İznikdən Bu Günədək Təslis Inancına Qarşı Çıxmış Xristianlar

Təslis inancı əsrlər boyu xristian aləmində bir çox insan, cəmiyyət və ya məzhəb tərəfindən rədd edildi. Bəzi cəmiyyətlər təslis inancına tamamilə qarşı çıxdılar, bəziləri isə bu yanlış inancın bəzi hissələrini rədd etdilər. Təslis inancını rədd edən cəmiyyətlər tarixin hər dövründə böyük təzyiqlərlə qarşılaşdı. Torpaqlarından sürgün edildilər, aforoz edildilər, diri-diri yandırıldılar, işgəncələrlə öldürüldülər. Lakin təzyiqlər onları tarix səhnəsindən silməyə kifayət etmədi. Təslis inancı əleyhdarlarının çox böyük hissəsi inanclarına sadiq qaldılar və "Allah birdir, təkdir" deməkdən imtina etmədilər. Kitabın əvvəlki hissələrində üzərində dayandığımız arianlar, həmin bu "təslis əleyhdarı" xristianların qabaqcıllarıydılar. Daha sonra da arianların izindən gedən bir çox qrup ortaya çıxdı.

Təslis Əleyhdarları

Ariusdan sonra ortaya çıxan təslis əleyhdarı cərəyanlardan biri İrlandiyada yaradılmış Seltik kilsəsi idi (Celtic Church of Ireland). Bu kilsə, Avropa kontinentindən tamamilə təcrid edilmiş bir halda, "arianlıq" təməlində yaradıldı və inkişaf etdi. Katolik kilsəsinin İrlandiya Seltik kilsəsini rəsmi şəkildə hakimiyyəti altına aldığı 664-cü ilə qədər, təslis inancı İrlandiyaya yad idi.

İrlandiya kilsəsinin Nəsrani təliminə bənzərliyini göstərən əhəmiyyətli bir xüsusiyyəti vardı: Yəhudi qaynaqlarına olan sədaqət. Seltik kilsəsi, "hz. İsanın yəhudi hökmlərinə diqqətlə tabe olduğuna" inanır, bundan ötrü də, Əhdi-Ətiqə böyük əhəmiyyət verirdi.(78) Bu meyil o qədər güclü idi ki, kilsə Romanın hakimiyyəti altına girdikdən sonra belə davam etdi. 754-cü ildə bəzi katolik rahiblər, "İrlandiyalı rahiblərin kilsənin müqəddəs mətnlərinə əhəmiyyət vermədiklərini, kilsə liderlərinin yazılarını rədd etdiklərini və məclislərin qərarlarına diqqət yetirmədiklərini" dilə gətirərək bundan şikayətləndilər.(79) Lakin Seltik kilsəsinin bu müqaviməti də qısa müddət sonra qırıldı. Beləliklə də, katolik kilsəsi dördüncü əsrdə başlayan bir proses nəticəsində bütün dırnaqarası "sapqın"ları müəyyən şəkildə təmizləmiş olurdu. Halbuki təmizlənmiş bu cərəyanlar, hz. İsanı ilahlaşdıran batil təlimi rədd edir, Allaha, Onu tək ilah qəbul edərək iman etməyi təbliğ edirdilər. Katolik kilsəsi bu yolla Qərb dünyasının ən böyük avtoriteti halına gəldi.

Konsiller Hıristiyan tarihinde önemli dönüm noktaları olmuştur. İznik, Kadıköy, Whitby gibi, 1870 yılındaki yaklaşık bir yıl süren Vatikan Konsili de Katolik düşüncenin günümüzdeki şeklini almasında büyük rol oynamıştır.

Pravoslavlar və Protestantlar

Katolik kilsəsinin qeyd olunan hakimiyyəti, IX əsrdə öz daxilində baş verən parçalanma ilə sarsıldı. Uzun müddətdir ki, Roma kilsəsi ilə ixtilaf aparan Şərq kilsələri (belə ki, bunlar İstanbul, Qüds, Antakya və İskəndəriyə patriarxlarından asılıydılar) Roma katolik kilsəsindən tam şəkildə ayrıldılar. Roma kilsəsi ilə Şərq kilsələri arasındakı bu qarşıdurma əslində siyasi mənşəliydi, Roma imperatorluğunun Qərb və Şərq olmaqla iki hissəyə ayrılmasından sonra ortaya çıxmışdı. Əsrlər boyunca da iki tərəf arasında müxtəlif anlaşmazlıqlar yaranmışdı. Sonunda Roma kilsəsinin Müqəddəs Roma imperiyasının müstəqilliyini qəbul etməsi nəticəsində iki tərəf arasındakı əlaqələr tamamilə kəsildi. İki tərəf arasındakı bir çox fərqdən ən nəzərə çarpanı, Roma kilsəsinin müqəddəs dil olaraq latın dilini Şərq kilsələrinin isə yunan dilini işlətmələriydi.

Şərq kilsələri və ya digər adlarıyla pravoslav kilsələr, Romadan ayrıldıqdan sonra öz aralarında hissələrə bölünə bilmədilər. İstanbuldakı patriarxlıq həmişə daha üstünmüş kimi göründü, lakin digərləri öz aralarında müstəqildilər. Üstəlik, zaman keçdikcə yeni parçalanmalar baş verdi və milli kilsələr meydana gəldi. Erməni, Rum, Bolqar, Serb, Rus kimi xalqlar, müxtəlif dövrlərdə öz milli kilsələrini yaratdılar.

(Yine) Bilmez misin ki, gerçekten göklerin ve yerin mülkü Allah'ındır. Sizin Allah'tan başka veliniz ve yardımcınız yoktur. (Bakara Suresi, 107)

Katolik kilsəsi isə, başqa parçalanmaya məruz qalmadan 16-cı əsrə qədər Avropadakı hakimiyyətini qorudu. 1520-ci illərdə Almaniyada ortaya çıxan Martin Lüter (Martin Luther) adlı bir rahib bu hakimiyyəti sarsıdan insan oldu. Əvvəlcə Lüterin (Luther) sonra isə Kelvin (Calvin) və Svinqli (Zwingli) kimi rahiblərin liderliyi altında formalaşan "protestant" cərəyan, Roma kilsəsinin və Papanın nüfuzuna qarşı böyük üsyan idi. Üsyan böyük olduğu qədər qanlı idi, Avropa bir əsrdən artıq bir müddətdə katoliklərlə protestantların sona çatmayan döyüşlərinə səhnə oldu. "Dini" kimi görünən bu döyüşlərin altında isə, yenə siyasi məqsədlər, Papanın əsarəti altında yaşamağı və ona vergi ödəməyi istəməyən şahzadələrlə, bu hakmiyyəti itirmək istəməyən ətrafların mənfəət qarşıdurmaları yatırdı. İki tərəf arasındakı ən qanlı hesablaşma, 1618-ci ildən 1648-ci ilə qədər fasiləsiz davam edən və buna görə də Otuzillik müharibə kimi tanınan qarşıdurma idi. Avropa əhalisinin üçdə bir hissəsindən çoxunun ölümüylə nəticələnən bu qanlı dövrdən sonra iki tərəf arasında daimi sülh əldə olundu. Otuzillik müharibənin sonunda imzalanan məşhur Vestfaliya sülhü ilə əldə olunan tarazlıq, o vaxtdan indiyədək çox dəyişmədi.

Protestantlar Papanın hakimiyyətini rədd edərkən onun yerinə digər bir nüfuzlu insan qoymamışdılar. Bundan ötrü də, protestantlıq, katoliklikdəki iyerarxiyanın əksinə çox dağınıq və "liberal" din kimi inkişaf etdi. Demək olar ki, hər ölkə özü üçün milli bir kilsə yaratdı. Bunlarla yanaşı, daha bir çox fərqli məzhəb və cərəyan meydana gəldi. Bundan ötrü də, hazırda protestantlığın yüzlərlə növü, yüzlərlə fərqli protestant kilsəsi var. Bunların böyük hissəsi isə, Şimali Avropada və ABŞ-da fəaliyyət göstərir.

Protestantlığın yaranması təslis əleyhdarı kütlələr baxımından da əhəmiyyətli idi. Qeyd etdiyimiz kimi, protestantlar katolik kilsəsinin hakimiyyəti altından çıxdılar. Bu həm iyerarxik, həm də təməl xristianlıq inancları baxımından böyük azadlıq idi. Artıq Bibliyanı özləri oxuyur və onu özləri yenidən şərh edirdilər. Bunun nəticəsində bəzi protestantlar, çox az bir hissəsi də olsa, çox mühüm bir həqiqəti gördülər: Katolik inancının təməlini meydana gətirən təslis inancının Əhdi-Cədiddə bir dayağı yox idi. Hətta bəzi ayələrin bu inancı yalanladığı ortada idi. Bu ayələrdə Allahın "Bir və Tək" olduğu bildirilir, "üçlü birlik" inancına isə Əhdi-Cədidin təməl məntiqində yer verilmirdi.

Əslində bəzi protestantların çox az hissəsi bu nəticəyə gəldilər və təslis inancını rədd etdilər. Beləliklə də, unitarian (tövhidçi) kilsələr meydana gəldi.

Dediler ki: "Allah oğul edindi." O, (bu yakıştırmadan) yücedir. Hayır, göklerde ve yerde her ne varsa O'nundur, tümü O'na gönülden boyun eğmişlerdir. (Bakara Suresi, 116)

"Tövhid Inancını Müdafiə Edən" Xristianlar

Calvin ve Zwingli gibi Luther de Protestanlı¤ın ortaya çıkışında önemli rol oynamıştır.

Reformasiyadan sonra xristianlar Əhdi-Cədidi, katolik inanclarından müstəqil şəkildə oxumağa başladılar. Bunun nəticəsində də İtaliyada təslis inancının yanlış olduğu nəticəsinə inanan ilk xristian hərəkat ortaya çıxdı. Lelio Sosianus (Lelio Socianus, 1525-1562) və əmisi oğlu Fausto Sosianus (Fausto Socianus, 1539-1604) tərəfindən başladılan hərəkat, banilərinin adından ötrü sosianizm (socianism) olaraq tanındı. Sosianistlər gizli yığıncaqlar yoluyla yayıldılar. “The catholic encyclopedia” bu hərəkatın inancını belə yekunlaşdırır:

(Sosianistlərə görə) təslis inancı deyilən şey yoxdu. Hz. İsa Rəbblə və ya müqəddəs ruhla eyni kökdən gəlmirdi (dolayısilə Tanrı deyildi)... Ölməsi və əzab çəkməsi insanları qurtarmaq üçün deyildi.(80)

Sosianistlər müxtəlif təzyiqlərə məruz qaldılar. Kilsə onları çox keçmədən aforoz etdi. Fausto Sosianus (Fausto Socianus): "Allahdan vəhy alan hz. İsa, həyatının müqəddəs olmasıyla, əlbəttə ki, digər insanlardan fərqli olacaq. İlahi vəzifəyə və İlahi ilhama sahibdi, lakin qətiyyən bir yaradıcı deyildi. Bənzərsiz səlahiyyətlə təchiz edilərək insanlara bir vəzifədən ötrü göndərilmişdi" deyirdi.(81) Təslis inancını rədd edən Sosianus (Socianus), Allahın tək olduğunu, üç varlıqdan danışmağın ağılsızlıq olduğunu müdafiə edirdi. Sosianizm təlimi İngiltərəyə qədər gedib çıxdı. Lakin bu vəziyyət kilsəni çox narahat edirdi. Norveç Yepiskoplar İttifaqı tərəfindən bu narahatlıq belə ifadə edilmişdi:

Xristianlığı korlamasından qorxulan anti-təslisçilər və yeni arianlar tərəfindən azdırılmış Sosian (Socian), xristianların düşüncələrini azdırır.(82)

Eyni dövrdə sosianistlərin fikirlərinə bənzər fikirlər yayan, xüsusilə təslis inancına radikal şəkildə qarşı çıxan İspan Migel Servet (Michael Servetus), fikirlərindən ötrü Kelvin (Calvin) tərəfindən dirəyə bağlanıb yandırılaraq öldürüldü. Yandırılarkən, yazdığı təslis əleyhdarı kitab da sinəsinə asılmışdı. Servet (Servetus), xristianlığın Birinci İznik Kilsə Məclisində təhrif edildiyini müdafiə etmiş və bundan xilas olmaq üçün Birinci İznik Kilsə Məclisindən əvvəlki qaynaqlara qayıdılmalı olduğunu yazmışdı. 1638-ci ildə sosianistlərə istiqamətli hücumlar başladıldı. Rokowdakı kollecləri bağlanıldı və tövhidi qəbul etmiş bir çox insan diri-diri yandırıldı.

Hayır, kim (güzel davranış ve) iyilikte bulunarak kendisini Allah'a teslim ederse, artık onun Rabbi Katında ecri vardır. Onlar için korku yoktur ve onlar mahzun olmayacaklardır. (Bakara Suresi, 112)

Sosianistlərin mirasını götürən Tövhidçi axını isə 16-cı əsrin sonlarında Transilvaniyada yarandı və sonra da başda Polşa olmaqla Avropanın hər tərəfinə yayıldı. Bir Tövhidçi kilsəsinə məxsus internet saytında, Tövhidçi axınının yaranma proesi belə bildirilir:

Polşalı unitarian (Tövhidçi) rahiblərin dərc etdiyi və Tək Tanrı fikrinin əhəmiyyətlə vurğulandığı “Racovian Catechism” adlı sənəd, cərəyanın ən əhəmiyyətli qaynaqlarından birinə çevrildi. Bu sənəddə kəffarə inancı rədd edilirdi. “Racovian Catechism” adlı sənəddə bunlar qeyd olunurdu:

Kararları, siyasi ve dini yetkileri nedeniyle adından en çok söz ettiren engizisyonlardan biri, III. Paulus tarafından 1542 yılında kurulan Roma engizisyonudur. Bu engizisyon, Katolik görüşünün dışında her türlü görüşü savunanlarla, özellikle de Calvin ve Luthercilerle, uzun yıllar savaştı.

Unitarianlar (tövhidçilər) 18-ci və 19-cu əsrdə xüsusilə də anqlosaks aləmində təsir oyatdılar. Əvvəlcə İngiltərədə sonra isə ABŞ-da unitarian kilsələr yaradıldı. Təkcə xristianların deyil, bütün insanların Allaha iman etdikləri təqdirdə nicat tapacaqlarına inanan bu insanlar özlərini universalist kimi qələmə verdilər. Bir-birlərindən müstəqil şəkildə meydana gələn unitarian və universalist kilsələri 1961-ci ildə birləşdi. “The New Catholic Encyclopedia” unitarian kilsələrin ortaq inanclarını belə yekunlaşdırır:

Bir sözlə, unitarizmdə hz. İsa həqiqətdə olduğu kimi, yəhudi peyğəmbəri olaraq qəbul edilir, Əhdi-Cədiddə onun üçün işlədilən "oğul" anlayışı isə məcazi mənada başa düşülür. Allahın bir və tək olduğu həqiqəti təsdiqlənir. Bir saytda unitarianların təməl inancları belə təsvir edilir:

Unitarianların hz. İsa haqqındakı düşüncələri öz saytlarında belə ifadə edilir:

Unitarianlar ənənəvi xristian inanclarının bir hissəsini rədd edir, inanclarını gözəl əxlaq, ağıl, sağlam fikir və Allahın vahidliyi üzərində qururlar. Saytlarında inanclarını belə ifadə edirlər:

Eğer Allah, çocuk edinmek isteseydi, yarattıklarından dilediğini elbette seçerdi. O, yücedir; O, bir olan, kahredici olan Allah'tır. (Zümer Suresi, 4)

Lakin bunu da ifadə etmək lazımdır ki, bu gün unitarizm adı altında müdafiə olunan görüşlərin bir hissəsi də, Allaha və Onun vəhyinə imanla uyğun gəlməyəcək bəzi ünsürlər ehtiva edir. Bəzi unitarianlar, dini hökmlərin və ibadətlərin ortadan qalxdığı bir növ "humanist din" anlayışına sahibdirlər. Bəziləri heç bir möcüzəni qəbul etmir, hətta hz. İsanın atasız dünyaya gəlməsini və göstərdiyi möcüzələri belə rədd edirlər. Bu da Haqqdan sapmağın digər bir növüdür. Bu kitabda isə, unitarianlardan hz. İsa dövründəki həqiqi xristianlığı təmsil edən bir cəmiyyət kimi danışılır, unitarianların təkcə təslis və kəffarə kimi inanclarla əlaqədar fikirlərinə yer verilir. Təslis inancını müdafiə edən cəmiyyətlər arasında belə bir kütlənin olması, əlbəttə ki, çox əhəmiyyətlidir, lakin belə kütlələrin Quran ayələriylə ziddiyyət təşkil edən müxtəlif batil inanclara sahib olduğu da əsla unudulmamalıdır.

Yehovanın Şahidləri

Xristian aləmində təslis inancını rədd edən bir çox kütlədən biri də Yehovanın Şahidləridir. Yehovanın Şahidləri ənənəvi xristianlığın bir çox şeyini qəbul etmələrinə baxmayaraq, təslis inancını rədd etmələrindən ötrü xristian sayılmırlar. Halbuki Yehovanın Şahidlərinin yəhudi və xristianlığın dini və mədəni təlimlərindən ortaya çıxdığı məlumdur.

Yehovanın Şahidlərinə görə xristianlıqdakı təslis inancı, Bibliyada olan bir inanc deyil. Onlar, insanların təslis düşüncəsi ön fikrinə sahib olmadan Tövrat və İncili başdan sona oxuyacaqları təqdirdə, qətiyyən belə bir düşüncəyə sahib olmayacaqlarını söyləyirlər. Kitab boyunca üzərində dayandığımız kimi, təslis inancının xristianlığa hz. İsadan sonra daxil edildiyi fikrini müdafiə edərlər. Yehovanın Şahidlərinin tək Tanrı anlayışı baxımından yəhudilərlə bənzərliyi olsa da, hz. İsa haqqındakı inancları onları yəhudilikdən qoparar. Yehovanın Şahidləri özlərinin həqiqi xristian olduqlarını, digərlərinin səhvliyə yol verdiklərini vurğulayar və belə deyərlər:

Yehovanın Şahidlərinin 2001-ci il üçün verdiyi statistikaya görə təxminən 6 milyon Yehova Şahidi yaşayır.

Unitarian Cərəyanının Güclənməsində İslam Dininin Təsiri

Unitarian kilsənin güc qazanma prosesini araşdırdığımız vaxt, qarşımıza çox maraqlı bir əlaqə çıxır: Osmanlı imperatorluğunun bu cərəyanın güclənməsindəki təsiri.

Əvvəlki hissədə də üzərində dayandığımız kimi, 16-cı və 17-ci əsrlərdə Osmanlı torpağı olan Transilvaniya, tövhid inanclarının çox gücləndiyi bir bölgə olmuşdu. Florida unitarian kilsəsindən rahib Cek Donovanın (Jack Donovan) "Islam, US and Yeats' Dilemma" (İslam, ABŞ və Yeytsın dilemması) adlı vəzində bu hadisə belə vurğulanır:

Osmanlı torpaqlarında xristianlığın içindən meydana çıxan bu tövhid inancını təməl götürən cərəyanın güc qazanmasının səbəbi, bir çox tarixçi və unitarian din xadimi tərəfindən də dilə gətirildiyi kimi, İslam dininin gətirdiyi tolerant mühiti idi. “North Unitarian Universalist” kilsəsindən (“Şimal Universalist unitarian” kilsəsi) Susan Ritchie, "The Promise of Postmodernism for Unitarian Universalist Theology" (postmodernizmin beynəlxalq unitarian teologiyasına vədləri) başlıqlı vəzində bu mühiti belə vurğulayır:

İslam dinindəki güclü tövhid inancı, təslis inancını rədd edən xristianlar üçün çox böyük zəmanət idi. Tolerantlığın hakim olduğu Osmanlı torpaqlarında düşüncələrini rahatlıqla dilə gətirə bildilər, öz kilsələrini yaratdılar və xristian tövhid ənənəsini çox gücləndirdilər.

Unitarian din xadimi Cek Donovan (Jack Donovan) isə, bir vəzində bu mövzulara diqqət çəkir:

İki İslami təlim yayılmışdı və çox diqqət çəkmişdi. Birincisi hər gün məscid minarələrindən xalqa oxunan azandakı "Allah birdir, saxta tanrılar yoxdur, Allah vardır. Allahdan başqa ilah yoxdur" ifadələri, ikincisi isə, Quranın açıq-aydın tələbi olan və hz. Məhəmmədin xüsusilə vurğuladığı xüsus olan, "bütün dinlərə göstərilən tolerantlıq"dır, çünki hər din Allaha verilən bir cavabdır... Bu təlimlər hz. İsanın İncilinə uyğunlaşdırıldıqda 16-cı əsr unitarizmini əldə edərsiniz. Mənim düşüncəm ənənəmizin İslama 450 illik borcu olmasıdır... (Əlavə haşiyə: “Donovan, “Islam, US, and Yeats' Dilemma””)

Toronto unitarian kilsəsindən Mark D. Morison-Rid (Mark D. Morrison-Reed) isə "The Islamic Connection" (İslami əlaqə) adlı vəzində İslam dinini belə izah edir:

Hyuston Smit (Houston Smith), "İslamın gətirdiyi yeniliyin, bütləri dini mühitdən götürmək və hər kəs üçün bütün diqqəti, görünməyən tək bir İlahi Varlıq olan Allaha yönəltmək olduğunu" yazmışdı. İslam xristianlıqdan fərqli olaraq təkzibedilməz şəkildə təkallahlı dindir və yəhudilikdən fərqli olaraq tək xalqla məhdudlaşdırılmamışdır. İslam dinini bizim dinimizlə əlaqələndirməyə bu yolla başlaya bilərik: Allahın vahidliyini anlamaq məsələsində ortaq tarixi təməli paylaşdığımızı qəbul etmək.

Müxtəlif unitarian kilsələrindən din xadimlərinin verdikləri bu açıqlamalar İslam torpaqlarında yaşanılan tolerant mühiti və bu iki haqq dinin sahib olduğu ortaq dəyərləri gözlər önünə sərir.