Giriş

20-ci əsrin əvvəllərində Osmanlı İmperiyasının dağılması İslam dünyasının 20-ci əsrdəki durumunu müəyyən edən əhəmiyyətli amillərdən biri idi. İmperiyanın dağılması ilə ortaya müxtəlif dövlət və xalqlar çıxdı. Lakin heç biri Osmanlı dövründə olduğu kimi dinclik və sabitliyə qovuşa bilmədi.

Yaşadığımız 21-ci əsrin bu günlərində dünyanın bir çox yerində həllini gözləyən problemlər, razılığa gəlinməsi zəruri olan müxtəlif anlaşılmazlıqlar hələ də davam edir. 20-ci əsrin əvvəllərində pozulan sabitliklərin tam mənada bərpa edilməməsi bir çoxu İslam aləminə aid olmaqla müxtəlif həssas bölgələr əmələ gətirmişdir. Bu problemlərin bir qisminə görə müvəqqəti razılıqlar əldə edilsə də, bəzi yerlərdə qarşıdurmalar və ya gərginliklər davam edir.

Dövrümüzdə həll olunmamış problemlərin əsas hissəsi birbaşa müsəlmanların yaşadıqları əraziləri (Fələstin, Kəşmir, İraq, Əfqanıstan kimi yerlər) əhatə edir. Bununla bərabər, səsləri getdikcə yüksələn mədəniyyətlər qarşıdurması müdafiəçilərinin müsəlmanları ittiham edən təbliğatları səbəbi ilə İslam dünyası müxtəlif dairələr tərəfindən hədəf kimi göstərilməyə çalışılır. Bütün bunlar müsəlmanların 21-ci əsrdə hansı strateji mövqedə olmaları sualını bir daha gündəliyə gətirir. Bu strategiyanın düzgün müəyyən edilməsi üçün, öncəliklə, İslam dünyasının mövcud vəziyyətini yaxşı bilmək lazımdır. Doğru təsbitlər müəyyən ediləsi strategiyanın bünövrəsi olacaq və alınan qərarların daha tutarlı olmasını təmin edəcək.

İslam mədəniyyəti Osmanlı, Səfəvi və Moğol kimi üç böyük imperiya tərəfindən təmsil edildiyi 16 və 17-ci əsrdə Asiya, Afrika və Avropanın hegemon gücü idi. Hindistanda Moğol İmperiyası mövcud idi. İran və ətrafında Səfəvilər hökmranlıq edirdi. Üçüncü və ən böyük imperiya isə bütün Balkan yarımadasını, Anadolunu, Mesopotamiyanı, Ərəbistan yarımadasını və Şimali Afrikanı idarə edən böyük Osmanlı İmperiyası olmuşdur.

Lakin bu islami hegemonluq getdikcə kiçilib gücünü itirdi. İlk dəfə 18-ci əsrdə Moğol İmperiyası süqut etdi. Bu, Cənubi Asiya müsəlmanları üçün yeni dövrün başlanğıcı oldu. Hindistan İngiltərənin müstəmləkəsinə çevrildi. Hind-Çin kimi tanınan bölgə də fransızlar tərəfindən müstəmləkəçiliyə məruz qaldı. Səfəvi İmperiyasının xələfi Qacar Xanədanlığı 1920-ci illərə kimi varlığını qorudu, lakin nüfuz və təsirini çoxdan itirmişdi; zaman içində İngiltərə və Rusiyanın hakimiyyətinə daxil oldu. Bu arada Osmanlı İmperiyası da ardıcıl olaraq məruz qaldığı torpaq itkiləri ilə birgə get-gedə zəifləmişdi. 600 il boyu İslam dünyasının ən geniş və ən təsirli dövlət sistemini təşkil edən Osmanlı İmperiyası Birinci Dünya Müharibəsi ilə birlikdə tamamilə dağıldı.

Səfəvi sultanı I Şah Abbasın şərəfinə təşkil olunan təntənəli mərasim

Osmanlının dağılması başda Yaxın Şərq və Ərəbistan yarımadasının bəzi əraziləri olmaqla, İslam coğrafiyasında tarixi dəyişikliklərin baş verməsinə səbəb oldu. Bölgədə kənar qüvvələr tərəfindən qurulan dövlətlər bu torpaqlarda 20-ci əsr boyu davam edəcək qeyri-sabitliyin və gərginliyin təməl qaynağını təşkil etdilər. Köklü mədəniyyətin qurucusu olan İslam dünyasında özünə qapanma prosesi artıq başlanmış oldu.

Təkcə Yaxın Şərqdə deyil, Şimali Afrika və cənubi Asiyada müsəlmanlar müstəmləkəçi qüvvələr tərəfindən əzilməyə başladı. Bu ölkələrin böyük əksəriyyəti ancaq 20-ci əsrin ikinci yarısında müstəqilliyə qovuşa bildilər. Bu müstəqillik bir çox ölkəyə Əlcəzairdə olduğu kimi qan bahasına başa gəldi. Milyonlarla günahsız insan həyatını itirdi, bir çoxu tətbiq olunan işgəncə və zülmlərdən dolayı şikəst qaldı. Həmin bölgələrdən müstəmləkəçi qüvvələrin geri çəkilməsinin ardından asayiş və təhlükəsizlik tam şəkildə təmin edilə bilinmədi. Qısa olaraq 20-ci əsr İslam dünyasının əksəriyyəti üçün qarşıdurma, qovğa, qıtlıq və yoxsulluqla keçən əsr oldu.

Lakin İslam dünyası hər zaman bu vəziyyətdə olmamışdır.

Əksinə, keçən iki min ilin tarixi araşdırıldıqda ortaya dövrümüzdən fərqli mənzərə çıxır: insanlıq tarixində ən böyük elmi-mədəni inkişaf İslamla baş vermişdir. Qərb dünyası qaranlıq içində olduğu halda, müsəlmanlar dünyanın ən yüksək mədəniyyətini qurmuş, İslam əxlaqı dünyanı aydınladan nur olmuşdur.

Osmanlı İmperiyası, ən geniş sərhədləri