isə belə buyrulur:

"Onları siz öldürmədiniz, Allah öldürdü. Atdığın zaman sən atmadın, Allah atdı. Allah bununla möminləri yaxşı bir imtahandan keçirtdi. Allah eşidəndir, biləndir!" ("Ənfal" surəsi, 17).

Bu ayə ilə sonsuz güc və qüdrət sahibi olan Rəbbimizin bütün əmr, hökm və işləri, Onun bütün hadisələri meydana gətirən yeganə güc olduğu bildirilib. Allah istəməsə, insanın heç bir şeyə güc çatdırması, heç bir hərəkət etməsi, ağzını açıb danışa bilməsi mümkün deyil. Allah insanların bütün əməllərini, bütün danışdıqlarını və bütün fikirləşdiklərini bilir. Heç bir insan onu yaradan Rəbbimizdən asılı olmadan bir gücə və iradəyə malik ola bilməz. Allah "İnsan" surəsində "Allah istəməsə, siz istəyə bilməzsiniz" ("İnsan" surəsi, 30) şəklində buyurur. Bu ayələrdə bildirilən ifadələrin hər biri Allahı insanlara tanıdır.

Hz.İsanın Çox Üstün Bir Bəndə Olduğunu, Allaha Yaxınlığını Vurğulamaq Məqsədilə İşlədilə Bilər

Həvarilər və ilk xristianlar Hz.İsanın Allaha olan bağlılığına, səmimiyyətinə, dərin imanına, səbrinə, cəsarətinə, Allahın vəhyini tətbiq edərkən qərarlı olmasına, Allahın lütfü ilə həyata keçirdiyi möcüzələrə və üstün əxlaqına şahid olublar. Hz.İsanın anadan olmasından Allah dərgahına yüksədilməsinə kimi həyatının hər dövrü çox böyük möcüzələrlə doludur. Hz.Məryəmin hamilə qalması və Hz.İsanın dünyaya gəlməsi, körpə olarkən danışıb təbliğat aparması, xəstələri sağaltması, ölüləri diriltməsi, Allah dərgahına yüksəldilməsi onun nə qədər dəyərli və fövqəladə bir məqama sahib olduğunu göstərir. İncildə çox geniş şəkildə qeyd edilən bu məsələlər öz təsdiqini Qur’an ayələri ilə də tapır. Rəbbimiz Hz.İsanın, anası Hz.Məryəmin və İmran ailəsinin seçilmiş şəxslər olduğunu bildirir.

İlk xristianların Hz.İsadan bəhs edərkən göstərdiyi coşğunluq bir çox xristian ilahiyyatçıları tərəfindən qeyd edilib. Əhdi-Cədid mütəxəssislərindən biri olan Yohn Marsh (Con Marş) "Yesus in his Lifetime" ("Hz.İsanın həyatı") adlı əsərində "Hz.İsanın ilk ardıcıllarının "Allahın oğlu" sifətindən onun Allah tərəfindən çox xüsusi bir vəzifə üçün seçildiyini və buna görə də Allahla çox xüsusi bir bağlantısının olduğunu bildirmək üçün istifadə etdiklərini"67 vurğulayır. E.P.Sanders isə Hz.İsanın "Allahın oğullarının olduğu bir millətin arasında xüsusi vəzifə üçün seçilən bir Allah oğlu" olduğunu bildirir.68

Paul Knitter (Pol Nitter) "No Other Name" ("Başqa adı yoxdu") adlı kitabında bu üslubdan belə söhbət açır:

"Əhdi-Cədid müəllifləri Hz.İsadan bəhs edərkən analitik filosofların, çılğın xarakterli möminlərin, alimlərin deyil, sevgi ilə dolu olan adamların dilindən istifadə edirlər. Krister Stendalın təkidlə üzərində dayandığı məsələ bunun "dini dil", yəni "sevgi, şəfqət dili" olmasıdır. Xristianlar Hz.İsanı "tək" kimi tərif edərkən metafizik bir prinsipi nəzərdə tutmur, Hz.İsa ilə fərdi insani əlaqə yaratmağa və ona olan bağlılıqlarının təfərrüatlarını göstərməyə çalışırdılar. Xristian ifadələri başa düşüldüyü və işlədildiyi kimi ancaq kilsənin sevgi dilidir. Qəlbin və beynin dilləri şübhəsiz ki, bir-birinə zidd deyil, lakin hər ikisi də fərqlidir. Və bu fərqlərə hörmət göstərilməlidir. Eyni zamanda Hz.İsanın "Allahın oğlu", hətta "tək oğlu" ("Yəhya İncili", 1/14) olduğunu ifadə edən bir mətn də fərqli məna ifadə edəcəkdir. Onların əsas niyyəti...Hz.İsanı eşidənlərin onu nüfuzlu bir şəxs kimi ciddi qəbul etmələrini təmin etmək idi. Bu mətnlərdəki ifadələr...Hz.İsanın da Allahın etibarlı vəhyi olduğunu ifadə etmək üçün idi. Yunan dilində Uios tou Theou ("Allahın oğlu") tərcümə ediləndə ingilis dilindəki "the" artikli üzərində təkidlə durmarıq. OriYinal yunan dilində "The" yoxdur və dolayısı ilə ifadə eyni zamanda "Allahın bir oğlu" kimi tərcümə edilə bilər. "Allahın malik olduğu tək övlad" ifadəsinin sifət halı ibrani dilində işlədilməsinə görə "ilk dünyaya gələn" yaxud da "sevgili" kimi tərcümə edilə bilər. Buralarda Allahın vasitəçisi şəklində ayrı-seçkilik deyil, etibarlı olmağın nəzərdə tutulduğu başa düşülür".69

Üçləmə tərəfdarlarının bu israrının arxasında Hz.İsaya aid edilən üstün məqama kölgə salmaq qorxusunun olması ehtimalı var. Halbuki üçləmə inancı olmadan da Hz.İsanın nə qədər üstün və xeyirli bir insan olduğu qeyd edilə bilər. Qur’an ayələrində Hz.İsanın möcüzələri, onun Allah dərgahına yüksəldilməsi ətraflı şəkildə qeyd edilir, onun və ailəsinin aləmlərə üstün edildiyi bildirilir. Hz.İsa Qur’anda "şanı uca, şərəfli və hörmətəlayiq" şəklində tanıdılır:

"Mələklər dedilər: "Ya Məryəm! Həqiqətən, Allah Öz tərəfindən bir kəlmə ilə sənə müYdə verir. Onun adı Məryəm oğlu İsa Məsihdir ki, dünyada və axirətdə şanı uca, şərəfli və Allaha yaxın olanlardandır" ("Ali-İmran" surəsi, 45).

Xristianlığın Daha Tez Yayılmasını Təmin Etmək Məqsədilə İşlədilə Bilər

Hz.İsa din əxlaqını yaymağa başladığı mühitdə çox böyük çətinliklərlə qarşı-qarşıya idi. Yəhudi xalqı arasında dini insanlara müxtəlif şəkillərdə çatdıran səddukilər, fərisilər, zelotlar, essenilər kimi bir çox məzhəblər var idi və onlar, xüsusilə də ilk üçü fərqli yanlışlıqlar içində idi. Hz.Musanın gətirdiyi haqq dindən uzaqlaşılmış, batil ənənələr və müxtəlif inamlar ortaya çıxarılmışdı. Bunlardan əlavə, bütpərəst Ellin mədəniyyəti də insanlar arasında geniş yayılmışdı. Bu mədəniyyətin təsiri altında olan bəzi yəhudilər isə malik olduqları tövhid inancından geri çəkilərək bəzi bütpərəst etiqadları qəbul etməyə başlamışdılar.

Hz.İsa bütün bu xurafatları bir kənara ataraq İsrail oğullarını saf və səmimi bir imana dəvət etdi. Özlərinin oturuşmuş sistemlərini qorumağın tərəfdarı olan bütün din adamları Hz.İsanın təbliğ etdiyi haqq dindən ciddi şəkildə narahat olurdular. Çünki Hz.İsa insanlara Allah qorxusunu, Allahı sevməyi məsləhət görür, dinə sonradan əlavə edilən batil qaydalardan və eqoist, lovğa, ədabaz ibadət üsullarından əl çəkməyin vacibliyini söyləyirdi.

Hz.İsanın Allah dərgahına yüksəldilməsindən sonra da bu mübarək insanın tələbələri onun nəsihət və xəbərdarlıqlarının yayılması üçün bütün imkanlardan istifadə etdilər. Kənd-kənd, qəsəbə-qəsəbə gəzən xristianlar hər cür çətinlik və məhrumiyyət qarşısında çox üstün dözümlülük göstərir və insanlara Allahın varlığını və Hz.İsanın Allahın elçisi olduğunu çatdırırdılar. Xristianlıq da qısa dövr ərzində çox geniş əraziyə yayıldı. Bütpərəst Roma imperatorluğunun bütün təzyiqlərinə və işgəncələrinə baxmayaraq insanlar axın-axın Hz.İsanın gətirdiyi haqq dinə gəlirdilər. Ancaq bu yeni dinə daxil olanların bir hissəsi beyinlərinə həkk olunmuş bütpərəst ənənələrindən də əl çəkə bilmirdi. Batil "Allahın oğlu" məfhumu da belə bir şəraitdə ortaya çıxdı və ya əvvəllər işlədildiyi mənadan uzaqlaşdırıldı.

E.P.Sanders "The Historical Figure of Yesus" ("Hz.İsanın tarixi portreti") adlı əsərində ilk xristianların Hz.İsanın təbliğini yaymaq üsullarını belə şərh edir:

"Başqalarını razı salmağa çalışarkən həvarilər bəzən Hz.İsanın söylədiyi və etdiyi hərəkətlərlə bağlı hekayələr danışmış ola bilərlər. İlk illərdə bu materiallar böyük ehtimalla yazılmamış, yalnız şifahi şəkildə ötürülmüşdü. Həvarilər Hz.İsanın həyatındakı hadisələrdən bəhs edərkən həmin vaxt mühüm olan nüansları misallarla izah etmək istəmişdilər... Həvarilər yeni tərəfdarlar qazanmaqla yanaşı həm bir-birlərinə, həm də getdikcə çoxalan yeni dindaşlarına Hz.İsanın həyatında baş verən hadisələri xatırlayaraq öyrətmişdilər. Bəzən də Hz.İsanı qəbul etməyən yəhudi müəllimlərlə mübahisə etmişdilər. Bu mübahisələr də Hz.İsa ilə bağlı materialın işlədildiyi üçüncü bir ehtivanı təmin etmişdir".70

Hz.İsanın yaşadığı dövrdə olduğu kimi Hz.İsadan sonra da xristianlığa etiraz edən çoxsaylı adamlar və qruplar olub. Hz.İsanın Allah dərgahına yüksəldilməsindən sonra həvarilərin səyləri ilə xristianlığın sürətlə yayılması onlarda böyük narazılığa səbəb olmuşdu. Buna görə də həmin qruplar müxtəlif əsassız iddialarla çıxış etmiş və xristianlığın yayılmasının qarşısını almaq üçün müxtəlif cəhdlər göstərmiş ola bilərlər. Paul Knitter öz kitabında ilk xristianların hansı şərtlər daxilində yaşaması məsələsinin üzərində dayanır. Knitter onların "həyatda qalmaq" və "öz cəmiyyətlərinin mövcudluğunu davam etdirə bilmək" üçün fərqli bir metod axtarıb tapdıqlarını vurğulayır:

"Ənənəvi kilsə anlayışının ortaya çıxdığı tarixi əlaqə ilə bağlı üzərində diqqətlə dayanılmalı olan başqa bir məsələ də xristianların həm geniş yəhudi cəmiyyəti, həm də təhdidedici Roma imperatorluğu tərkibində azlıq vəziyyətində olması idi. Mədəni və dini çoxluq bu günümüzdə olandan çox fərqli şəkildə başa düşülürdü. Həmin dövrdə xristianlar iki böyük təhlükə ilə qarşı-qarşıya idilər: onlar ya çoxluq təşkil edən qruplar tərəfindən məhv ediləcək, ya da dini ənənələrini onlarınkı ilə qarışdırıb fərqli quruluşa malik olacaqdılar. Xristianların özlərini bu təhlükələrdən qorumaq üçün öz kimliklərini aydın şəkildə müəyyənləşdirməsi və tamamilə inamlarına bağlanması lazım gəlirdi. Bunu da öz inancları ilə, xüsusilə də Hz.İsaya münasibətdə güclənən inamları ilə həyata keçirdilər. Bu doktrinal ifadələr "həyatda sağ qalmaq ifadələri" kimi qeyd edilə bilər. Və bu həmçinin öz cəmiyyətlərinin davamlılığını təmin etmək üçün ortaya atılıb. İlk xristianlar Hz.İsanı mütləq ifadələrlə tanıdaraq, onu tək və yeganə xilaskar elan edərək bütün rəqiblərindən və müxaliflərindən fərqli bir kimlik qazandılar. Bu dilin ortaya çıxardığı güclü bağlılıq onlara zülmlər və lağ edənlər qarşısında böyük güc vermişdi... Bu dil metafizik bir mənadan da çox əxlaqi dil idi və Hz.İsanın bütün əsrlər üçün qüvvədə olan şəxsiyyətini tanıtmaqdan da çox cəmiyyətdəki şəxsiyyətini tanıtmaq məqsədi daşıyırdı".71

Mövcud Siyasi Və Mədəni Şəraitin Təsiri

Üçləmə etiqadının təşəkkül tapması və ortaya çıxması ilə bağlı araşdırmalarda üzərində dayanılan başqa bir məsələ isə həmin dövrün siyasi və mədəni şəraitidir. Əvvəl də qeyd etdiyimiz kimi, Hz.İsanın yaşadığı dövrdə cəmiyyət həm yəhudi, həm də yunan mədəniyyətinin təsiri altında idi. Ağ dəniz tamamilə Roma imperatorluğunun hakimiyyəti altında idi. Roma böyük hərbi işğallarla öz sərhədlərini genişləndirmiş və Ağ dənizi daxili göl halına gətirmişdi. İmperatorluq hərbi sahədə olduğu qədər də mədəniyyət sahəsində ən güclü dövrlərindən birini yaşayırdı və qədim yunan mədəniyyətinin mədəni irsini özünə götürərək onu müəyyən əlavələrlə daha da təkmilləşdirmişdi. "Ellinizm" adlandırılan bu cərəyan din də daxil olmaqla həyatın bütün sahələrinə hakim idi. Romalılar özlərini başqa cəmiyyətlərdən çox-çox üstün sayır və öz həyat tərzlərini işğal etdikləri torpaqlarda da yaymağa çalışırdılar.

Romanın dini Ağ dəniz sahillərində yaşayan bütün xalqlarda olduğu kimi çoxtanrılı bir din idi. Yunan əfsanəsinin xəyali tanrıları müxtəlif adlarla Roma mifologiyasında da işlədilirdi. Onlar ən böyüyü Yupiter adlandırılan və heykəllərlə simvollaşdırılan çoxsaylı bütlərə sitayiş edirdilər. Bəzi Roma imperatorları isə özlərini də bu saxta tanrıların arasına daxil edən qanunlar çıxarmışdılar. Digər tərəfdən, yunan dini və bu etiqada məxsus saxta tanrılar da geniş yayılmışdı: Zevs, Hermes, Venus kimi yunan bütlərinin heykəlləri şəhərlərin meydanlarında yerləşdirilmişdi. Sitayiş edilən bütlər bunlarla bitmirdi. Hər şəhərdə, hər məhəllədə, hətta hər evdə irili-xırdalı müxtəlif bütlər, onlara məxsus heykəllər, şəkillər, xüsusi sitayiş və qurban yerləri vardı. Roma rəhbərləri öz hakimiyyətlərini yaymaq məsələsində bu çoxtanrılı dinlərdən bir vasitə kimi istifadə edirdilər. Roma idarəçiləri onların hakimiyyətini təhdid etməyənə kimi heç kimin dininə qarışmır, əksinə, xalqda bu azğın etiqadlara qarşı onları təşviq etməklə maraq oyandırır, hər tərəfdə məbədlər, qurban yerləri, heykəllər inşa etdirirdilər. Onların fikrinə görə, din guya kütlələrə sədaqəti təlqin etməyin və onlara nəzarət etməyin bir yolu, mücərrəd və dünya ilə birbaşa əlaqəsi olmayan bir sahəyə aid idi.

Romalılar başqa bir mədəniyyətlə qarşılaşanda həmin xalqda öz saxta tanrılarının oxşarlarını axtarır və bununla da özlərinə üstünlük təmin edəcək üçün bir əlaqə yaratmağa çalışırdılar. Buna görə də romalılar bir və tək Allaha iman gətirən yəhudilərə xüsusilə də IV Antiok Epifanesin dövründə Zevs adlı baş tanrılarını azğın şəkildə qəbul etdirməyə çalışıblar, ancaq bu cəhdlər onların arasında böyük iğtişaşlara səbəb olub. Dindar yəhudilər müqəddəs torpaqları mənən murdarlayan bu Roma bütlərinə qarşı qəti etirazlarını bildirib və romalıların öz bütpərəst etiqadlarını yaymaq səylərinə şiddətlə qarşı çıxıblar. Ancaq yunan mədəniyyətinin təsiri yəhudi xalqı üzərində yenə də çox dərin izlər buraxıb.

Hz.İsa da Ellin mədəniyyətinin təsiri altında olan bu yəhudi xalqı arasında təbliğat aparıb. Həvarilər və ilk xristianlar eyni cəmiyyətdə böyüyüb və həyatlarının hər sahəsində Ellin mədəniyyəti ilə yanaşı olublar. E.P.Sanders "Yesus in Historical Context" ("Tarixi kontekstdə Hz.İsa") sərlövhəli məqaləsində Ellin mədəniyyətinin Hz.İsanın yaşadığı Cəlilə bölgəsindəki təsirlərini incələyir. Məqaləsində bir çox alimlərin fikirlərinə də geniş yer ayıran Sanders bunları bildirir:

"Mövcud şərhlərə görə, Cəlilə şəhərləşmə prosesini keçirmiş, kosmopolit və rifah içində olan bir yer idi. Burton Mack-ın (Barton Mak) fikrincə, Cəlilə əslində Ellin mədəniyyətinin bir rəmzi idi... Cəlilə camaatı qonşu qəsəbəyə gedəndə yunan oyunlarını və filosoflarını izləyib qulaq asa bilirdi. Tətillərdə Suriyadakı böyük şəhərlərə gedir və yunan mədəniyyətinin içinə girə bilirdilər. Onların Ellin mədəniyyətinin təsirinə məruz qalmasında Roma da böyük rol oynayırdı. Cəlilədə çoxlu sayda romalı əsgər, həmçinin romalı məmurlar, rəsmi nümayəndələr var idi... Təkcə teatrlar deyil, Sepphorisdə Avqusta və Romaya həsr edilmiş bütpərəst bir məbəd vardı. Kəndlilər bütpərəstlərə aid mərasimlərdə qurban kimi kəsilmək üçün heyvanlar yetişdirirdilər".72

Yunan mədəniyyəti mifologiyaya əsaslanan bir mədəniyyət idi. Danışıqlarda, işlədilən sözlərdə məcazi ifadələrə, əfsanəvi hekayələrə çox tez-tez rast gəlmək olardı. Əfsanələrlə həqiqi həyat sanki bir-birinə qarışmışdı. Hz.İsa haqqında işlədilən "Allahın oğlu" ifadəsini tədqiq edən Müqəddəs Kitab mütəxəssisləri də yunan mədəniyyətinin bu ifadənin şüurlara yerləşməsindəki təsirinə diqqət çəkirlər. Yunan mifologiyası "tanrıları" insanlarla yoldaşlıq edən, axırda da onlarla birlikdə yeni nəsillər dünyaya gətirən varlıqlar kimi təsəvvür edirdi. Məsələn, Makedoniyalı İsgəndər Zevsin oğlu kimi qəbul edilirdi. Sanders yunan mədəniyyətinin həmin dövrdə imperatorluğun sərhədləri daxilində geniş yayıldığını bildirir və buna görə də Hz.İsa barədə "Allahın oğlu" (bundan Allaha sığınırıq) ifadəsinin işlədilməsinin bu təsirin ucbatından daha çox yayıldığını ifadə edir.73 Həmçinin tədqiqatçılar tərəfindən qədim Yunanıstandakı Zevs-Hera-Apollo üçlüyü ilə üçləmə etiqadı arasında bir çox paralellər aparılır. Üçləmə etiqadı bütpərəst cəmiyyətlərdə çox geniş yayılmışdı. Xüsusilə də yunan mədəniyyətinin çoxlu "ata tanrı" və "oğul tanrı"ları vardı. Platon bu üçləməni düstur halına gətirərək "tanrıları"nın "loqos" (söz, kəlam) adlı bir oğlunun və "sophos" (müdriklik) deyə bir qızının olduğunu iddia etmişdi. Platona görə, tanrı, loqos və sophos bir "üçləmə"ni təşkil edirdilər. Xristianlıq üçləmə inancını və bu gün malik olduğu bir sıra etiqad və icra metodlarını sözügedən yunan mədəniyyətindən yaxud da başqa bütpərəst mədəniyyətlərdən götürdü. Buna görə də getdikcə Hz.İsanın gətirdiyi təmiz dindən ayrıldı, Hz.Musanın şəriətinin əsası olan "Tək Tanrı" etiqadından uzaqlaşdı.

"From Yesus to Christ, The Origins of the New Testament, Images of Yesus" ("İsadan Məsihə, Əhdi-Cədidin mənbələri, İsanın şəkilləri") kitabının müəllifi Paula Fredriksen İncillərin və bu müqəddəs kitabların yazıldığı cəmiyyətlərin yunan mahiyyətli olduqlarını vurğulayandan sonra belə bir şərh verir:

"Xristianlıq Ellin dünyasında ortaya çıxmışdı... İncillərdə işlədilən dil də yazan şəxslərin öz vərdiş etdikləri dilin üzərində qurulmuşdu. Bu dil bütpərəst ənənələrini, Ellin inanclarını əks etdirirdi. Buna görə də Hz.İsa üçün "Tanrı", "Xilaskar", "Tanrının oğlu" və "loqos" kimi ifadələr işlədirdilər. Bundan başqa, istifadə edilən "Davudun oğlu", "İnsan oğlu", "Tanrının hakimiyyəti" və "Məsih" kimi məfhumlar isə İncil müəllifləri üçün çox da tanış deyildi. Bu ifadələr İncilləri yazan adamlar tərəfindən Hz.İsanın yaşadığı Fələstin torpaqlarındakı mövcud mədəniyyətdən götürülmüşdü".74

Dr.Paul R.Eddy (Pol R.Edi) də "Was Early Christianity Corrupted by Hellenism?" ("İlk xristianlıq ellinizm tərəfindən təhrif edildimi?") sərlövhəli məqaləsində bu nəticəyə gəlir:

"Babilə kimi uzanan qədim dünya boyunca üçlü qruplaşmalarla bütpərəst tanrılara sitayiş etmək ənənəsi yayılmışdı. Bu təsir Hz.İsadan əvvəlki və sonrakı əsrlərdə Misirdə, Yunanıstanda və Romada da artıqlaması ilə müşahidə edilirdi. Həvarilərin ölümündən sonra bu cür bütpərəst etiqadlar xristianlığı işğal etməyə başladı... Plato üçləməni hazırkı şəklində öyrətməsə də onun fəlsəfəsi bu doktrina üçün hazırlıq rolunu oynayırdı".75

Oscar Cullmann (Oskar Kalmann) da "The Christology of the New Testament" ("Əhdi-Cədidin Hz.İsa teologiyası") adlı mühüm araşdırmasında "Allahın oğlu" ifadəsindən İncil dövründə Şərqdə və Ellin mədəniyyətində necə istifadə olunması məsələsini ətraflı şəkildə tədqiq edir. Xüsusilə də Misirdə, Babildə və Assuriyada hökmdarların müqəddəs şəxslər kimi qəbul edildiklərini və onların "Allahın oğlu" adlandırıldıqlarını bildirir. Cullmann diqqətimizi yunan dinlərində müqəddəs güclərinin olmasına inanılan hər bir insan barədə "Allahın oğlu" ifadəsini işlədilməsinə cəlb edir.76 Hz.İsanın göstərdiyi möcüzələr isə onun xalq tərəfindən bu cür tanıdılmasına kifayət edir. Varner Hz.İsanın təbliği ilə qarşılaşan gentilelərin (Müqəddəs Kitabda yəhudi olmayanlar üçün işlədilən bir ifadədir, Hz.İsa dövründəki romalılar üçün işlədilirdi) baxışlarının bu fikirlər çərçivəsində formalaşdığını söyləyir və belə davam edir (buradakı ifadələrdən Allaha sığınırıq):

"Onların "Allahın oğlu" fikirləri çoxtanrılı düşüncə üzərində qurulmuşdu. Buna görə də bu fikirlərini Hz.İsa və həvarilərinin təktanrılı inanclarına döndərmələri olduqca çətin idi. Şərq və Ellin düşüncələrinin hakim olduğu, dolayısı ilə hökmdarların və başqa müqəddəs adamların "Allahın oğlu" adlandırıldığı bu bölgədə Hz.İsa da "Allahın oğlu" elan edildi".77

Bütpərəst Etiqadların İnsanları Tanrılaşdırmaq Meylləri

Roma imperatorluğunun sərhədləri daxilində yaşayan bütpərəst xalqların dinlərindəki əsas xüsusiyyətlərdən biri insan-tanrı anlayışı ilə bağlı idi. Zevs, Hermes, Venus, Yupiter kimi xəyali Roma və yunan tanrıları insanlar kimi təsvir edilirdilər. Bu tanrıların heykəlləri məbədlərin mərkəzində yaxud da böyük şəhərlərin meydanlarında yerləşirdi. Bütpərəstlər xəyallarının məhsulu olan bu tanrılarını "əllə tutulan, gözlə görünən" varlıqlar kimi təsəvvür edir, həmin tanrıların insan cildinə girərək onlara görünməsini də təbii bir hadisə kimi qəbul edirdilər.

Bütpərəstlərdəki bu insan-tanrı anlayışı o qədər açıq idi ki, özünü "kəramət" sahibi kimi göstərən və dini məsələlərdə vəz edən insanlar bu "məqama" asanlıqla yiyələnə bilirdilər. Əhdi-Cədidin "Həvarilərin işləri" kitabında bu məsələ ilə bağlı maraqlı misallar var. Bu misallara görə, Pavel və Barnaba indiki Konya şəhəri (Türkiyə) yaxınlığındakı Listra adlanan yerdə xəstə bir adamı müalicə etdilər. Xalq da onların tanrı hesab etdi:

"Pavelin nə etdiyi görən xalq, səsini yüksəldib Lrkayoniya dilində "Tanrılar insan surətində yanımıza eniblər!", - dedilər. Barnabanı Zevs, Pavelin isə baş natiq olduğu üçün Hermes adlandırdılar. Şəhərin önündə yerləşən Zevs məbədinin kahin, şəhər qapısının önünə öküzlər və çələnglər gətirib, xalqla bərabər qurban kəsmək istəyirdi" ("Həvarilərin işləri", 14/11-13).

Oxşar bir hadisə Maltada baş verib. Pavellə söhbət edən bütpərəstlər onun zəhərli olduğunu güman etdikləri bir ilan tərəfindən çalınıb ölmədiyini görəndə yenə insan-tanrı fikrinə gəlmişdilər:

"Onlar Pafelin bədəninin şişməsini və yaxud ölü kimi qəflətən yerə yıxılmasını gözləyirdilər; amma çox gözlədikdən sonra ona zərərli bir şey olmadığını gördükdə fikirlərini dəyişdirib: "O, bir tanrıdır", - dedilər" ("Həvarilərin işləri", 28/6).

Hz.İsanın ardıcılları öz dinlərini məhz belə bir düşüncə tərzinə malik olan insanlar arasında yaymağa çalışır, bu adamlara möcüzələr göstərən, xəstələri sağaldan, ölüləri dirildən bir Məsihdən bəhs edirdilər. Bu adamlar da Allahın üstün möcüzələr verdiyi bu müqəddəs elçisinin Zevs yaxud Hermes kimi bir "tanrı" olduğuna inanırdılar.

Həmçinin Allah Qur’anda üçləmə tərəfdarlarının "Məsih Allahın oğludur" şəkilli ifadələrindən bəhs edərkən "Onların ağzında gəzən bu sözlər daha öncə küfr edənlərin sözlərinə bənzəyir" ("Tövbə" surəsi, 30) xəbərini verir. Yəni xristianlar bu sözləri onlardan əvvəl bu anlayışlara sahib olan bəzi inkarçı xalqlardan götürmüşdülər.