Radikalizmin Yanlişliği və Həqiqətlər

Bu kitabda terror anlayışından bəhs etdiyimiz kimi, radikalizm haqqında da danışmağımız vacib məsələdir. Radikalizm hər hansı bir mövzuda sərt və köklü dəyişikliklərin tərəfdarı olmaq və buna uyğun güzəştsiz siyasət yürütmək mənasına gəlir.

Hər mövzuda olduğu kimi, bunda da müsəlmanın meyarı Quran ayələri və Peyğəmbərimizin həyatı olmalıdır. Qurana nəzər saldıqda radikal üslubun Allahın möminlərə əmr etdiyi üslubla heç də uyğunluq təşkil etmədiyini görürük. Allah Quranda möminlərdən bəhs edərkən yumşaq sözlü, qovğadan qaçan, insanlara dostca yanaşan insani xüsusiyyətləri təsvir edir.

Bu mövzuda bizə yol göstərən nümunələrdən biri Allahın hz. Musa və hz. Haruna əmridir. Allah elçilərinə Fironla yumşaq danışmağı buyurmuşdur:

Fironun yanına gedin. Çünki o, həddini aşmışdır. Onunla yumşaq danışın. Bəlkə, öyüd-nəsihət qəbul etsin, yaxud qorxsun! (Taha surəsi, 43-44)

Firon öz dövrünün ən zalım və ən üsyankar inkarçısı idi. Allahı inkar edib cahilliklə saxta ilahlara tapmış, iman edənlərə (İsrail oğullarına) qorxunc zülmlər vermişdir. Buna baxmayaraq, belə şəxsə qarşı Allah yumşaq davranmağı buyurmuşdur. Diqqət edilirsə, Allahın göstərdiyi üslub dostcasına ünsiyyət qurmaqdır. Həyəcanlı etiraz nümayişi ilə və ya qəzəbli şüarlarla çəkişmək deyil.

Quranda Gözəl Söz Söyləməyə Dair Bəzi Örnəklər

Mədyən qövmünə də qardaşları Şüeybi (göndərdik). O dedi: “Ey qövmüm! Allaha ibadət edin. Sizin Ondan başqa ilahınız yoxdur. Ölçünü və çəkini əskiltməyin. Mən sizi bolluq içində görürəm və qorxuram ki, başınıza (hər şeyi) bürüyən günün əzabı gələ.

Ey qövmüm! Ölçüyə və çəkiyə ədalətlə tam riayət edin, insanların mallarını əksik verməyin və yer üzündə fəsad yaymaqla pis işlər görməyin!

Əgər möminsinizsə, Allahın saxladığı (nemətlər) sizin üçün daha xeyirlidir. Mən sizin üstünüzdə gözətçi deyiləm”.

Onlar dedilər: “Ey Şüeyb! Atalarımızın ibadət etdikləri (tanrılardan), yaxud mallarımızı istədiyimiz kimi istifadə etməkdən vaz keçməyimizi sənə namazınmı əmr edir? Doğrudan da, sən yumşaq xasiyyətlisən, ağıllısan”.

DO dedi: “Ey qövmüm! Bir deyin görək, əgər mən Rəbbimdən açıq-aydın bir dəlilə istinad edirəmsə, O da Öz tərəfindən mənə gözəl bir ruzi veribsə, onda necə olsun?” Sizə qadağan etdiyim şeylərlə əleyhinizə çıxmaq istəmirəm. Mən ancaq bacardığım qədər islah etmək istəyirəm. Mən ancaq Allahın sayəsində uğur qazanıram. Mən yalnız Ona təvəkkül edir və yalnız Ona üz tuturam”. (Hud surəsi, 84-88)

Bu dialoqa baxdıqda hz. Şüeybin qövmünü dinə gözəl əxlaqla dəvət etdiyi və bu zaman çox təvazökar davrandığı görünür. Ayələrdəki bəzi ifadələrin hikmətini belə açıqlamaq olar:

Quran ayələri araşdırıldıqda yumşaq və mərhəmətli üslubun bütün peyğəmbərlərin ortaq xüsusiyyəti olduğu görünür. Allah hz. İbrahimi “həqiqətən, İbrahim çox yalvaran həlim bir kimsə idi” (Tövbə surəsi, 114) şəklində tərif edir. Peyğəmbərimiz hz. Muhəmmədin əxlaqını göstərən bir ayə isə belədir:

Allahın mərhəməti sayəsində sən onlarla mülayim rəftar etdin. Əgər sən kobud və daş qəlbli olsaydın, onlar hökmən sənin ətrafından dağılışardılar. (Ali-İmran surəsi, 159)

Qəzəbli Üslubdan Çəkinmək Allahın Əmridir

Radikalizmin gözə çarpan bir xüsusiyyəti də qəzəbli üslubdur. Bu, radikal şəxslərin danışıq və yazılarında özünü qabarıq şəkildə büruzə verir. Halbuki qəzəb müsəlman xüsusiyyəti deyildir. Allah Quranda möminləri təsvir edərkən “O müttəqilər ki, bolluq zamanı da, qıtlıq zamanı da xərcləyir, qəzəblərini boğur və insanları bağışlayırlar. Allah yaxşı iş görənləri sevir” (Ali-İmran surəsi, 134) kimi buyurur.

Müsəlmanları qəzəbli davranmağa əsas verən hər hansı bir vəziyyət ola bilməz. Müsəlmanın digər insanlardan tək istəyi onların Allaha iman etməsi və gözəl əxlaqlı olmasıdır. Bu isə ancaq Allahın o insanlara hidayət verməsi ilə mümkündür. Biz nə etsək də, insanlara həqiqətlərdən nə qədər bəhs etsək də, qəlblər Allahın əlindədir. Allah “İman gətirənlər hələ bilmirlərmi ki, əgər Allah istəsəydi, bütün insanları doğru yola yönəldərdi?” (Rəd surəsi, 31) ayəsi ilə bu önəmli həqiqəti müsəlmanlara xatırladır.

Bu səbəbdən, müsəlmanın vəzifəsi yalnız həqiqətlərdən danışmaq, insanları bu gerçəklərə dəvət etməkdir. Onların bunu qəbul edib-etməməyi tamamilə öz vicdanlarına buraxılır. Allah bunu Quranda bir daha vurğulayır və dində məcburiyyətin olmadığını bildirir:

Dində məcburiyyət yoxdur. Artıq doğru yol azğınlıqdan aydın fərqlənir. Hər kəs tağutu inkar edib Allaha iman gətirərsə, heç vaxt qırılmayan ən möhkəm dəstəkdən yapışmış olar. Allah eşidəndir, biləndir. (Bəqərə surəsi, 256)

Dolayısilə, insanların iman edib müsəlman olması, həmçinin müsəlmanların ibadətləri yerinə yetirib günahlardan çəkinməsi üçün heç bir təzyiq göstərilə bilməz. Buna görə yalnız öyüd-nəsihət verilə bilər. Allah müsəlmanların təzyiqçi olmadığını Peyğəmbərimizə xitabən vəhy etdiyi bəzi ayələrdə belə xəbər vermişdir:

Biz onların nə dediklərini yaxşı bilirik. Sən onları məcbur edən deyilsən. Sən Mənim təhdidimdən qorxanlara Quranla öyüd-nəsihət ver! (Qaf surəsi, 45)

De: “Ey insanlar! Rəbbinizdən sizə haqq gəlmişdir. Kim doğru yolla getsə, xeyri onun özünə dəyər, kim azğınlığa düşsə, ziyanı da onun öz əleyhinə olar. Mən sizi qoruyan deyiləm”. (Yunis surəsi, 108)

Müsəlmanlar yalnız din əxlaqını yaymaqla və ən zalım inkarçılara belə yumşaq davranmaqla vəzifəlidir. Buna görə də radikal ola bilməzlər. Çünki radikallıq kimi saydığımız bütün xüsusiyyətlərin əksini müdafiə edir. Həqiqətdə radikalizm İslam dünyasına sonradan əlavə edilən fikir cərəyanı və siyasi mövqedir. Necə ki, radikalizm kimi təsvir edilən sosial faktlar araşdırıldıqda bunların keçmişdə kommunistlər tərəfindən istifadə olunan üsul və üslubların məcmuəsi olduğu və həqiqətdə İslamda heç bir yeri olmayan təəssübkeşliyin (Fəth surəsi, 26) bir ifadəsi kimi ortaya çıxdığı görünər.

Radikalizm Və Terror Ortadan Necə Qalxar?

Radikalizm Terror

Əvvəlki hissələrdə də ifadə etdiyimiz kimi, Əfqanıstandan Liviyaya, Nigeriyadan İraqa kimi 13 illik hərbi əməliyyatlardan sonra ortaya çıxan qəti bir həqiqət var: radikal terrorçu qruplaşmalar hərbi güc, şiddət və təzyiqlə ortadan qalxmamış, əksinə, daha da güclənmişdir. Bundan başqa, hava hücumları və quru əməliyyatları da daxil olmaqla, hər növ hərbi əməliyyat daha çox sivil insanların ölümünə, şəhər və infrastrukturların dağılmasına səbəb olub həmin ölkələrdə qəzəbə yol açmış və bu da radikal təşkilatların işinə yaramışdır. İnsanları yetişdirmək üçün milyardlarla pul xərclənməsi, lakin bu əziyyətin terror təşkilatları üçün insan qaynağına çevrilməsi isə olduqca düşündürücüdür.

Bəzi hərbi analitiklərə görə, terror təşkilatlarının liderlərinin öldürülməsi ən təsirli metod kimi göstərilsə də, daha geniş perspektivdən baxdıqda bunun heç bir nəticəsinin olmadığı görünür. Məsələn, Üsamə Bin Ladenin öldürülməsi Əl-Qaidənin sonunu gətirməmişdir.

Bununla yanaşı, terror təşkilatları bu silahlı hücumları mahirliklə təbliğat vasitəsinə çevirirlər. Onlar bu hücumları öz məqsədlərinin haqlı olduğuna dəlil kimi göstərirlər. Buna görə də bu təşkilatlar həm daha da güclənir, həm də fəaliyyətlərini yeraltı sığınacaqlarda davam etdirirlər ki, bu da onlara qarşı hərbi müdaxiləni təsirsiz edir.

Terroru ortadan qaldırmaq üçün sosial-iqtisadi inkişafa təkan vermək və şiddətli terror fəaliyyətlərinin gerçəkləşdiyi bölgələrdə demokratik prosesləri açıq şəkildə sürətləndirmək lazımdır. Bunları həyata keçirmək üçün radikal düşüncənin kökündə yatan cəhalətin ortadan qaldırılması şərtdir. Bunun gerçəkləşməsini isə ancaq təlim və mədəni fəaliyyətlər yolu ilə həyata keçirmək olar. Bu üsul silahlara və sonra da maddi yardımlara milyardlarla pul xərcləməkdən daha sərfəlidir və daha yaxşı nəticələr verər.

Terror təşkilatlarının intellektual təməlinə qarşı tədbir almaqla təşkilat üzvləri qatilə çevrilmədən öncə onları durdurmaq, həmçinin həmin təşkilata qoşulanların artmasını önləmək mümkündür. Kütləvi informasiya vasitələri ilə aparılan təlim işlərinə heç bir terror təşkilatı qarşı çıxa bilməz. İntellektual bünövrəsini itirən bir hərəkat həyatda qala bilməz. Ölkələr ya bu vəzifəni öz boyunlarına götürməli, ya da bunu yerinə yetirməyə könüllü olan ictimai təşkilatları dəstəkləməlidirlər.

A. Hərbi Büdcə (ABŞ Dolları)	1. 500+ milyard 2. 100-500 milyard 3. 50-100 milyard 4. 20-50 milyard	5. 10-20 milyard 6. 5-10 milyard 7. 1-5 milyard	8. 0.5-1 milyard 9. 0.1-0.5 milyard 10. -0.1 milyard
Radikal ideologiyaya qarşı yalnız fiziki gücdən istifadə etməklə mübarizə aparmaq nəticə verməz, hətta bu radikalizm tərəfdarlarının sayını daha da artırar. Radikalizmi və onun qlobal təsirini aradan qaldırmaq, həmçinin demokratiya, plüralizm və insan haqları kimi müsbət insani keyfiyyətləri ayaqda saxlamaq üçün təhsil ən vacib addımdır.

İdeoloji əsası nə olursa-olsun, bütün terror təşkilatlarına qarşı təlim səfərbərliyi dünya miqyasında üz-üzə qaldığımız amansız terroru önləmək üçün vacibdir. Məsələn, NATO ekstremizmə qarşı silahlı mübarizəyə böyük məbləğdə maliyyə ayırır, lakin bir tərəfdən də təhlükə böyüməyə davam edir. Bu problemin həlli maliyyə qaynaqlarının düzgün idarə olunmasındadır. Ekstremist ideologiyaya qarşı yalnız fiziki mübarizə aparmaq çox az nəticə gətirir, hətta bu ideologiyanı dəstəkləyənlərin sayını artırır. Bölgədəki hərbi əməliyyatlar həm daha çox insanın həyatı bahasına başa gəlir, həm də bu əməliyyatlarda ölən insanların yaxınlarının Qərbə qarşı qəzəbdən dolayı ekstremistlərə qoşulmasına səbəb olur.

Son dərəcə təhlükəli olan radikal cərəyanların sona çatması üçün onların ideoloji əsasları dünya miqyasında yox edilməlidir. Bunun öhdəsindən isə ancaq qərbli müttəfiqlərin də yardımı ilə Orta Şərq ölkələri gələ bilər. Radikalizmi və dünyadakı təsirlərini ortadan qaldırmaq, demokratiya və insan haqlarını ön plana çəkmək üçün təlim ən əhəmiyyətli addımdır. Dünyanın təhlükəsizliyini təhdid edən radikalizmin inkişafının qarşısını almaq üçün dünya liderləri təlimə önəm verməli və fikri mübarizənin təcili olduğunu görüb cəhalətin ortadan qaldırılması yollarını axtarmalıdırlar.

Savaşın Sebep Olduğu Gerçek Maliyet ve Bunlar Yerine Yapılabilecek Diğer Harcamalar
a. Orta hesabla bir evin gəliri b. Ortalama 4 Yıllık Bir Kolej Eğitimi c. Orta hesabla bir ailənin tibbi siğortası d. Orta hesabla bir evin qiyməti	1. Tək bir əsgərin hərbi sursatı 2. Bir raketin qiyməti 3. Bir tankın qiyməti 4. Bir F-22 qırıcı təyyarəsinin qiyməti	5. Bir B-2 qırıcı təyyarəsinin qiyməti 6. Bir sualtı qayığın qiyməti 7. Təyyarə daşıyan gəminin qiyməti 8. İllik nüvə silahı proqramına çəkilən xərc
ABŞ-ın hərbi büdcəsi ardıcıl olaraq 11 il ərzində 104 % həcmində artmışdır. 2001-ci ildə 354 milyard dollar olan xərclər 2011-ci ildə 721 milyard dollara yüksəldi. Pentaqon müharibə üçün 50 ştatın səhiyyə, təhsil və təhlükəsizlik xərclərindən daha artıq büdcə nəzərdə tutmuşdur. Hərb üçün xərclənən 1 milyard dollarla təbiətə, səhiyyə və təhsilə investisiya qoyula bilər, beləcə, 5000-dən 17000-dək insana işləməyə şərait yaranar və ya 1 ildə İraqda müharibə üçün xərclənən 11 milyard dollar ilə 220000 müəllimin maaşı verilə bilər. Eyni şəkildə, İraqdakı tək bir əsgərin illik dolanışıq xərci ilə Amerikada ehtiyacı olan 60 ailənin yemək xərcləri ödənilə bilər.

Terrorla Fikri Mübarizənin Əhəmiyyətinə Bir Nümunə: “Charlie Hebdo” Hücumu

Kitabın əvvəlindən bəri təsvir etdiyimiz xürafə hədislərdən qaynaqlanan radikalizmin ən qorxunc terror əməllərindən biri Parisin mərkəzində “Charlie Hebdo” jurnalının 12 əməkdaşının öldürülməsi idi. Bu hücumun ardınca sinaqoq, məscid və dini vəqflər də təhlükə altına düşdülər. Danimarkada həmin jurnalın əməkdaşlarının anım mərasiminə təşkil edilən hücum problemin ciddiliyini bir daha aktuallığa çevirdi.

Hazırda dünyada nifrət yayılıb. Bundan da ən çox adi insanlar zərər çəkir. Hər düşüncədəki radikallar Avropanı başda müsəlmanlar olmaqla, musəvilər və digər azlıqlar üçün yaşanmaz hala çevirir. Bu vəziyyət öz vətəndaşlarına da təsir edir. Terror, anarxiya və şiddət bu əsrin ən böyük bəlasına dönüb. Xüsusilə İslam coğrafiyası bu bəla üzündən çox acılar çəkir. Lakin bunu təkrar qeyd etmək lazımdır ki, terrorun dini yoxdur.

Fikirlərdəki yanlışlıqlar müxtəlif formalarda ifadə edilə bilər, ancaq fərqli düşündüyü üçün bir insanın öldürülməsi, ya da insana əziyyət verilməsi qəbul edilə bilməz. Haqqında danışılan şəxs ifadə azadlığından sui-istifadə edib başqalarının müqəddəs dəyərlərini təhqir etsə belə, problem şiddət və ya kobud yollarla deyil, ancaq mədəni və hörmətə əsaslanan davranış çərçivəsində həll edilməlidir.

Terror və şiddət insanı kor təsadüflərin məhsulu zənn edən təhsil sisteminin qaçılmaz nəticəsidir. Bu sistem insanları vəhşi mühitdə həyatda qalmaq üçün mübarizə aparan heyvan kimi görür və insanlara mərhəmətsizliyi, eqoistliyi öyrədir. Bu sistemdə yardımlaşmanın, şəfqət və sevginin dəyəri yoxdur. Bir insanın nə qədər mərhəmətsiz olarsa, o qədər güc qazanacağı düşünülür. Bu təhsili alan insan mənəvi yöndən güclü olub vicdanına tabe olmazsa, terroru özünü göstərmə və haqq əldə etmə vasitəsi olaraq görən hər cür ideologiyaya açıq hala gəlir. Qısa olaraq, belə bir təhsilə yiyələnmiş insanı bəziləri kommunist ideologiyanın və bəziləri də xurafatçı ideologiyanın təlqinləri ilə terrora yönləndirə bilər. Buna görə də dünyanın terrora qarşı almalı olduğu ilk tədbir bu yanlış təhsil sistemini düzəltmək olmalıdır.

“Charlie Hebdo”nun və bənzəri informasiya vasitələrinin müsəlmanları incitdiyi doğrudur. Jurnal təkcə müsəlmanları deyil, həmçinin xristian, musəvi və buddistləri də incidən məqalələr yayımlamışdır. Belə ki, bir müsəlman hüquq çərçivəsində məhkəməyə baş vurub öz haqqını tələb edə bilər. Daha da yaxşısı, həmin şəxslərə dostca yanaşmaqla etdiklərinin xoş olmadığını söyləyib sevgi və mərhəməti təşviq edə bilər. Həmçinin bu yanlış məntiqin düzəldilməsinin gərəkdiyini yazaraq və ya danışaraq dünyaya çatdıra bilər. Lakin Qurana tabe olan müsəlman İslama inanmadığı üçün başqa birini əsla öldürməz.

İslam Dini Bu Cizgilərdən Münəzzəh və Ucadır.

4. Silah insanı öldürmez, Radikal Müslümanlar insanları öldürür.

İslam əleyhdarları çəkdikləri karikaturalarla İslama qarşı qorxu və nifrəti gücləndirməyə çalışırlar. Müsəlmalar bu rəsmlərə etibar etməyib xurafat və fanatizmdən uzaq olan və Qurana əsaslanan islamı bütün dünyaya yaymağa davam etməlidirlər.

Digər tərəfdən, dünyanın bir çox yerində İslam adından cinayətlər işlənir və son dərəcə vəhşi əməllər törədilir. Üstəlik, bu mənfur əməllərdən ən çox elə müsəlmanlar əziyyət çəkir. Dünyanın hər tərəfində, demək olar ki, hər gün baş verən terror hücumlarında yüzlərlə müsəlman həyatını itirir. Unutmaq olmaz ki, bu insanların əməlləri Qurana uyğun deyil, bunlar xurafatlardır. Peyğəmbərimizin vəfatından sonra ortaya çıxan xurafat Peyğəmbərimizin və Allahın adından dində olmayan hökmlər uydurub ayrı din meydana gətirmişdir. Uydurma hədislər əsasında ortaya çıxarılan bu sistemdə sevgi, mərhəmət, dostluq, qadına dəyər vermək, elm və sənət, qısası, insanlara aydınlıq və sevinc gətirən heç bir şey yoxdur. Təzyiq, mərhəmətsizlik və şiddət vardır. Xurafat insanı ölmədən məzara qoyur və İslam adından bütün gözəllikləri əlindən alır.

Müsəlmanların İslamın sülh dini olduğu barədəki sözləri Qurana əsaslanmalıdır. Xürafələrdən, uydurma hədis və rəvayətlərdən ibarət dini müdafiə edən şəxsin sülh və sevgidən bəhs etməsi mümkün deyil. Bu həqiqət yalnız müsəlmanlara deyil, terrorla mübarizə aparmaq istəyə Qərbə də əhəmiyyətli yol göstərir: terroru yox etmək bu şiddətin bünövrəsini fikrən ortadan qaldırmaqla mümkündür. Xurafat mövcud olduğu müddət ərzində İslam coğrafiyasını bombalamaq, bölgəyə əsgər göndərmək, terror təşkilatlarının liderlərini öldürmək, bir sözlə, şiddətə şiddətlə cavab vermək terroru sona çatdırmaz. Tam əksinə, qızışdırıb daha böyük canavara döndərər. Kin və nifrəti qızışdıran hər cür addımdan çəkinmək və silahların deyil, fikirlərin danışdığı mühit qurmaq lazımdır.

Buna təkrar nəzər yetirək: terrorun heç bir forması heç bir şəkildə qəbul edilə bilməz. Xüsusilə bir insanı öldürməyi bütün insanları öldürməklə eyni tutan İslam dinini terrorla əlaqələndirmək əsrimizin ən qorxunc tragediyalarından biridir.

Fəqət terror küçələrdə etiraz aksiyaları, dövlət başçılarının qınanması və yalnız “İslam sülh dinidir” şüarları ilə bitməz. İslamın sülh dini olduğunu bizə bildirən Qurandır. Bu həqiqət israrla və bütün dəlil və açıqlamaları ilə dünyaya elan edilməli, həmçinin İslam dünyası xürafələrdən təmizlənməlidir. Bu mövzuda, əlbəttə ki, Qərbin dəstəyi önəmlidir, lakin bunu əsas müsəlmanlar etməlidir.

İnsanlar Radikal Terror Təşkilatlarına Niyə Qoşulurlar?

Qərb ölkələrində terroru araşdıran mütəxəssislər, kəşfiyyatçılar, yazıçı və analitiklər müntəzəm olaraq bu suala cavab axtarırlar: insanlar radikal terror təşkilatlarına niyə qoşulurlar?

Çoxlu sayda nəzəriyyə irəli sürür, “şəhərin kasıb uşaqları”, “cahil kütlənin mənsubları”, “boşluq içində macəra axtaranlar” kimi ifadələr işlədirlər. Bəziləri bu qətliamları “utopik siyasətin cazibəsi” kimi qələmə verərkən, bəziləri də bu insanların “bizim də hekayəmiz olsun” məqsədilə yola çıxdığını iddia edirlər. Zamanla qrupda çoxlu sayda karyera sahibi, akademik, həkim və mühəndislərin olduğunun, bir çoxunun isə əsilli-köklü ailələrdən gəldiyinin öyrənilməsi isə bu nəzəriyyələri alt-üst etdi. Bəziləri isə bu təşkilatlara qoşulanlara ruhi xəstə adını verdi. Bunun cavabını isə “Massachusetts Lowell’s” Mərkəzinin terrorizm və güvənlik işləri bölməsindən psixiatriya professoru Con Horqan (John Horgan) verir:

“Onların dəli olduğunu düşünməyə olduqca meyilli idik. Terrorçuların etdiklərini əsas alıb mövzunun patoloji yöndən açıqlana biləcəyini zənn edirdik. Lakin terrorizmi ruhi xəstəlik olaraq açıqlamaq yanlışlıqdır”.2

Radikal təşkilatlara Avropa ölkələrindən Qazaxıstana, Avstraliyadan Somali, Rusiya və Tunisə qədər bütün dünyadan qoşulurlar. Məsələn, sırf Əsəd rejiminin devrilməsinə dəstək olmaq üçün 80 ölkədən təxminən 15000 silahlının Suriyaya getdiyi və bunların çoxunun hazırda İŞİD-ə qoşulduğu hesab edilir.

Dr. Horqan və başqaları hər cür ehtimala son vermək məcburiyyətində qaldılar. Çünki yoxsulluq, əqli xəstəlik və buna bənzər şeylər hər ölkədən insanların bu qədər çətinliyi keçib terror təşkilatlarına qoşulmasını açıqlaya bilməz. Heç kim bir hekayə olsun deyə ailəsini, varını və yoxunu buraxıb özünü hər cür vəhşiliyin yaşandığı savaşın içinə atmaz. Ölümü bu qədər sürətli və şərtsiz şəkildə qəbul etməz. Radikal təşkilatlara Avropa ölkələrindən Qazaxıstana, Avstraliyadan Somali, Rusiya və Tunisə qədər bütün dünyadan qatılırlar. Bunun sayı sürətlə artır və Fransa, Almaniya kimi Avropa ölkələri isə bu statistikada öndə gedir. İndi isə bu statistika qarşısında cavabı axtarılan “insanlar bu təşkilatlara niyə qoşulurlar?” sualına cavab verək.

Gerçək İslamdan uzaqlaşıb belə bir xürafə dininin mənimsənilməsi müsəlmanların bir qismini azadlıqdan, elm və sənətdən, ən əhəmiyyətlisi isə özündə bu ünsürləri ehtiva edən Quranın əslindən uzaqlaşdırdığı kimi, onları həm də radikallaşdırdı. Radikalizmin ideoloji əsası nəzarətsiz (bəzən də dərin güclərin nəzarəti altında) yayıldıqca Qərb də daxil olmaqla, geniş bir coğrafiyanı təhdid etməyə başladı.

İnkişaf edən radikalizm islamofobiyaya səbəb olarkən bunun tərəfdarları istəməyərəkdən radikalizmi gücləndirdiklərini bilmirdilər. Çarəni İslam və müsəlmanları yox etməkdə axtaranların, müsəlmanları öz ölkəsində istəməyənlərin və dünyada müsəlmanlara qarşı edilən zülmlərə tamaşa edənlərin sayı artdıqca nifrət daha da böyüdü. Koalisiya qüvvələrinin Əfqanıstan və İraqa müdaxilələrinin geridə buraxdığı dəhşətli görüntülər isə bardağı daşıran son damla oldu.

Qərbli koalisiya qüvvələrinin məqsədi, bəlkə də bu torpaqlarda öz demokratiyalarını qurmaq idi. Lakin metod o qədər yanlış idi ki, bu, təkcə Orta Şərqə deyil, Qərbin özünə də zərər verdi. Avropadan radikal qruplara qatılanların niyə bu qədər çox olduğunu və niyə ABŞ ordusunun ən böyük probleminin intiharlar olduğunu anlamaq istəyənlər aparılan siyasətlərdəki yanlışlığı bir az araşdırsın.

Bəs həll yolu nədir?

Radikal təşkilatlar dünyada milyonlarla insanın doğru zənn etdiyi xürafə dinini tətbiq edir. Bu xurafatın davamçıları onlara qarşı çıxa bilmir, çünki təməldə onların yanlış yolda olduğunu düşünmürlər. Odur ki, bu köklü problemin həll edilməsi ancaq İslam aləminin xürafələrə əsaslanan qaynaqları tamamilə kənara qoyub Qurana yönəlməsi ilə mümkündür ki, bunu da hz. Mehdi edəcək.

Radikal təşkilatlar dünyada milyonlarla insanın doğru zənn etdiyi xurafat dinini tətbiq edir. Bu problemin köklü olaraq həll edilməsi ancaq İslam aləminin xurafatlara əsaslanan qaynaqları tamamilə kənara qoyub Qurana yönəlməsi ilə mümkündür.

Radikal qruplar bu təsiri ən çox internet yolu ilə təmin edir. Sosial mediadan istifadə etməklə beş qitənin hamısından tərəfdar toplayırlar. Bəlkə də bir neçə sətirlə insanları inandırırlar.

Bunu Con Horqan belə bildirir:

“Sosial mediada o qədər professional oldular ki, müqabilindəkilərlə tək-tək təmas qururlar”.3

Təlim bu qədər asan olduğu halda, qərbli koalisiya qüvvələrinin hələ də Körfəz bazalarına silah daşıması çox təəccüblüdür. Edilməsi gərəkən isə eyni metodlar daxilində internet kimi güclü əlaqə vasitəsindən təsirli şəkildə istifadə edib xürafə dininin yanlışlığını Qurandan dəlillərlə göstərməkdir. Həmçinin İslamın vəhşiliyi rədd etdiyini, sülh və sevgi tərəfdarı olduğunu İslamın haqq kitabı ilə sübut etmək lazımdır. Əgər Qərb bunu edərsə, əldəki imkanların radikal qrupların imkanlarından daha çox olduğunu, əlbəttə, xatırlatmağa gərək yoxdur. Əsasən, Qərbin inhisarında olan bütün beynəlxalq yayımların təlim işləri apardığını düşünün. Dünyaya həqiqəti çatdırmaq an məsələsi olar.

1. Bizi Öldürmeyi Bırakın

Bombalar, silahlar, raketlər radikalizm probleminə əsla həll gətirməyəcək, əksinə, radikal təşkilatlara üz tutanların sayını daha da artıracaq.

Avropa hazırda ölkələrinə qayıtma potensialı olan təşkilat mənsublarından dolayı böyük qorxu içindədir. O bölgələrdə savaşıb geri dönən insanların mütləq öz ölkələrində terror əməllərinə davam edəcəklərinə inanır və bu səbəbdən, güclü güvənlik tədbirləri görürlər. Həmin insanları doğru İslama yönəltdiyində problemin kökündən həll olunacağını isə heç düşünmürlər.

Bir insan heç tanımadığı ölkəyə ölmək və ya öldürmək məqsədilə gedirsə, bunun səbəbi yalnız onun inancıdır. Bu inanc yanlış olduğuna görə qarşımızda açıq və qəti nəticə verəcək həll yolu vardır: bu insanlara doğru inancı doğru qaynaqdan, yəni Qurandan öyrətmək. Lakin xüsusilə Qərb ölkələri təlimdən qaçmağa davam etdiyi müddət boyu dünyanı bürüyən fəlakət onları daha çox təhdid edəcək. Bombalamaq, raket atmaq problemin çarəsi deyil, yalnız nifrəti artıran vasitələrdir.

TV Xəbərləri Terrora Nəfəs Almağa Imkan Verməməlidir

Artıq dünyanın ən çox inkişaf etmiş ölkələri də təhlükə altındadır. Bunun əsas nümunəsi Fransada İkinci Dünya Müharibəsindən bu yana əsgərlərin ilk dəfə şəhərə girməsidir. Parisdə ehtimal olunan terror hücumuna qarşı Eyfel qülləsinin ətrafına 1080 əsgərin yerləşdirilməsi terror təhlükəsinin ölçüsünü göstərir. Lakin bu tədbirlər kifayət etmədi və Fransa şəhərin mərkəzində ard-arda terror hücumları ilə qarşılaşdı.

Avropada son dövrlərdə faşist cərəyanlar baş qaldırdı, miqrantlara və müsəlmanlara qarşı hücumların sayı artdı. Ruslar və çeçenlər arasındakı gərginlik bitmək bilmir. Afrika və Orta Şərqdə uzun illərdir ki, qarşıdurmalar davam edir. Digər tərəfdən, dağlardakı terror əməllərinə guya son qoyan PKK terror təşkilatı Türkiyənin şəhərlərində qətllər törətməkdədir.

Terrorun məhv edilməsi üçün illərlə müxtəlif nəzəriyyələr irəli sürüldü və fərqli üsullardan istifadə edildi. Lakin bunların heç biri nəticə vermədi, əksinə, terror hadisələri daha da artdı. Bunun ən dəqiq nümunəsi Üsamə Bin Ladendir. Bu ölüm Əl-Qaidənin sonunu gətirdimi? Xeyr...

Terror təşkilatları cəmiyyətə hakim olmaq üçün günahsız xalqı qorxudaraq özünə zorla tabe etməyə çalışır. Bunun üçün ən mərhəmətsiz və qanlı olaylardan istifadə edir. Bunu edərkən öz tərəfdaşlarına ruh yüksəkliyi verib onların güclü olduğunu və müvəffəqiyyətin yaxın olduğunu deyirlər. Bu gün Türkiyədəki PKK terror təşkilatının törətdiyi əməllərdə də bunu açıq-aydın görürük.

Terror təşkilatları planlarını öncədən və dəqiqliklə qururlar. ABŞ-dakı 11 sentyabr və Rusiyadakı teatr hadisəsi, İngiltərədəki metro olayı, İspaniyada qatara hücum, Fransadakı hadisələr və PKK-nın Türkiyədəki bütün əməlləri incə planlar əsasında ortaya çıxmışdır. Sonuncu Paris olayındakı soyuqqanlı və professional terrorçular da bunu açıq şəkildə göstərdi.

Demək olar ki, bütün terror təşkilatları reklam məqsədilə mediadan aktiv şəkildə istifadə edirlər. Beləliklə, həmin qruplaşmalar törətdiyi təxribatları media vasitəsilə geniş şəkildə yaymağa çalışırlar. Onlara görə, müvəffəqiyyət əldə etmək törətdikləri əməllərin mediada yayılmasına bağlıdır. Məsələn, bu olaylar davamlı televiziya ekranlarında göstərilib sosial mediada geniş yayıldıqda yüz dəfələrlə təkrarlanmış kimi təsir meydana gətirir. Bu səbəbdən dolayı, terrorla mübarizədə önəmli vasitələrdən biri mediadır. Media olaylara dair verdiyi xəbərlərdə terror təşkilatlarına istəmədən də olsa dəstək verməməlidir. Medianın terror hadisələrindən hansı şəkildə bəhs etməsi önəmli müzakirə mövzusudur. Necə ki, dünyanın ən qabaqcıl və çağdaş ölkələrinin belə terrora son verə bilməməyinin amillərindən biri medianın faydasız yayımlarla terroru sanki bəsləməsidir. Bu yayımlar sayəsində terror dəhşəti cəmiyyətlərə sürətlə yayılır.

Şübhəsiz ki, media xəbər özəlliyi daşıyan bir mövzuda hadisəyə obyektiv yanaşmalıdır. Lakin terror mövzusunda çox həssas davranmalıdırlar. Çünki insan həyatı hər cür dəyərdən üstün tutulmalıdır və istəməyərək də olsa terror təbliğatına izin verilməməlidir. Media terrorla bağlı xəbərlərə reytinq və rəqabət anlayışı ilə yaxınlaşmamalıdır. Məsələn, 11 sentyabr hadisəsindən sonra Amerika mediası, metro olayından sonra isə İngiltərə mediası bu xəbərlərdən bəhs edərkən çox ehtiyatlı davrandılar və strateji hərəkət etdilər. Son Ferquson hadisələrində də ABŞ olayın şiddətini cəmiyyətə çox yaymadı. Fəqət Parisdə baş verənlərin bütün incəlikləri dünyaya günlərlə xəbər verildi. Terror xəbərləri verilərkən yayımlanan görüntülərdə çəkilişin yaxından olmamasına və əhalidə təşviş və qorxu yaradan ünsürlərə yer verilməməsinə diqqət edilməlidir. Əlaqəli şəxslərlə televiziya verilişi zamanı onlar siyasətçi də olsa terror təbliğinə yol açan açıqlamalara izin verilməməlidir. Terror təşkilatının çox güclü və təsirli olduğu imici yaradılmamalıdır.

Terrorla mübarizədə media ən önəmli vasitələrdəndir. Dövlətlər üçün media kanalı ilə təmas qurulan xalqı maarifləndirmək çox önəmlidir. Medianın xalq üzərindəki təsir gücü insanları terrorizmə qarşı məlumatlandırmağa yönləndirilməlidir. Terror təşkilatları hakim olmağa çalışdığı yerlərdə xalqa öz ideologiyalarını müntəzəm təlqin etdiyi kimi, dövlətlər də media vasitəsilə əhaliyə davamlı bilgi verməli və buna uyğun proqramların hazırlanmasını təmin etməlidirlər. Məsələn, terror qruplaşmalarının şiddət yönlü çıxışlarının elmi yolla tənqidinin müntəzəm yayımlanması bu yollardan biridir.

Unutmaq olmaz ki, terror yalnız silah və siyasətlə ortadan qalxmaz. Terroru sona çatdıran əsas amil onun ideoloji əsasına yönələn fikri mübarizədir.

İslamofobiya, Artan Ifrat Sağçılıq Və Əcnəbilərə Qarşı Çıxmaq Radikalizmi Artırır

İslam dininə və müsəlmanlara qarşı ön mühakimədən qaynaqlanan islamofobiya anlayışı 11 sentyabr hücumlarından sonra dünya gündəliyini zəbt etsə də, bunun kökü xaç yürüşlərinə, hətta daha da əvvələ- müsəlmanların ilk dövrlərdəki yayılmasına qədər uzanır. Hazırda isə bütün İslam dünyasına yayılmışdır.

Avropadakı müsəlman əsilli miqrantlar islamofobiya ilə yanaşı, həm də ksenofobiya (əcnəbi qorxusu) ilə də mübarizə aparmaq məcburiyyətindədirlər.
Avropa Birliyindəki Əcnəbi Düşmənliyi və Dözümsüzlük
Avropa Birliyindəki Ayrı-Seçkilik və Qurbanları
Avropalıların 17%-i ayrı-seçkiliyə məruz qalır Avropalıların 27%-i etnik azlıqlardır 2013-cü ildə hər üç musəvidən biri musəvi olduğu üçün fiziki, yaxud mənəvi şiddətə məruz qaldığını deyir 2012-ci ildə əhali arasında aparılan sorğuda avropalıların 39%-nin iş axtararkən ağ dərili olmamağın avantjlı olmamağına inandığı ortaya çıxmışdır. 2013-cü ildə əhali arasında aparılan sorğuda hər beş nəfərdən birinin nifrət qurbanı olduğu məlum olmuşdur 28%-i cinsi azlıqlardır.

Müsəlmanlar 45 milyonu ötən nüfuzla Avropanın 6 faizini təşkil edir. Hər il 1 milyon müsəlman Avropaya köçür. Avropada müsəlmanların doğumu qeyri-müsəlmanlara nisbətən 3 dəfə çoxdur. 2050-ci illərdə müsəlmanların nüfuzunun 20 faizə çatacağı və Avropanın beşdə birini təşkil edəcəyi təxmin edilir. Şübhəsiz ki, bu, Avropada islamofobiyanın güclənməsinin başlıca səbəblərindən biridir.

Lakin islamofobiyanın bütün dünyada güclənməsinin əsl səbəbi son dövrlərdə İslam adından ortaya çıxan radikal terror təşkilatlarının insanlığa sığmayan əməlləridir. İslamın əslindən çox uzaq və sapqın anlayışa malik bu radikal qruplar bütün dünyada İslama qarşı böyük qorxu və nifrətin oyanmasına səbəb oldu. Həqiqətdə İslamla heç bir əlaqəsi olmadığı halda özlərini İslam təmsilçiləri kimi tanıdan bu qruplaşmaların vəhşi əməllərindən qaynaqlanan qorxu bütün dünyada islamofobiya olaraq yayıldı.

Müsəlmanların Qərb ölkələrində məruz qaldığı təzyiq və çətinliklər ədalətsizlik və tolerantlıqdan uzaq, insan haqları və müasir demokratiya ilə heç bir şəkildə uyğunlaşmayan rəftardır.

Bunun beyinlərə təsirinin ən böyük rolunu öncədən də İslam əleyhdarları olan bəzi çevrələr üzərilərinə götürdü. Bu çevrələrin fəaliyyəti haradasa sektor deyiləcək dövriyyənin meydana gəlməsinə və trilyonlarla dollarlıq beynəlxalq güvənliklərin, kəşfiyyat və sənayelərin ortaya çıxmasına şərait yaratdı. Bu dövriyyə iqtisadi zonaları, maliyyə mərkəzlərini, əhəmiyyətli enerji qaynaqlarını və yeraltı sərvətləri əlində saxlayan İslam dünyasının yüksəlişini durdurmaq məqsədinə xidmət edirdi.

Qərbli hökumətlərin xüsusilə 11 sentyabrdan sonra müsəlmanları hədəf alan siyasəti və buna uyğun çıxardığı qanunlar islamofobiyanın yaranmasını sürətləndirdi. Həmçinin ifrat sağçı partiyalar da İslam əleyhdarlığının qızışmasında böyük rol oynadılar. Bu partiyalar tez-tez islamofobiya ifadəsini işlədib səs toplayır, beləcə, müsəlman əsilli mühacirləri hədəf almaqla yüksəlirdilər.

Avropadakı müsəlman əsilli miqrantlar islamofobiya ilə yanaşı, həm də ksenofobiya (əcnəbi qorxusu) ilə də mübarizə aparmaq məcburiyyətindədirlər. Özlərindən görmədiyi üçün mədəni və sosial həyatlarını təhdid etdikləri əsası ilə onları yad qəbul edib alçaldan və maddi-mənəvi hücumlara məruz qoyan irqçi zehniyyət Avropanın bir çox ölkəsində yüksəlməyə davam edir. Ən çox zərər görənlər yenə müsəlmanlardır.

Məscid və iş yerlərinin daşlanması, molotov kokteyli atılıb divarlarına təhqirli sözlər yazılması, işçilərin döyülməsi, məzarlıqların dağıdılması, evlərə girməklə ailə üzvlərinin təhdid edilməsi və s. kimi bənzəri hücumlar Avropada müsəlmanların tez-tez qarşılaşdığı hadisədir.

Bütün bunlar müsəlmanların qərb ölkələrində məruz qaldığı təzyiqləri gözlər önünə sərir. Halbuki başqa mühacirlər kimi, müsəlman miqrantlar da öz ölkələrindən ayrılıb gəldiyi yerlərin ictimai həyatına inteqrasiya olunmağa çalışan və cəmiyyətə iqtisadi yöndən fayda verə insanlardır. Şübhəsiz, bu insanlara təşəkkür etmək əvəzinə yad davranmaq ədalətsizlik olmaqla yanaşı, insan haqlarına və müasir demokratiyaya da uyğun deyil.

Qərbdə yaranan İslam və müsəlman əleyhdarlığını bir kateqoriyada vurğulamaq doğru olmaz. Müsəlmanların qərb cəmiyyətində iş və qida imkanlarını azaltdığını düşünənlər, xalqın bu qorxusundan istifadə edib qəsdən İslam düşmənliyi meydana gətirənlər, müsəlmanların sayının artıb xristianlığı ortadan qaldıracağını zənn edənlər və ya İslamı tanımadıqları üçün onu terrorla eyniləşdirib təbii olaraq qorxuya düşənlər və s. kimi qruplaşdırıb ayırmaq lazımdır.

Islamophobia is an existing form of racism and Europe is witnessing a growing trend of it. However, the real trigger behind the rise in Islamophobia is the radical groups that have emerged in the name of Islam. These groups, far removed from the essence of Islam, have caused a great deal of fear and hatred of Islam.

Bütün bu problemlərin həlli üçün yeganə yol var: gerçək müsəlmanların dini səbir və təvazökarlıqla anlatması və həmçinin İslamın xürafələrdən uzaq, modern, elm və məntiqə uyğun olduğunu, terroru qadağan edib sülh və sevgini təşviq etdiyini həm sözlərində, həm də hərəkətlərində göstərməsi. Digər yandan, müsəlmanlar məqsədlərinin xristianlığı ortadan qaldırmaq olmadığını, çünki İslamın qaynağı Quranın xristianları təsdiqləyib təriflədiyini dilə gətirməlidirlər. Bununla yanaşı, terror, intihar hücumu, qətliam kimi terminlərlə anılan, həmçinin elmə, sənətə və gözəl olan hər şeyə qarşı çıxan və digər dinlərə düşmənlik edən zehniyyətin İslamdan deyil, xurafatdan qaynaqlandığını anlatmalıdırlar.

İslam dini özündən olmayanlara qarşı da sevgi və hörmət bəsləyir, birgə yaşama mədəniyyətini inkişaf etdirməyi əsas götürür.

Unutmaq olmaz ki, qərblilər radikal xurafatçıların təsiri ilə İslamın ağılsız, mərhəmətsiz və geridə qalmış din olduğunu və terroru, radikalizmi müdafiə etdiyini, həmçinin islami dəyərlərin demokratiya və insan haqları ilə uyğunluq təşkil etmədiyini zənn edirlər. Bir çoxları İslamı elm və mədəniyyət kimi arqumentlərlə deyil, terror, şiddət və xurafatla bir tutur. Buna görə də müsəlmanlar islamofobiyanı gücləndirən səbəblər arasında, bəlkə də, ən önəmlisinin bu yanlış bilgilər olduğunu, dinimizdən qorxan bir çox insanın İslam haqqında çox az şey bildiyini və bildiklərinin çoxunun da doğru olmadığını əsas almaqla təbliğat aparmalıdırlar.

Təbii ki, bu yerdə demokratiyaya və insan haqlarına verdiyi dəyərlə və bütün inanclara tolerant yanaşmaqla öyünən Qərbin üzərinə böyük məsuliyyət düşür. Öncəliklə, islamofobik və irqçi olaylara qarşı qanunlar çıxarılmalıdır. Başda musəvi düşmənliyi kimi, islamofobiya da tezliklə nifrət cinayəti qəbul edilməlidir. Özlərindən olmayanları alçaltmadan onlarla sevgi və dostluq mühitində mədəni həyat qurmaq Qərbin birinci vəzifəsi olmalıdır. Qərb ölkələri, beynəlxalq və qeyri-hökumət təşkilatları bu mövzuda lazımi diqqəti ön plana çəkməlidir. Gələcək nəsillərin bu ön mühakimədən uzaq yetişməsi üçün tez bir zamanda yeni qanunların çıxarılması və ictimaiyyətə təlim verilməsi dünya sülhü baxımından çox zəruridir.

Radikalizmi Yeni Qanunların Çıxarılması Deyil, Təlim Önləyə Bilər

“Charlie Hebdo” hücumunun ardınca Avropa dövlətlərinin parlamentləri sürətli çalışmalara başladılar. Bir-bir terrorla mübarizə qanunları çıxaran və qeyri-hökumət təşkilatlarından yardım almaq məqsədilə hərəkətə keçən Avropa ölkələri radikalların ideologiyasının daha da güclənməməsinə diqqət etməlidirlər. Radikal terror dünyanın demoqrafiyasını dəyişdirəcək təhlükə səviyyəsinə çoxdan çatmışdır. Sözügedən hücumun ardından Avropa Birliyinin quruluşunu, bəlkə də tamamilə dəyişdirə bilən təkliflər ortaya atıldı. Turizm, ticarət və diplomatiya sahələrində avropalıların həyat standartlarını aşağı salacaq bir təklif olan Şengen viza sistemini ortadan qaldırmaq və sərhəd nəzarət məntəqələrində ciddi yoxlamalar aparmaq gündəliyə gəldi. Sərhəd yoxlamalarının yenidən başlanmasını istəyən başlıca ölkələr arasında İngiltərə, Belçika, Danimarka, Fransa, Almaniya, Polşa, İspaniya və Hollandiya terror təhlükəsindən öz payını almış ölkələr arasındadır. Bəs bu ölkələr xalqı narahat edən və cəmiyyətdə qütbləşmə meydana gətirən həmin qanunlarla hansı nəticəni ala bilərlər? Bunu hər kəs bilməlidir ki, müsəlman qrupların həyatını daha da çətinləşdirməyə yönələn hər addım radikalları daha da aktivləşdirəcək. Çünki qəzəb və nifrət bu qrupları daha da hərəkətləndirir.

Çox ciddi güvənlik tədbirləri almaqla və şəhərdə həyatı çətinləşdirməklə terrorçunun ticarət mərkəzinə bomba qoymağını bir neçə dəfə əngəlləmək olar. Lakin o ticarət mərkəzində dekolte geyinən xanımlara nifrət edən xurafatçının fikrini dəyişdirmək qeyri-mümkündür. Qərb cəmiyyəti o ticarət mərkəzindəki hər kəsin həyatını dəyərli görən və mədəniyyətə hörmət edən nəsillər yetişdirməyi məqsəd güdməlidir. Əks təqdirdə, terrorla mübarizə həm maddi, həm də zaman baxımından girdaba dönər ki, bu da terrorçuların qələbəsi deməkdir.

Fransa Daxili İşlər naziri B.Kazenovun (Bernard Cazeneuve) sərhəd nəzarəti təklifi Avropa dövlətlərinin radikalizm mövzusunu qavramadığını açıq şəkildə göstərir. Kazenov Avropa Birliyindəki sərhədlərə nəzarət məntəqəsinin yerləşdirilməsinin əvəzinə həmin ölkələrə girişi çətinləşdirən qanun layihəsi təklif etdi. Fransız nazirin radikal təhlükənin sərhəd tanımadığının, Avropanı nə qədər təhdid etdiyinin və genetik mənada avropalı ailələrdə doğulan gənclərin radikallaşma ehtimalının hələ fərqində olmadığı görünür. Halbuki dövrümüzdə əlaqə vasitələri artıq radikal terror qruplarının internet üzərindən təbliğatına, dolayısilə, hər an dünyanın hər yerinə fikrən çatmasına imkan yaradır.

Radikalizmlə mübarizədə internet, televiziya və radiolardan lazımi şəkildə istifadə etmək tələb olunur. Əgər radikalların ideoloji təbliğat saytlarının sayı 1000 isə, bizim sevgi, qardaşlıq və birlik təbliğatları aparan saytlarımızın sayı on minlərlə olmalıdır.

1950-ci illərdə Kubada ortaya çıxan kommunist partizan hərəkatı üçün tərəfdar toplamaq partizanların Sierra Maestrada yerləşən dağlıq kəndlərini bir-bir ziyarət etməsi anlamına gəlirdi və kəndləri hərbi blokadaya almaq bu irəliləməni yavaşlada bilərdi. Yaxud Sun Tzunun kitabının əldən-ələ keçməsinin qarşısını almaq Uzaq Şərq ölkələrindəki partizan döyüşçülərinin məlumatlanmasına təsir göstərə bilərdi. Keçmişdə belə idi. Halbuki indi internetlə dünyanın ən yüksək yerindəki kənd də, ən uzaq ada dövləti də tək bir düymə uzaqlığındadır. İnternetin filtrlənməsinin də bilgiyə çatmağın durdurmadığını məlum etdi. Bir sayt bağlandıqda bir başqası həmin an digər ünvanda ortaya çıxır. Artıq terror olaylarını hücrələrdə fəaliyyət göstərən və “yalnız qurd” adı verilən şəxslər yönləndirir.

Bu təhlükənin qarşısında tətbiq ediləcək bir metod qalır: ideoloji təlim üçün internetdən, televiziya və radiolardan istifadə etmək. Radikalların təbliğat saytlarının sayı mindirsə, bizim sevgi və qardaşlığı təbliğ edən saytlarımızın sayı on minlərlə olmalıdır. Avropa müsəlman cəmiyyətlərdə yalnız Qurana əsaslanan anlayışın formalaşmasına çalışmalıdır. Dünyada müsəlmanların ən çox yaşadığı ölkələrdən biri olmasına baxmayaraq, demokratik və dünyəvi qanunlara malik olan Türkiyə bu işdə Qərbə yardımçı ola bilər. Avropa ölkələrində müsəlmanların sayı çox az olsa da, qərbdə terror təşkilatlarına qoşulanların sayı 99 faizi müsəlman olan Türkiyə ilə müqayisədə daha çoxdur. Bu prizmadan baxdıqda ölkəmiz terrora qarşı Avropanın müttəfiqi olmağa uyğundur. Türkiyə keçmişindən gətirdiyi gözəl əxlaq xüsusiyyətlərini gələcəyə də daşıya bilən ölkədir.

--------------------------------------------------------

1. http://www.theguardian.com/commentisfree/libertycentral/2009/jan/22/explainer-terrorism-legislation

2..http://www.christiantimes.com/article/david.cameron.wants.new.anti.terror.laws.in.cyberspace.after.paris.attacks/50351.htm

3. http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/europe/france/11335586/EU-pushing-for-new-anti-terror-powers-to-monitor-air-travel.html

4. http://europa.eu/rapid/press-release_MEMO-15-3140_en.htm

5.http://www.ft.com/cms/s/0/9f340c78-99af-11e4-93c1-00144feabdc0.html#axzz3PKGrqhaZ

Hərbi Əməliyyatlar Terrora Həll Gətirmir

Amerika filmlərində həmişə Amerika əsgərləri qazanır. Bu filmlərdə ən çətin əməliyyatlar həyata keçirilir, müvəffəqiyyət qazanılır və əsirlər xilas edilir. Daima Amerikanın üstünlüyü vurğulanır. Bəs gerçək dünyada da belədirmi?

Tarixi araşdırsaq, həqiqətlərin filmlərdə göstərilənlərlə çox da uyğunluq təşkil etmədiyini görərik. Məsələn, “Qartal caynağı” adlı əməliyyat bunlardan biridir. 1980-ci ilin aprel ayında ABŞ ordusunun İran səfirliyində əsir tutulan 52 vətəndaşını qurtarmaq üçün keçirdiyi əməliyyat anidən çıxan qum fırtınası ucbatından pozulmuşdur. Əməliyyat aparılan təyyarə gəmisi “USS Nimitz”ə geri dönməyə hazırlaşarkən yanacaq doldurma əsnasında baş verən qəzada bir C-130 Hercules təyyarəsi və bir Amerika vertolyotu partlamışdır. Nəticədə, Amerika ordusu 2 hərbi və 1 nəqliyyat təyyarəsini, 8 əsgərini itirmişdir. Bununla da əməliyyatı başa çatdırmadan geri çəkilməyə məcbur olmuşdur. Başqa bir nümunə isə Somalidə yaşanmışdır. 1994-cü ildə ABŞ əsgərlərinin general Uilyam Qarrisonun komandanlığında keçirdiyi əməliyyat tam fiaskoya uğramış və Moqadişuda baş verən toqquşmada 24 Pakistan və 19 ABŞ əsgəri ölmüşdür.

Amerikanın hərbi tarixi bu ikisi qədər məşhur olmasa da, bir çox müvəffəqiyyətsiz xilasetmə əməliyyatı ilə doludur. Bunlardan biri də dekabr ayında Yəməndə Abva bölgəsində yaşandı. Amerikan komandolarının Yəməndə xilasetmə əməliyyatında 2 əsir, həmçinin 33 yaşlı fotomüxbir L.Somers (Luke Somers) və cənubi afrikalı müəllim P.Korki (Pierre Korkie) militanlar tərəfindən vurularaq öldürüldü. Bununla yanaşı, əməliyyatda bir Əl-Qaidə lideri, bir qadın və uşaq, həmçinin bir neçə militan həyatını itirdi. Əməliyyatla bağlı açıqlamada ABŞ müdafiə naziri Çak Hegel hadisənin xilasetmə əməliyyatı zamanı baş verdiyini təsdiqlədi. Somers və Korki bir ildən çox idi ki, Yəməndə əsir saxlanılırdı.

ABŞ Yəməndə 2002-ci ildən bəri insansız hava yolları ilə əməliyyatlar həyata keçirirdi. Həmin bu əməliyyatlarda bor çox mülki şəxslərin ölümü ilə nəticələnən müvəffəqiyyətsizlik yaşanmışdı. Son olaraq Yəmənin Rada şəhərində Əl-Qaidəyə məxsus hədəflərə qarşı hava hücumlarında 13 mülki şəxs həyatını itirmiş, 20 nəfər isə yaralanmışdı. Bəs həmin ölkələrin terror fəaliyyətlərini durdura bilmədiyi və xarici qüvvələrin müdaxiləsinin günahsız insanların ölümünə yol açdığı durumda nə edilməlidir?

Təkrar qeyd etmək lazımdır ki, öncəliklə, İslam adından istifadə edib şiddət tətbiq edən terror təşkilatlarına qarşı fikri metodlarla mübarizə aparılmalı və təşkilat mənsublarının yanlış düşüncələri açığa çıxarılmalıdır. Bütün fikir öndərləri və siyasətçilər Qurana görə müsəlmanların insanları İslam əxlaqına təzyiq və şiddətlə deyil, yalnız gözəl sözlə dəvət etməsinin fərz olduğunu tez-tez dilə gətirməlidirlər. Bu şəxslərin doğru yola çağırılması ancaq İslam əxlaqında inanc azadlığının olduğunu anlatmaqla mümkündür.

İstər şiə, istərsə də sünni olsun, bütün müsəlmanlara şiddətin haqqa dəvət etmək üsulu olmadığı və bunun İslama tamamilə zidd olduğu anladılmalıdır. Həmçinin İslam əxlaqının terror əməlləri ilə müdafiə olunmadığı, əksinə, bunun İslam düşmənlərinin sayını artırdığı və müsəlmanlara daha çox zərər verdiyi izah olunmalıdır. Bununla yanaşı, məktəblərdə terror təşkilatlarının ideologiyasını hədəf alan dərslər keçirilməli, kitab və yazılar oxudulmalı, konfrans və toplantılar təşkil olunmalıdır. Ancaq bu şəkildə terrorizm yer üzündən yox edilə bilər. Belə bir üsul terror bataqlığının tam qurudulmasına vasitə olar.

Bu gün Orta Asiyadan Qafqaza, Afrikadan Balkan yarımadasına və Avropadan ta ABŞ-a qədər geniş bir coğrafiyada radikal təşkilatlara rast gəlmək mümkündür. Radikalizmin bu qədər fərqli mədəniyyət və coğrafiyada yerləşib tərəfdar toplamasının tək səbəbi isə din mövzusunda məlumatı olmayan və hadisələrə ağıllı deyil, emosional yanaşan insanlara verilən təlim və təlqin metodlarıdır. İnternet və sosial media kimi əlaqə vasitələri radikal təşkilatların ən çox istifadə etdiyi təbliğat yollarıdır. Dolayısilə, radikalizmə qarşı hərbi müdaxilələrdən fərqli üsul düşünməyin vacib olduğu artıq göz qabağındadır. Qərbin ən populyar düşüncə və strategiya quruluşları, siyasi müşavirləri fərqli hərbi strategiyalardan başqa vasitəyə əl atmadılar. Daha doğrusu, kütləvi qətliamlardan başqa hər hansı həll yolu ağıllarına belə gəlmədi. Radikalizm kimi sosial olayların inkişafındakı inanc və ideologiya faktorunu görməzlikdən gəldilər.

Qurana tamamilə zidd olan ənənəvi qaynaqlardakı saxta hədis və hökmlərə, şərh və ictihadlara, həmçinin xürafələrə əsaslanan yanlış İslam anlayışından törəyən terror, şiddət və cinayətlərin sona çatdırılmasının tək yolu Qurana əsaslanan gerçək İslamın bütün İslam aləminə ən gözəl üslubda anladılması, yanlış inancların Quran işığında düzəldilməsidir. Bütün müsəlmanlar Qurana uyğun olmayan sərt və mübahisəçi üslubdan tamamilə uzaq durmalı, bunun əvəzinə, Allahın Quranda təsvir etdiyi yumşaq və sakit üslubu mənimsəməlidir. Müsəlmanlar təvazökarlığı ilə bütün dünyaya örnək olmalı, insanları özlərinə, dolayısilə, İslam əxlaqına heyran etməlidirlər. Yalnızca bunda deyil, elm, mədəniyyət, sənət, estetika kimi sahələrdə də İslamı həm gözəl şəkli ilə yaşamalı, həm də dünyaya İslam əxlaqını tanıtmalıdırlar.

İslam Tarixində Mərhəmət, Sevgi və Insanlıq Nümunələri

Bura kimi anlatdığımız həqiqətləri yekunlaşdırsaq, əsas olaraq onu qeyd etməliyik ki, Quranda təsvir edilən İslam sülh, sevgi və mərhəmət dinidir. Bu həqiqət müsəlman olmayan bir çox tarixçi və teoloq tərəfindən də qəbul edilir. Bunlardan biri keçmiş rahibə və Orta Şərq tarixi mövzusunda məşhur tədqiqatçı olan ingilis tarixçisi Karen Armstronqdur. Armstronq üç böyük ilahi dinin tarixini araşdırdığı “Müqəddəs müharibə” (Holy war) əsərində bu mövzuda aşağıdakıları açıqlayır:

““İslam” kəlməsi ərəbcə sülh sözü ilə eyni kökdən gəlir və Quran savaşı Tanrının rizasına zidd olan anormal durum kimi lənətləyir... İslam qarşı tərəfi yox etməyə yönəlmiş təcavüzkar savaşı dəstəkləmir... İslam savaşın qaçılmaz olduğunu qəbul edir və zülmü durdurmaq üçün lazımi vəzifə kimi görür. Lakin Quran savaşın sərhədli olmasını və mümkün qədər insani şəkildə yürüdülməsini öyrədir.

Hz. Muhəmməd tək məkkəlilərlə deyil, eyni zamanda, bölgədəki musəvilərlə də müttəfiq olub hücuma keçən suriyalı xristian qəbilələri ilə mübarizə aparmağa məcbur olmuşdur. Amma bu, yenə də onun kitab əhlini lənətləməsi kimi bir nəticə doğurmamışdır. O, müsəlmanları müdafiə etməyə məcbur olmuş, lakin düşmənlərin dininə qarşı savaşmamışdır. Hz. Muhəmməd azad etdiyi köləsi Zeydi müsəlman ordusunun komandiri olaraq xristianlara qarşı savaşa göndərdiyində onlara Tanrı yolunda cəsur, lakin insancasına savaşmağı əmr etmişdir. Rahib, rahibə və keşişlərə qarşı təcavüzkar davranmamalı və savaşa qatılmayan gücsüz insanları hədəf almamalıdırlar. Mülki şəxslərə qarşı heç bir zorakılıq etməməli, tək bir ağac belə kəsilməməli, heç bir şey dağıdılmamalıdır...”4

Peyğəmbərimizdən sonra gələn xəlifələr də fəth edilən ölkələrdə həm yerli xalqın, həm də yeni gələnlərin sülh və güvənlik içində yaşamağını təmin ediblər. İlk xəlifə hz. Əbubəkr Suriya səfəri zamanı təlimat vermişdir. Ələ keçirilən yerlərdə mərhəmətli və tolerant davranmağı istəməsi Quran əxlaqının gözəl nümunəsini təşkil edir. Hz. Əbubəkrin ilk Suriya səfəri öncəsində ordusuna verdiyi təlimat belədir:

“Ey insanlar, ürəkdən tabe olacağınız on şey deyirəm: xəyanət etməyin və haqq yoldan ayrılmayın. Uşaq, qadın və yaşlı insanları öldürməyin. Xurma ağaclarını və heç bir meyvə ağacını kəsməyin. Dəvələrdən və ya sürülərdən heç birini öldürməyin... Həyatını axirətə həsr edən insanlarla qarşılaşacaqsınız; yeyin-için, lakin Allahı anmağı unutmayın”.5

Hz. Əbubəkrdən sonra xilafətə gələn, tolerantlığı və ədaləti ilə məşhur olan hz. Ömər isə ələ keçirilən ölkələrin yerli xalqı ilə ədalət və mərhəmət nümunəsi olan müxtəlif müqavilələr bağladı. Məsələn, hz. Ömər Qüds və Lüd xristianlarına verdiyi amannamədə (təhlükəsizlik sənədində) kilsələrin uçurulmayacağı və oralarda müsəlmanların toplu şəkildə ibadət etməyəcəyi xüsusunda zəmanət təklif etdi. Ləhm xristianlarına təklif edilən şərtlər də eyni idi.

Mədainin fəthi ilə Nəsturi patriarxı II İşuayhebə (650-660) verilən amannamə yenə eyni şəkildə kilsələrin dağıdılmayacağına və heç bir tikilinin məscid və ya evə çevrilməyəcəyinə dair zəmanətlər ehtiva edirdi.6 Hz. Ömər bu müqavilələrin hamısına sadiq qaldı. III Nəsturi patriarxının fəthlərinin ardından dostuna yazdığı bir məktub müsəlman idarəçilərinin kitab əhlinə qarşı mərhəmətini bir xristianın ağzından anlatması baxımından gözəl nümunədir:

“Allahın iradəni özlərinə verdiyi bu ərəblər... Bizə heç zülm etmədilər. Onlar, həqiqətən, dinimizə, din xadimlərimizə, kilsə və monastırlarımıza hörmət göstərdilər...”7

Hz. Ömərin verdiyi bu himayə müqaviləsi bizə bir möminin Quranda təsvir edilən əxlaqı göstərdiyi təqdirdə, hansı mərhəmətə sahib olacağını göstərir:

“Verilən bu amannamə xalqın sağlam-xəstə, yaxşı-pis bütün fərdləri üçün din, can, mal, kilsə və sinaqoqlarının himayəsi üçündür. Kilsələr dağıdılmayacağı kimi, məskən də edilməyəcək və onlardan heç nə əskilməyəcək. Xalqdan heç kim zərrə qədər də zərər görməyəcək. Bu kitabda yazılan xüsuslar Allah və Rəsulunun əhdi, xəlifələrin və möminlərin borcudur”.8

Bütün bunlar Allahın Quranda möminlərə əmr etdiyi ədalət və mərhəmətin təzahürüdür. Bir ayədə Allah belə buyurur:

Həqiqətən, Allah sizə əmanətləri sahiblərinə qaytarmanızı və insanlar arasında hökm verərkən ədalətlə hökm vermənizi əmr edir. Allahın sizə verdiyi bu öyüd-nəsihət necə də gözəldir! Şübhəsiz ki, Allah eşidəndir, görəndir. (Nisa surəsi, 58)

Anqlikan kilsəsinin missioner liderlərindən Kanon Taylor İslam əxlaqının gətirdiyi gözəllikləri bir təbliğində belə ifadə edir:

Müsəlman, yəhudi və xristianlar üçün müqəddəs diyar olan Qüds hüzur və təhlükəsizlik məkanı olmalıdır.

“... Adil və Rəhim olan Cənabi-Haqqın iradəsinə təslim olmağı, nəfsin məsuliyyətini, Qiyamət və hesab günü ilə dəlalətdə qalmağın şiddətlə cəzalandırılacağı bildirildi. Namaz qılıb oruc tutmaq və xeyirli işlər görmək kimi vəzifələri təyin etdi. Süni fəzilətləri, din adından edilən hilə və yüngüllüyü, əqaid mövzusunda mübahisə edənlərin bir-birinə uyğun olmayan sözlərini bir tərəfə atdı. Əsirlərə hürriyyət ümidi, insanlığa qardaşlıq duyğuları aşıladı və insan təbiətinin əsas həqiqətlərini təsdiq etdi”.9

Müsəlmanların fəth etdiyi ölkələrdə guya İslamın zorla qəbul etdirilməsi inancı qərbli tədqiqatçılar tərəfindən də qəbul edilməmiş, müsəlmanların adil və şəfqətli münasibəti hər kəs tərəfindən təsdiq edilmişdir. Qərbli tədqiqatçı L.Broun (L.Browne) bu vəziyyəti belə ifadə edir:

“... Doğru olduğuna şübhə edilməyən gerçəklər xristian qaynaqlarının müsəlmanların getdikləri yerdə xalqa İslamı guya qılınc gücü ilə qəbul etdirməsi iddialarının tamamilə əsassız olduğunu göstərir... Fəthlərin arxasındakı əsas amil onların xalqları İslam qardaşlığına çağırması idi... Odur ki, bu qardaşlığın miqyası İslamı qəbul edənlərlə sürətlə artırdı”.10

Broun “İslam perspektivləri” (The prospects of İslam) adlı kitabında müsəlmanların fəthlərinin əsl məqsədinin İslam qardaşlığı olduğunu göstərmişdir. Tarix boyu geniş ərazilərə hökm edən bütün müsəlman liderlər digər dinlərin mənsublarına qarşı çox mərhəmətli və hörmətcil davranmışdır. İslam dövlətlərində həm musəvilər, həm də xristianlar güvənli və azad həyat yaşamışlar.

Müsəlmanların hakimiyyəti altında olduğu dövrlərdə Qüdsdə müsəlman, xristian və yəhudilər rahatlıq və sülh içində yaşayırdılar.

Səlcuqilər və Osmanlı imperiyaları dövründə İslamın ədalət və şəfqəti davam etmişdir. İngilis tədqiqatçı Sir Tomas Arnold “İslamın təbliği” (The Preaching of İslam) adlı kitabında xristianların Səlcuqilərin bu münasibətinə görə onların idarəsi altına girmək istədiklərini belə yazır:

“İslam idarəsi altında dini həyatın əmniyyətdə olduğu haqqındakı bu hisslər yenə o dövrlərdə Anadolu (Kiçik Asiya) xristianlarının Səlcuq türklərini xilaskar kimi qarşılamasına vəsilə olmuşdu... Hətta VIII Mixail (1261-1282) dövründə Anadoludakı kiçik qəsəbə sakinləri Bizans İmperiyasının zülmündən qurtulmaq ümidi ilə türkləri qəsəbənin işğalına çağırmışdılar. Bununla yanaşı, həmin sakinlərdən varlı-kasıb bir çox adam o dövrdəki türk sərhədləri daxilində köç etməyi belə gözə almışdılar”.11

Səlcuqilərin ən parlaq dövründə Məlikşah ələ keçirdiyi torpaqlarda xalqa qarşı ədalətli və mərhəmətli davranmış, bu səbəbdən, fəth etdiyi ölkələrin xalqları tərəfindən sevgi və hörmətlə anılmışdır. Bütün tərəfsiz tarixçilər Məlikşahın bu davranışını səmimi şəkildə dilə gətirirlər. Hətta bu səbəblə, bir çox şəhər tarixdə çox nadir hallarda olan bir şəkildə, yəni öz istəyi ilə Məlikşahın idarəçiliyi altına keçməyi qəbul etmişdi.

II səlib yürüşünə VII Luisin şəxsi katibi kimi qatılmış Müqəddəs Denis monastırının nümayəndəsi Odo de Dioqilo adlı rahibin Sir Tomas Arnoldun yenə həmin kitabında yer alan xatirələrində müsəlmanların hansı dinə mənsub olmasından asılı olmayaraq, hər kəsə qarşı necə ədalətli davranması bütün açıqlığı ilə bildirilir:

“Əgər müsəlman türklərin qəlbinə o səfalət və fəlakəti görməklə mərhəmət hissi gəlməsəydi, arxada qalan xaçpərəst dəstələrinin vəziyyəti çox ağır olardı. Türklər bu biçarələrin yaralılarına qulluq etdilər, kasıblarını alicənablıqla yedizdirdilər və onları ehtiyacdan xilas etdilər. Hətta bəzi müsəlmanlar rumluların qorxu və hiylə ilə hacılardan qopardığı fransız pullarını satın alaraq ehtiyacı olan hacılara verdilər. Eyni dindən olmayanların bu himayədarlığı ilə öz dindaşları olan, onlardan ağır işlərdə istifadə edən və onları döyən rumluların hərəkətləri xaçlı hacılar arasında elə bir müqayisəyə səbəb oldu ki, bunlardan bir çoxu onları xilas edən müsəlmanların dinini öz istəkləri ilə qəbul etdilər”.12

Tarixçilər tərəfindən yazılan bu sətirlər İslam əxlaqına sahib olan müsəlman rəhbərlərin hər zaman mehribanlıq, mərhəmət və ədalətlə hökm etdiyini təsdiqləyir. Əsrlər boyu 3 qitəyə hökm edən Osmanlı İmperiyasının tarixi də, eyni şəkildə, mehribanlıq və xeyirxahlıq nümunələri ilə doludur.

Osmanlı İmperiyası İslamın ədalət və şəfqət anlayışına bağlı qalaraq təbəəsi altında olanlara din və inanc azadlığı vermiş, hüzurlu bir multikultural müxtəliflik təmin etmişdir.

İspaniya və Portuqaliyadakı katolik dövlətlər tərəfindən soyqırımına və sürgünlərə məruz qalan yəhudilərin II Sultan Bəyazid dövründə Osmanlı torpaqlarına yerləşməsi İslam əxlaqının gətirdiyi mehribanlığın gözəl nümunəsidir. O dövrdə İspaniya torpaqlarının böyük hissəsinə hakim olan katolik krallar hələ xeyli əvvəldən müsəlman Əndəlus idarəçiliyi altında rahatlıq içində yaşayan yəhudilərə təzyiq göstərmişdilər. Müsəlman, xristian və yəhudilər Əndəlusda sülh şəraitində yaşayarkən katolik krallar bütün ölkəni zorla xristianlaşdırmağa cəhd etmiş, bu məqsədlə, yəhudilərə təzyiq göstərərkən müsəlmanlara qarşı da savaşa girmişdilər. Nəticədə, 1492-ci ildə həm İspaniyanın cənubundakı Qranada bölgəsinə sığınan son müsəlman idarəçiliyinə son qoyulmuş və müsəlmanlara qarşı qorxunc qətliam həyata keçirilmiş, həm də dinini dəyişdirməyi qəbul etməyən yəhudilər ölkədən sürgün edilmişdilər.

Yurdsuz qalan yəhudilərin bir qismi Osmanlı İmperiyasına sığınmış və Dövləti-Ali (ali dövlət) bu tələbi qəbul etmişdi. Kamal Rəisin komandanlığı altında olan Osmanlı donanması ölkədən çıxarılan yəhudiləri və soyqırımından qurtula bilən müsəlmanları gəmilərlə daşıyaraq Osmanlı ölkəsinə gətirmişdi.

Tarixə son dərəcə dindar bir mömin kimi düşən II Sultan Bəyazid 1492-ci ilin yazında İspaniyadan çıxarılan bu məzlum yəhudiləri Osmanlı ölkəsinin müəyyən yerlərinə, xüsusilə də bu anda Yunanıstanda olan Selanik (Saloniki), Ədirnə, Əyriboza bağlı Livadiya və Tirhala dairəsinə yerləşdirmişdi. Türkiyədə yaşayan 25 min nəfərə qədər Türkiyə yəhudilərinin böyük əksəriyyəti bəhs olunan İspaniya yəhudilərinin törəmələridir.

Musəvilər 500 il öncə özləri ilə gətirdikləri din və ənənələrini Türkiyə qanunlarına uyğunlaşdırıblar. Öz məktəbləri, xəstəxanaları, istirahət evləri, mədəniyyət qurumları və qəzetləri ilə rahat həyat sürürlər. Aralarında tacirlər və iş adamları olduğu kimi, mühəndis, memar və s. texniki mövzulardan ta reklamçılığa qədər müxtəlif sənət növlərinə sahib olanları, bunlarla yanaşı, alimlərdən və sənətçilərdən təşkil olunan və getdikcə inkişaf edən intellektual çevrələri var. Avropanın bir çox ölkəsindəki yəhudi icmaları əsrlərdir irqçi antisemit hücumların həyəcanı ilə yaşadığı halda, Türkiyədəki yəhudi icması rahatlıq içindədir. Yalnız bu nümunə İslamın gətirdiyi mehribanlıq və ədalət anlayışının təsbit edilməsi üçün kifayətdir.

Fateh Sultan Mehmetin İstanbulu fəth etməsi uzun illər boyu Bizans və latın dövlətlərinin zülmünə məruz qalmış qeyri-müsəlman xalq üçün azad həyat mənasını verirdi.Səlibçi orduları getdiyi hər yerdə böyük qətliamlar törətdilər. Dinc əhalini qətl edib bir çox şəhəri qarət etdilər.

II Sultan Bəyaziddə gördüyümüz şəfqət və mehribanlıq bütün Osmanlı padşahlarına xas idi. Fateh Sultan Mehmet İstanbulu fəth etdiyi zaman bu şəhərdə həm xristianlara, həm də yəhudilərə müstəqil yaşamaq hüququ vermişdi. Müsəlmanların mehriban və ədalətli davranışı mövzusunda İslam dünyası haqqında yazdığı qiymətli əsərləri ilə tanınan Andre Miquel bir əsərində belə deyir:

“Xristian xalqlar Bizans və Latın dövlətləri zamanında da tapa bilmədikləri çox yaxşı idarə olunan quruluşda idilər. Əsla sistemli şəkildə zülm görmədilər. Tam əksinə, imperiya İstanbul başda olmaqla, işgəncə görən İspaniya yəhudilərinə sığınacaq olmuşdu. Heç yerdə zorla islamlaşdırma olmamışdır”.13

Fateh Sultan Mehmetin İstanbulu fəth etməsi uzun illər boyu Bizans və latın dövlətlərinin zülmünə məruz qalmış qeyri-müsəlman xalq üçün azad həyat mənasını verirdi.

Osmanlıdan əvvəl İslam dövlətlərində də qeyri-müsəlmanlara böyük hüquqlar verilmişdi. Corctaun Universitetində (ABŞ) din və beynəlxalq əlaqələr professoru Con Esposito tarixdə müsəlman dövlətlərin idarəçiliyinə keçən yəhudi və xristianların burada böyük şəfqətlə qarşılaşdığını belə ifadə edir:

“Bizans və fars torpaqlarında yaşayan və onsuz da xarici hökmdarlar tərəfindən idarə olunan bir çox müsəlman olmayan cəmiyyət üçün İslam idarəçiliyi idarəetmə dəyişikliyi mənasına gəlirdi, amma bu yeni rəhbərlər daha mülayim və tolerant idi. Bu icmaların çoxu daha çox muxtariyyətə sahib idi və əksər hallarda daha az vergi ödəyirdilər... İslamın dini münasibətlər baxımından yəhudilərin və yerli xristianların dini azadlığını daha çox tanıyan, daha şəfqətli din olduğu ortaya çıxdı”.14