İslam: Dünyani Aydinladan İşiq

Allahın hz.Muhəmmədə (səv) Quranı vəhy etməsi və insanlara İslam əxlaqını bildirməsi ilə şiddət, vəhşilik və cəhalətə yoluxmuş ərəb cəmiyyəti sülhü, ağlı və mədəniyyəti öyrəndi. İslamın doğulduğu 7-ci əsrin əvvəllərində Ərəbistan dünyanın ən qarışıq ərazilərindən biri idi. Bu torpaqlarda bir çox fərqli qəbilə yaşayırdı və ayrı-ayrı bütlərə sitayiş edirdilər. Azğın din və bütləri uğrunda bir-biriləri ilə vuruşub qan tökür, hətta uşaqlarını belə öldürəcək qədər vəhşiləşirdilər. Bu batil sistemdə sevgi, mərhəmət adlı heç nə yox idi; amansızlıq, nifrət və şiddət məqbul görülürdü. Qadınlar alçaq varlıq kimi sayılır, kasıb və kölələr mümkün qədər əzilirdilər.

Bu qaranlıq və qanlı dünya İslam əxlaqı ilə birlikdə tamamilə dəyişdi. Üstəlik, yalnız ərəblər deyil, başqa bir çox millət də İslam əxlaqının işığı ilə aydınlandı. İslamın endirilməsi ilə elm, mədəniyyət, düşüncə və incəsənətdə daha əvvəl bənzəri çox az olan intibah dövrü yaşandı.

Allahın Peyğəmbərimizə (səv) vəhy etdiyi “Yoxdan yaradan Rəbbinin adı ilə oxu! O, insanı ələqdən yaratdı. Oxu! Sənin Rəbbin ən böyük kərəm sahibidir! O Rəbbin ki, qələmlə (yazmağı) öyrətdi. İnsana bilmədiklərini öyrətdi” (Ələq surəsi, 1-5) ayələri ilə cəhalət içində boğulub qalan ərəblər ilk dəfə oxumağa və düşünməyə dəvət edildilər. Ərəb cəmiyyətinin quruluşu İslamla yanaşı tamamilə dəyişməyə başladı. Məsələn, ərəb adətlərinə görə, müharibələrdə əsirlər öldürülürdülər. Halbuki Peyğəmbərimiz (səv) Allahın vəhy etdiyi hökmlərə əsasən, əsirlərə qarşı xoş davranmağı və müsəlmanların öz yedikləri yeməkdən onlara da vermələrini əmr etdi. Quranda “Onlar özlərinin istədikləri şeylərdən kasıba, yetimə və əsirə də verərlər” (İnsan surəsi, 8) ayəsində möminlərin bu vəsfi bildirilirdi. Əsir alınan insanlardan bunu istəyirdilər ki, əgər onlar oxuyub-yazmağı bilirdilərsə, bunu bilməyən müsəlmanlara öyrətməli idilər. Ərəbistan torpaqları, bəlkə də, minlərlə il idi ki, ilk dəfə mərhəmət, əfv etmək və mədəniyyət anlayışı ilə tanış olur, insanlıq tarixinin ən böyük mədəni intibah dövrünü yaşayırdı.

İslamdan əvvəl ərəb cəmiyyətinə cəhalət hakim idi.

Yaradan Rəbbinin adı ilə oxu! O, insanı ələqdən yaratdı. Oxu! Sənin Rəbbin ən böyük kərəm sahibidir! O Rəbbin ki, qələmlə (yazmağı) öyrətdi. (Ələq surəsi, 1-4)

İllər keçdikcə İslamın ədaləti və yüksək əxlaqı Ərəbistanda dalğa-dalğa yayıldı. Müsəlmanların ədalətli, mərd və qərarlı olması bir çox ərəb qəbilələrinin İslama daxil olmasında böyük rol oynadı. Qarşısıalınmaz gücə çatan İslam ordusu 630-cu ildə Məkkəyə doğru irəlilədi. Məkkə bütpərəstləri o qədər zalımlıq etmişdilər ki, müsəlmanların onlardan intiqam alacaqlarından qorxurdular. Ərəb adətlərinə görə, müharibədə məğlub olan qəbilənin kişiləri qılıncdan keçirilir, qadın və uşaqları kölə edilirdilər. Lakin Allahın sonsuz mərhəməti hz.Muhəmməd (səv) üzərində təzahür edirdi. Peyğəmbərimiz (səv) məkkəlilərin heç birindən intiqam alınmayacağını və heç kimin müsəlman olmağa məcbur edilməyəcəyini elan etdirdi. Bu böyük əfvedicilik və şəfqət qərbli tarixçilərin də diqqətini cəlb etmişdir. Haverford Universitetinin əməkdaşlarından Maykl Sels (Michael Sells) Peyğəmbərimizin üstün əxlaqını belə ifadə edir:

“Hz.Muhəmməd (səv) Məkkəyə gələndə heç bir şəkildə qanlı intiqam almayaraq müsəlmanlarla üç il boyu savaşan və özünü yox etməyə çalışan məkkəliləri qucaqladı. Bu, o dövrün insanları üçün heyranedici hərəkət idi. Dolayısilə, burada dinin əsasında böyük humanistlik, fövqəladə nəzakət və mərhəmət yer alır”.1

Əhəmiyyətlisi isə məkkəlilərin batil inanclarının ortadan qaldırması idi. Şəhəri alan müsəlmanlar birbaşa Kəbəyə yönəldilər. Daha sonra müqəddəs məbədə daxil olub içindəki bütləri dağıtdılar. Bu bütlərlə yanaşı, məkkəlilərin azğın inancları və onların adına edilən bütün zülm, ədalətsizlik və vəhşilik də yox edildi. Ərəbistanda Quran əxlaqı təlim olunmaqla bütün haqsızlıqlar və qan davaları ortadan qalxdı. İnsanlar arasında hörmət, sevgi və ədalətə əsaslanan sistem quruldu. Buna görə də növbəti nəsillər bu dövrə Səadət əsri deyirdilər.

İslam Əxlaqının Şəfqət, Mərhəmət və Ədaləti

Hz.Muhəmmədin (səv) vəfatından sonra da İslamın yüksəlişi sürətlə davam etdi. İslam bir neçə on ilin içində bütün Mesopotamiyaya və Şimali Afrikaya yayıldı. Qərbdə İspaniyaya, şərqdə isə Hindistana qədər irəlilədi. Ərəbistan səhralarında heyvandarlıqla məşğul olan ərəblər İslamın onlara qazandırdığı yüksək ağıl, elm və mədəniyyət sayəsində böyük imperiyaya rəhbərlik etdilər. Bu, tarixdə bənzəri görülməmiş yüksəliş idi. 100 ilin içində İslam İmperiyası böyük əraziyə yayıldı və çox güclü idarə sistemi qurdu.

Bu geniş coğrafiyada xristian və yəhudilər başda olmaqla fərqli dini icmalar yaşayırdı. Müsəlmanlar fəth etdikləri torpaqlarda fərqli inanclardan olanlara qarşı anlayışlı davrandılar. Allahın “Dində məcburiyyət (zorakılıq) yoxdur” (Bəqərə surəsi, 256) hökmünə əsasən, heç kim dinini dəyişdirməyə məcbur edilmədi, hər kəsə hörmət göstərildi. Kilsə və sinaqoqlar xüsusi diqqətlə qorundu. Məcburi din dəyişdirməyin çox yayıldığı həmin dövrdə müsəlmanların tolerantlığının misli yox idi.

İslam sərhədləri c.800-1200
FRANKISH EMPIRE Iberian Peninsula UMAYYADS 756-1031 Seville Cordova Granada Tangier ALMORAVIDS 1056-1147 IDRISIDS 789-926 Barcelona ZIRIDS 972-1148 ALMOHADS 1130-1259 AGHLANIDS 800-509 Rome Tunis Kairouan Danube BYZANTINE EMPIRE Constantinople Anatolia Konya TULUNIDS 868-905 Sahara AFRICA	HAMDANIDS 945-1004 SYRIA HEJAZ Red SeaThe Islamic imprint c.800-1200 The Islamic World c. 1000 Abbasid Caliphate at its greatest extent c.800 Campaigns of Seljuk Turks Campaigns of Berbers Further expansion of Islam ZIRIDS Muslim dynasty, with dates 1000 km 1000 miles KHAZAR EMPIRE Caucasus Tiflis Manzikert 1071 MESOPOTAMIA Mosul Samarra Baghdad ISMAILIS (ASSASINS) 1090-1256 RUYIDS 932-1055	Euphrates Persian Gulf QARMATIANS 894-1200NEID Arabian Peninsula YEMEN ZAIDI IMAMS from 860 Aden Socotra KHWARIZM SHAHS 1077-1231 Amu Darya Aral Sea QARAKHANIDS 992-1211 TRANSOXANIA ASIA GHAZNAVIDS 977-1186 Nishapur Hindu Kush Kabul Multan SAMANIDS 819-1005 SAFFARIDS 867-1495 Muscat Arabian Sea INDIA Tropic of Cancer

İslami şəfqətin əsas nümunələrindən biri Qüdsün fəthində yaşanmışdı. Şəhərdəki Müqəddəs Məzar Kilsəsinin patriarxı müsəlmanların kilsəni uçurmağından qorxurdu. Hz.Ömər kilsəni ziyarət etməklə nəzakət göstərdi və heç bir narahatçılığa gərək olmadığını dedi. Namaz vaxtı girəndə isə patriarxdan izin istəyib kilsədən ayrıldı və bir az uzaqda namaz qıldı. Əl-Əqsa məscidi hz.Ömərin Qüdsdə ilk namazını qıldığı həmin yerdə inşa edildi. Bundan başqa, müsəlmanlar Qüdsə dünyanın ən görkəmli memarlıq əsərlərindən birini qazandırdılar. Qübbətüs-səhra hz.Muhəmmədin (səv) meraca yüksəldiyi yer olduğuna inanılan böyük daşın üzərinə inşa edilmişdi. Qübbətüs-səhra misilsiz motiv və qızıl qübbəsi ilə İslamın sənət və mədəniyyət anlayışının ifadəsi idi.

Qübbətüs-Səhra

De: “Biz Allaha, bizə nazil edilənə, İbrahimə, İsmayıla, İshaqa, Yaquba və onun nəslinə nazil edilənlərə, Musaya, İsaya və peyğəmbərlərə öz Rəbbi tərəfindən verilənlərə iman gətirdik. Biz onların heç birinin arasında fərq qoymuruq. Biz təkcə Ona təslim olanlarıq!” (Ali-İmran surəsi, 84)

Belə bir şəfqət və mərhəmət mühitində qeyri-müsəlmanlara gördükləri xətaları ifadə edə bilmək üçün tənqid haqqı da verilmişdi. Əməvi xəlifələri dövründə Şamda bir çox xristian dövlət idarəsində önəmli vəzifələr tutmuş, inanclarını istədikləri formada yaşamış, hətta bəziləri yanlış olanları tənqid edən əsərlər belə yazmışdılar. Həmin dövrlərdə Avropaya qatı xurafat və vəhşilik hakim idi. Katolik kilsəsi yəhudilərə, hətta fərqli məzhəblərdəki xristianlara təzyiqlər göstərirdi. Məcburi din dəyişdirmə, din adından işgəncə və qətliam dövrün qərb dünyasında adi şeylər idi. Müsəlmanlar isə Allahın Quranda əmr etdiyi kimi, kitab əhlinə qarşı şəfqətli və mərhəmətli davrandılar. Suriyanın Şam şəhərindəki Müqəddəs Con kilsəsi bu şəfqətin başqa nümunəsi idi. Bölgəni fəth edən müsəlmanlar cümə namazlarını həmin kilsədə qılmağa başladılar. Lakin kilsə elə xristianların özünə aid sayılırdı. Onlar da bazar günləri gəlib öz dini ibadətlərini sərbəst şəkildə yerinə yetirirdilər. İki dinin mənsubları eyni məbəddən sülh içində istifadə edirdilər.

Şəhərdə müsəlmanların sayı artdıqca İslam rəhbərliyi şəhərdəki xristianlardan onların da razılığı ilə kilsəni satın aldı. Kilsənin düz yanında məscid tikildi və çöl dekorasiyası islami motivlərlə zənginləşdirildi. Bizansdan miras qalan sütunların üzərinə İslam incəsənətinin ilk nümunələri yerləşdirildi.

Müsəlmanların yəhudi və xristianlara olan şəfqəti İslam tarixi boyu davam etdi. İspaniyada inkvizisiya vəhşiliyindən qaçan yəhudilər təhlükəsizlik və rahatlığı Osmanlı torpaqlarında tapdılar. Müsəlmanların yəhudi və xristianlara qarşı göstərdiyi şəfqətin qaynağı isə Quran əxlaqı idi. Allah Quranda müsəlmanlara kitab əhlinə, yəni yəhudi və xristianlara qarşı yaxşı davranmağı əmr etmişdir:

İçərilərindən zülm edənlər istisna olmaqla, kitab əhli ilə ən gözəl tərzdə mübahisə edin və deyin: “Biz həm özümüzə nazil olana, həm də sizə nazil olana iman gətirdik. Bizim də məbudumuz, sizin də məbudunuz birdir. Biz yalnız Ona itaət edirik”. (Ənkəbut surəsi, 46)

Müsəlmanlar və Elm

İslam əxlaqının insanlara qazandırdıqlarından biri də elmi düşüncə oldu. İslamdan əvvəl ərəblər və digər Yaxın Şərq cəmiyyətləri kainatın və təbiətin necə var olduğunu və necə çalışdığını bilmirdilər və heç maraqlanmırdılar da. Allaha Quranda inananlara göylərin və yerin necə yarandığını araşdırmağı əmr etmişdir:

O kəslər ki, ayaq üstə olanda da, oturanda da, uzananda da Allahı yad edir, göylərin və yerin yaradılması haqqında düşünür­ (və deyirlər:) “Ey Rəbbimiz! Sən bunları əbəs yerə xəlq etməmisən. Sən pak və müqəddəssən. Bizi odun əzabından qoru!” (Ali-İmran surəsi, 191)

Bu düşüncə İslam mədəniyyətində böyük elmi yüksəliş başlatdı. Bu dünya tarixində daha öncə nümunəsi görünməmiş inkişaf idi. İslamın elmi yüksəliş mərkəzi İslam İmperiyasının paytaxtı Bağdad oldu. İslam dünyasının dörd tərəfindən gələn elm adamları, mütəfəkkirlər və tədqiqatçılar Bağdadın məşhur Hikmət evində görüşür, Allahın yaratdığı kainatın sirlərini açmaq üçün təhqiqat aparırdılar.

Müsəlman elm adamlarının Quran əxlaqına tabe olmasının gətirdiyi düşüncə dünyanın o dövrə qədər görülmüş ən böyük elmi yüksəlişini meydana gətirdi. Yenə Quranda müsəlmanlara öyrədilən açıq fikirlilik onların digər mədəniyyətlərin elmi ehtiyatlarını ön mühakiməsiz şəkildə araşdırıb inkişaf etdirmələrini təmin etdi. Müsəlmanların elmi əsərləri müxtəlif mövzulardakı tədqiqat, təcrübə və hesablamalarla dolu idi.

Bu gün dünyada istifadə edilən onluq say sistemini və rəqəmləri inkişaf etdirənlər müsəlman riyaziyyatçıları idilər. Cəbr və triqonometriya müsəlman riyaziyyatçıların kəşfi idi. Müsəlman elm adamları astronomik müşahidələrə çox əhəmiyyət verdilər. Müasir astronomiya onların üsullarına əsaslanaraq quruldu. Müsəlman alimlər Ayın Yer ətrafındakı hərəkətini də hesablayıb riyazi düsturlarla qeyd etmişdilər. İslam dünyasının müxtəlif yerlərindəki görkəmli memarlıq əsərləri həmin elmi nailiyyətlər sayəsində meydana gətirilmişdir.

Müsəlman Elm Adamlarından Bəziləri
1. İbn ən-Nəfis 2. Sabit bin Qurra	3. İbn Sina 4. Əl-Kindi	5. Əbülqasım Zöhrəvi 6. Muhəmməd Əbubəkr Zəkəriyyə Razi	7. Əli Quşçu 8. Bəttani

Müsəlmanların diqqəti cəlb edən kəşflərinin bir çoxu tibbə dair idi. Həmin vaxtlarda avropalılar cəhalət içində idilər və xəstəliklərə pis ruhların lənəti kimi baxırdılar. Avropada müalicə anlayışı yox idi. Müsəlman elm adamları isə araşdırmaqla müəyyən etmişdilər ki, xəstəliklər insana gözlə görünməyən xırda canlılardan keçir və belə nəticəyə gəlmişdilər ki, xəstələr sağlam insanlardan kənar yerdə müalicə olunmalıdırlar. Beləliklə, dünyanın ilk müasir xəstəxanaları quruldu. Müsəlman xəstəxanalarında fərqli xəstələr üçün ayrılmış xüsusi bölmələr və elmi müalicə üsulları mövcud idi. Əqli çatışmazlıqlar belə terapiya və musiqi yardımı ilə müalicə edilirdi. Eyni dövrlərdə Avropada isə ruhi xəstələr şeytanın xidmətçisi kimi qəbul edilib diri-diri oda atılırdılar. Müsəlman həkimlərin insan anatomiyası üzrə çalışmaları o qədər dəqiq idi ki, 6 əsr ərzində Avropanın tibb fakültələrində əsas qaynaq kimi tədris olundu.

Məşhur ingilis tədqiqatçı Terri Cons tərəfindən BBC televiziya kanalı üçün hazırlanan və İslam dünyasını araşdıran sənədli filmdə İslamın yüksək elmi səviyyəsindən belə bəhs edilir:

“Xərran şəhərindən müsəlman mütəfəkkir Yer ilə Ayın arasındakı məsafəni dəqiq ölçmüşdü. Başqa bir müsəlman isə yazmışdı ki, əgər atom parçalanarsa, Bağdad böyüklüyündə bir şəhəri yox edə biləcək qədər güc ortaya çıxar. 1154-cü ildə Şamda inşa edilən tibb fakültəsində həkimlər anatomiyanı, dərmanları, əməliyyatları və qan dövranı sistemini öyrədirdilər, Harveydən əsrlər əvvəl!”2

Avropalılardan əsrlər əvvəl qan dövranını bilən müsəlman həkimlər xəstələrin nəbzlərini sayaraq müayinə edirdilər. Doğumlar dövrün ən gigiyenik üsulları ilə həyata keçirilirdi. Müsəlman cərrahların istifadə etdiyi və o dövrün tibb kitablarında göstərilən əməliyyat vasitələri həddindən artıq inkişaf etmiş tibb bilgisinin sübutları idi.

İslam dünyasının elm məktəblərində kişilər kimi qadınlar da təhsil alır, elmin inkişafına onlar da təkan verirdilər. Müsəlman elm adamları işığın quruluşu və optika mövzusunda da böyük tapıntılara imza atmışdılar. Gözün quruluşunu detalları ilə ortaya qoyan ilk adam müsəlman optika alimi İbn Heysəm idi. İbn Heysəmin linzalar üzərindəki böyük tədqiqatları kameranın icadına gedən yolu açmışdı. Görmə qüsurlarının səbəbini kəşf edən müsəlman həkimlər avropalıların eyni işə başlamasından tam 100 il əvvəl müvəffəqiyyətli katarakt əməliyyatları həyata keçirirdilər.

İslamın böyük elmi mirası Avropanın 15-ci əsrdə başlayacaq elmi yüksəlişinin də əhəmiyyətli qaynağı olacaqdı. Xristian elm adamları müsəlmanlardan öyrəndikləri elm sayəsində Avropa elmini qurdular. İslamın işığı onları aydınlatmışdı.

İslam Mədəniyyətinin Ehtişamı

1. Astronomiya sahəsində tədqiqatları ilə məşhur olan müsəlman elm adamlarından biri də Əli Quşçudur. Quşçu Fateh Sultan Mehmetdən böyük dəstək alıb. 2-3. Müsəlman elm adamlarının astronomiya üzrə tədqiqatlarını əks etdirən miniatürlər

İslam əxlaqının inananlara qazandırdığı əhəmiyyətli bir xüsusiyyət sənət və estetika anlayışıdır. Quranda bildirilən cənnət təsvirləri ən yüksək keyfiyyəti, incə zövqü və göz qamaşdırıcı ehtişamı təsvir edir. Bu anlayışı qəlblərinə yerləşdirən müsəlmanlar bənzərsiz əsərlər ortaya qoydular. İdarə etdikləri ölkələr dünyanın ən seçilmiş və müasir məkanları idi. İslam Ərəbistan yarımadasından dörd tərəfə yayılarkən bərabərində böyük inkişaf və zənginlik gətirdi.

Müsəlmanlar hər getdikləri yerə mədəniyyət apardılar. Məsələn, Tunisdə şəhəri təmiz su ilə təmin etmək üçün dahiyanə təmizləmə sistemi qurdular. Bir-biri ilə əlaqəsi olan iki böyük hovuzda saxlanılan su bütün çöküntülərdən təmizlənir, sonra da qapalı borularla şəhərə daşınırdı. Avropalılar belə bir şeyi əsrlər sonra düşünmüşdülər. Suriyadakı müsəlman mühəndislər suyu şəhərə daşımaq üçün bir dizayn xariqəsi olan dəyirmanlar qurdular.

Paytaxt Bağdad isə dünyanın ən ehtişamlı və müasir şəhəri idi. Memarlıq və quruluş baxımından göz qamaşdırırdı. Bağdada yolu düşən bir səyyah bunları yazmışdı:

“Bağdadın bütün məhəllələri park, bağça, villa, hamam və meydanlarla, həmçinin görkəmli bazar və qeyri-adi məscidlərlə doludur. Həmin bu gözəl şəhər çayın hər iki tərəfindən kilometrlər boyunca uzanıb gedir”.3

İslam dünyasının başqa bir görkəmli mərkəzi də İspaniya idi. Burada qurulan müsəlman Əndəlüs dövləti bütün Avropanın ən modern və inkişaf etmiş ölkəsi idi. Paytaxt Kordoba memarlıq abidələri, səliqəsi, işıqlı küçələri, kitabxanaları, xəstəxanaları və sarayları ilə göz qamaşdırırdı.

Həmin dövrlərdə Paris və London kimi böyük Avropa şəhərləri qaranlıq, səliqəsiz və çox pis vəziyyətdə idi. Buna görə də Kordobaya gələn avropalı xristianlar şəhərdə gördükləri böyük ehtişam, mədəniyyət və sənət qarşısında çox təəccüblənirdilər. Boston Universitetinin tarixçisi Şeyla Bler (Sheila Blair) Kordobanın gözəlliyini aşağıdakı sözlərlə təsvir edir:

“9-cu və 10-cu əsrlərdə Kordoba şəhəri Avropadakı ən böyük şəhərlərdən biri və ən cazibəlisi idi. Əlimizdə şəhərə gələn insanların bu barədəki təsvirləri var. Bütün çiçəklər, açıq küçələr, möhtəşəm işıqlandırma... Şimaldakı (xristian) şəhərləri isə qaranlıq idi. Təkcə Kordobada təmiz, içməli su var idi, insanlar böyük evlərdə yaşayırdılar. Parisdə isə insanlar çay kənarındakı kiçik daxmalarda yaşayırdılar”.4

Müsəlmanlar xəstələrini çox təmiz və səliqəli xəstəxanalarda müalicə edərkən, Avropada xəstələr ölümə tərk edilirdilər. Solda o dövrdəki İslam dünyasının məşhur Mənsur adlı xəstəxanasının bir tərəfi görünür. Eyni dövrdə Venesiya küçələrini göstərən aşağıdakı rəsm isə iki dünya arasında mədəniyyət fərqini gözlər önünə sərir.

Kordobanın ehtişamından dövrümüzə qalan çox az əsərdən biri bu gün şəhərin mərkəzində yerləşən katolik kafedralıdır. Bu kafedral, əslində, məscid idi. Sonradan kilsəyə çevrilmişdi. Məscidin içi isə gələnləri ovsunlayan görünüşə malik idi. Kordobaya gələn xristian səyahətçilər bundan çox təsirlənirdilər. 10-cu əsrdə Xrosvita (Hrotsvitha) adlı sakson əsilli bir rahibə Kordobanı “dünyanın bəzəyi” adlandırmışdı.

Əndəlüsün ən görkəmli tikililərindən biri də İslam sənətinin və estetikasının xariqüladə nümunələrini ehtiva edən əl-Həmra sarayı idi. Sarayın hər detalında İslamın insanlara qazandırdığı yüksək ruhun incə zövqü əks olunmuşdu. Əl-Həmranın bağçaları yerin cazibə qüvvəsindən yararlanmaqla düzəldilən kompleks fontan sistemləri ilə dolu idi. Quranda bildirilən cənnət təsvirləri əl-Həmranı inşa edən müsəlmanlara ilham qaynağı olmuşdu.

Quranda cənnətlə əlaqədar bildirilən ayələrin bir qismi aşağıdakılardır:

Solda üstdə və altındakı rəsmlər müsəlman tibb alimlərinin insan anatomiyasına əsasən hazırladıqları həzm və qan dövranı sistemini göstərir.	Bilik səviyyəsi olduqca yüksək olan müsəlman tibb alimlərin tədqiqat işləri Avropanın dörd tərəfində təməl istinad kimi istifadə olundu. Aşağıdakı sxem müsəlman elm adamlarının sınıq-çıxıq müalicəsində istifadə etdikləri üsulları göstərir.

Müsəlman Alimlərin Fəaliyyətlərindən Nümunələr
1. Əl-Haskafi tərəfindən düzəldilmiş və dəyişən su səviyyəsini ölçməkdə istifadə edilmiş alət 2-3. Müsəlman elm adamlarının Günəş və Ay tutulmalarını hesablamaq üçün istifadə etdikləri cizgilər	1. İbn Sinanın tədqiqatlarını qeyd etdiyi dəftəri Şam Milli Muzeyində saxlanılır. 2. Müsəlman tibb alimləri tərəfindən hazırlanmış qan təzyiqini ölçən alət. 3. Gözün anatomiyası üzərində aparılan bu çalışma əl-Mutadibihə aiddir.

Müsəlmanlar memarlıqla yanaşı, geyimdə də dünyanın ən zövqlü və keyfiyyətli insanları idi. Müsəlmanların toxuculuq fabriklərində o günə qədər görünməmiş gözəllikdə parçalar hazırlanırdı. Avropalıların geyimi İslam dünyasının məhsulları qarşısında çox geri qalırdı. Buna görə də müsəlmanların geyimi avropalıların arasında lüks simvolu sayılırdı. Kilsələrdəki ən dəyərli müqəddəs əşyalar İslam ölkələrindən gətirilən qumaş parçalara bükülürdü. Belə ki, orta əsrlərdə çəkilən bəzi xristian rəsmlərindəki geyimlərin üzərində islami yazılar var idi. Müsəlmanlar dünyanın modasını müəyyən edirdilər.

Bütün bunlarla yanaşı, Qərb dünyasının müsəlmanlardan öyrəndiyi daha bir çox mədəniyyət növü var idi. Məsələn, avropalılar yuyunub sabundan istifadə etməyi belə müsəlmanlardan öyrənib. Hətta Avropanın musiqi mədəniyyətinin inkişafında da İslam mədəniyyətinin böyük payı var. İslam dünyasında istifadə olunan simli alətlər avropalılar tərəfindən sonradan mənimsənilib. Qərb musiqisinin əsas alətlərindən olan gitara özü də uda bənzədilərək hazırlanıb.

Osmanlı və İslam Mədəniyyəti

Aşağıdakı hilyə xüsusi kolleksiyaya aiddir. 16 və 27-ci əsrlərə aid digər bəzək əşyaları isə Türk-İslam Əsərləri Muzeyində saxlanılır.

Əsası 1299-cu ildə qoyulan Osmanlı İmperiyası İslam mədəniyyətinin ən böyük və ən möhtəşəm imperiyalarından biri kimi inkişaf etmişdi. Ədalət və şəfqətə əsaslanan dövlət anlayışı, malik olduğu torpaqlardakı üstün memarlıq abidələri, toxuculuq, xəttatlıq və təhsil sahəsindəki nailiyyətləri ilə Qərb dünyasına əhəmiyyətli nümunə təşkil edirdi. Osmanlı sultanlarının nəzakəti və sənət zövqü qərblilər tərəfindən heyranlıqla anılır, Osmanlı torpaqlarını görən qərblilər gördükləri ehtişamdan çox təsirlənirdilər.

Osmanlı İmperiyası tarixdə bənzəri görünməyən coğrafiyaya hökm etmiş ən uzun ömürlü imperiyalardan biridir. (Təkcə Roma İmperiyası güclü olduğu dövrlərdə Osmanlıdan daha geniş torpaq sahəsi əldə etmiş, ancaq o da Osmanlı İmperiyası qədər uzun müddətli olaraq böyük coğrafi əraziyə sahib çıxa bilməmişdi). Avropa, Şimali Afrika, ön Asiya, Mesopotamiya və Ərəbistan tarixinin ən əhəmiyyətli hissəsi olan Osmanlı mirası bu gün bu torpaqlardakı onlarla dövlətin şəhərlərini bəzəyir. Bir çox Avropa şəhərində (Sofiya, Belqrad, Sarayevo kimi) Osmanlı memarlığının nümunələri hələ də durur.

Osmanlının İslam əxlaqını əsas almaqla qurduğu dövlət və idarəetmə sistemi dövrümüzdə bir çox siyasətçi tərəfindən ən ideal dövlət quruluşlarından biri kimi göstərilir. Osmanlı dövlətinin diplomatiya anlayışı dövrümüzün çoxtərəfli siyasət anlayışının əsasını təşkil etmişdir.

Qərb mədəniyyəti Osmanlı mədəniyyətindən birbaşa təsirlənmişdir. Osmanlıların Macarıstana düyü əkinçiliyini aparması, 16-cı əsrdə İstanbula gəlmiş Habsburq elçisi Busbek tərəfindən lalənin Benilüks ölkələrinə tanıdılması, italyanların parça toxuma və boyama texnikasını Osmanlıdan alması, Avropa ordularındakı hərbi ənənənin Osmanlılardan öyrənilməsi bunun yalnız bir neçə nümunəsidir.5

Bütün bu tarixi həqiqətlər İslam əxlaqının müasir dünyanın inşa edilməsində əsas rolu öz öhdəsinə götürdüyünü göstərir. İslam hz.Peyğəmbərə (səv) vəhy edildiyi andan etibarən insanlığı doğru olana, gözəlliyə və həqiqətə aparan ən parlaq işıq olmuşdur. Quran əxlaqını öyrənən müsəlmanlar getdikləri yerlərə şəfqət, elm, sənət, estetika, təmizlik və rifah aparıblar. Avropa qatı xurafat və barbarlıq içində ikən, İslam dünyası dünyanın ən modern və ən müasir mədəniyyəti olmuşdur. Sonradan inkişaf edən Avropa mədəniyyətinin əsasında İslam dünyasından öyrəndikləri bu dəyərlərin böyük rolu var. Tarixçi Yucin Mayers bu həqiqəti belə ifadə edir:

“Doqquzuncu əsrin sonlarından on ikinci əsrə qədər Qərbin elm və mədəniyyətinin üzərində İslamın böyük təsiri olub. İslam alimləri və tərcüməçilərinin elmin və insanlığın inkişafındakı mədəni əhəmiyyəti qətiyyən kiçik görülə bilinməz... Dolayısilə, Qərb düşüncəsinin kökü yunan-ərəb və ibrani düşüncənin qarışığıdır”.6

İkisində də fəvvarə vuran iki bulaq vardır. (Rəhman surəsi, 66)

Digər tərəfdən İslam dünyasının bir qismində baş verən geriləmənin əsas səbəblərindən biri Quranda öyrədilən ağıl, səmimiyyət və açıq düşüncəlilikdən uzaqlaşmasıdır. Quran insanlığı qaranlıqlardan aydınlığa çıxaran ən böyük yol göstəricidir. Allahın Peyğəmbərimizə (səv) bildirdiyi kimi:

Əlif. Ləm. Ra. (Bu,) insanları öz Rəbbinin izni ilə qaranlıqdan nura – qüdrətli, tərifəlayiq (Allahın) yoluna çıxartmaq üçün sənə nazil etdiyimiz bir kitabdır. (İbrahim surəsi, 1)

Dövrümüzdəki müsəlmanlar İslam mədəniyyətinin görkəmli keçmişini öyrənməli, bunun həm şərəfini, həm də məsuliyyətini daşımalıdırlar. Unutmaq olmaz ki, müsəlmanlar dünyanın ən böyük mədəniyyətlərindən birini inşa edən müqəddəs və şərəfli mirasın təmsilçiləridir. Müsəlmanlar digər inanc və mədəniyyətlərin təmsilçiləri tərəfindən daim qibtə və heyranlıqla qarşılanıblar. Məşhur Yaxın Şərq tədqiqatçısı Daniel Payps bir məqalədə müsəlmanların özlərinə güvənməklərindən bəhs etdikdən sonra belə bir şərh yazır:

“Bu özünə inamı qazandıran səbəblərdən biri İslamın ilk 6 əsrdə və daha sonralar misilsiz müvəffəqiyyətlərinin xatirəsidir. Bu dövrdə İslam dünyanın ən irəli mədəniyyəti idi; müsəlmanlar ən yaxşı sağlamlıq standartlarına, uzun ömürlülüyə və ən yüksək oxuyub-yazmaq bacarıqlarına sahib idilər. Elmi və texniki araşdırmaların çoxu onların nəzarətində idi və ümumiyyətlə, müzəffər ordular qururdular. Bu müvəffəqiyyət ilk vaxtlar açıq şəkildə ortada idi. Miladi 622-ci ildə hz.Muhəmməd Məkkədən getmiş, lakin 8 il sonra şəhərə onun rəhbəri olaraq dönmüşdü. Hələ 715-ci ildə müsəlman fatehlər qərbdə İspaniyadan, şərqdə Hindistana qədər uzanan imperiya qurmuşdular. Müsəlman olmaq qazanan mədəniyyətə aid olmaq mənasına gəlirdi”.7

Şübhəsiz, indi müsəlmanların vəzifəsi təkcə şanlı keçmişə güvənmək deyil, bu gün və gələcəkdə də İslamı yüksəltmək üçün çalışmaq olmalıdır. Belə ki, keçmişdəkinə bənzər ehtişamın bu gün yenidən inşa edilməsi, müsəlmanların yenidən dünyaya işıq tutan mədəniyyət öndərləri olması mümkündür. Lakin bu istiqamətdəki bütün işlər, öncəliklə, birlik və bərabərlik ruhu içində görülməlidir. Şəxsi mənfəət və narahatlıqlarını bir kənara qoyan, fərqlilikləri şəfqətlə qarşılayan, güc və enerjisindən yalnız İslamın, müsəlmanların və insanlığın xeyrinə istifadə edən, uzlaşmağı və sülhü sevən mədəniyyət müsəlmanların arasında hakim olarsa, İslam dünyası 21-ci əsrin ən böyük mədəniyyətlərindən birini inşa edə bilər. Sevgi, mərhəmət, anlayış, tolerantlıq kimi İslam əxlaqının təməli olan dəyərlər sayəsində mədəni və iqtisadi yöndən inkişaf baş verəcək, dünyanın müxtəlif ölkələrində təzyiq altında olan, zülmə məruz qalan və amansız şəkildə qətl edilən müsəlmanlar sülh və əmniyyətə qovuşacaq, Allahın izni ilə, səadət əsri dövrünün bənzəri 21-ci əsrdə yenidən yaşanacaq.