Bitki Hüceyrəsi

Yer üzünün həyat üçün əlverişli bir məkan olmasında ən böyük pay, şübhəsiz ki, bitkilərə düşür. Bitkilər bizim üçün tənəffüs etdiyimiz havanı təmizləyər, yaşadığımız planetin temperaturunu tarazlayarlar. Tənəffüs etdiyimiz havadakı oksigen bitkilər tərəfindən əmələ gətirilər. Əgər belə olmasaydı, insan və heyvanların həyatı uzun müddət davam edə bilməzdi; atmosferdəki oksigen qısa müddətdə tükənər və canlılar kütləvi şəkildə boğularaq ölərdilər.

Şekil 10.1 a)Bitki hücresinin genelleştirilmiş şeması b)Bitki hücreleri ve içlerindeki kloroplastlar.

Qidalarımızın mühüm hissəsi də müxtəlif dadlara malik bitkilərdən meydana gələr. Bitkilər bu qidaları hazırlayarkən təkcə üç əsas vəsaitdən istifadə edərlər: Torpaq, günəş şüası və su. Buna baxmayaraq, hamısının özünəməxsus və minlərlə ildir ki, heç dəyişməyən forması, rəngi, qoxusu və dadı var.

Bitkilərin, "insana qida vermə" xüsusiyyəti, digər bütün funksiyaları kimi, hüceyrələrindəki xüsusi yaradılışın bir nəticəsidir. İnsan və heyvan hüceyrələrindən daha fərqli quruluşa sahib olan bitki hüceyrələri, həm bütün canlılar üçün bir qida mənbəyi meydana gətirəcək, həm də atmosferi təmizləyəcək şəkildə yaradılıblar.

Sakit görünən bitkilərin içində, əslində olduqca hərəkətli həyat tərzi var. Torpaqdan hər saniyə su və ehtiyacları olan mineral elementləri qəbul edərlər. Bunlarla yanaşı, havadan qəbul etdikləri karbon qazını və ən əhəmiyyətlisi günəş enerjisini əlavə edərək insanlar üçün təmiz hava və qida əmələ gətirərlər. Hər gün ağaclarda gördüyümüz, ayaqlayıb üstündən keçdiyimiz yarpaqlardakı milyardlarla kiçik hüceyrə bu prosesi sürətlə davam etdirərlər. (şekil 10.1)

Bitki hüceyrəsini insan və heyvanlarınkından fərqləndirən ən mühüm xüsusiyyət, günəş enerjisindən istifadə edə bilməsidir. Bunu fotosintez adlı əməliyyatla bacarar və günəşdən gələn enerjini insanlar və heyvanlar tərəfindən qida yoluyla qəbul ediləcək enerjiyə çevirər. (şekil 10.2)

Günəşdən Qidalara Gedən Enerji

Yer üzündəki həyatın əsas enerji mənbəyi Günəşdir. Lakin insanlar və heyvanlar, günəş enerjisindən bilavasitə istifadə edə bilməzlər. Günəşin enerjisi insanlara və heyvanlara, bitkilər vasitəsilə çatar. Hüceyrələrimiz tərəfindən istifadə edilən bütün enerji xammalları, əslində bitkilər vasitəsilə bizə daşınan günəş enerjisidir. Çayımızı qurtumlayarkən günəş enerjisi qurtumlayarıq, çörəyi yeyərkən dişlərimiz arasında müəyyən miqdar günəş enerjisi olar. Əzələlərimizdəki güc də əslində günəş enerjisinin müxtəlif bir formasından başqa bir şey deyil. Bu yazını oxuyarkən sərf etdiyiniz enerji də, yenə Günəşdən gəlmişdir.

Bitkilərin və heyvanların enerji mənbəyi də eynidir. Yanan odunun yaydığı enerji, çevrilmiş günəş enerjisidir. Çevrilmənin adı isə, bir qədər əvvəl ifadə etdiyimiz kimi, "fotosintez"dir.

Bitki hüceyrəsi günəş şüasından qəbul etdiyi enerjini kimyəvi enerjiyə çevirər və çox xüsusi yollarla qidalarda toplayar. Əslində bu işi, bütün hüceyrə deyil, hüceyrədə yerləşən və bitkiyə yaşıl rəngini verən "xloroplast" adlı orqanoid görər. (şekil 10.3-a,b) Bu kiçik yaşıl varlıqlar, sanki həyatlarını bəşər oğlu üçün qida və oksigen əmələ gətirməyə həsr ediblər. Təkcə mikroskopla görə bildiyimiz bu kiçik yaşıl orqanlar, günəş enerjisini üzvi maddələrdə toplayan dünyadakı yeganə laboratoriyalardır. Bitkiləri insan və heyvanlar üçün imtina edilməz qida vasitəsinə çevirən xüsusiyyət budur.

(Şekil 10.2) Allah insanoğlu için dünyada kusursuz bir sistem yaratmıştır. Bu sistemde güneş ışığı enerji kaynağı, bitkiler ise bu enerjiyi besin yoluyla insana sunan aracılardır. Sadece yediğimiz besinin üretimi değil aynı zamanda soluduğumuz havanın temizlenmesi de bitkiler tarafından yapılır. Fotosentez yoluyla bitkilerin depoladığı enerji glikoliz ve oksijenli solunum sayesinde hücrelerin kullanacağı enerji paketleri olan ATP'ye çevrilir.

Xloroplastların yer üzündə əmələ gətirdikləri maddə miqdarı ildə 200 milyard tona çatır. Gördükləri bu iş fövqəladə mürəkkəbliyə malik kimyəvi proses olub, baş gicəlləndirici sürətlə davam edər. Xloroplastın içində yerləşən minlərlə "xlorofil" işığa, saniyənin mində biri kimi qısa bir müddətdə reaksiya verər. Bu sürətdən ötrü, xlorofildə baş verən bir çox hadisə hələ də müşahidə edilə bilmir. Fotosintezin mərhələləri ümumilikdə aydın olmuşdur, lakin təfərrüatlar tamamilə naməlumdur. Çünki kimyəvi cəhətdən təqlid edilə bilməz qarışıqlıqdakı bir sistem, insanın qavrama hüdudundan çox kənara çıxan bir sürətlə işləyir.

Fotosintez iki mərhələdə baş verir. Bu mərhələlər "işıq mərhələsi" və "qaranlıq mərhələsi" kimi adlandırılır. İşıq mərhələsi xloroplastın tilakoid adlanan və disklərə bənzəyən hissəsində baş verər. Buradakı piqment molekulları, günəş şüasından qəbul etdikləri enerji sayəsində elektronlarını itirərlər. Elektronların hərəkətləri nəticəsində müəyyən enerji paketi və xammal olaraq ATF və NADFH əmələ gələr. Qaranlıq mərhələdə isə, karbon qazı, işıq mərhələsi nəticəsində əmələ gələn ATF və NADFH-ın köməkliyi sayəsində, şəkər və nişasta kimi qida maddələrinə çevrilər. (şekil 10.3-d)

a) Bir ayçiçeği yaprağının, kloroplast içeren hücrelerini gösteren kesiti. b) Kloroplastın kesiti c) İki grana. Tikloid disklerden oluşan bu bölge aydınlık evrenin meydana geldiği bölümdür. d) Fotosentez reaksiyonlarının olduğu bölge. Güneş ışığı sayesinde harekete geçirilen elektronlar çeperde bulunan elektron taşıma sisteminden geçerler. Elektronun elde edildiği su molekülü parçalanarak oksijen ve hidrojene ayrılır. Oksijen dışarı verilirken hidrojen iyonları içerde tutulur. Dünyadaki oksijen dengesi hiçbir zaman farkında olmadığımız bu karmaşık işlemler sonucunda korunur. Elektron taşıma sisteminden geçen elektronlar ATP ve NADPH oluşumunu sağlarlar. Bu aşamada stromada (şekil 10.3-b) meydana gelen karanlık evreye geçilir. Karbondioksit, NADPH, ATP halen tam olarak bilinmeyen bir çok karmaşık işlem sonucunda hayatın devamını sağlayan karbonhidratları oluştururlar Milimetrenin binde biri kadar küçük olan bir kloroplast ve bu kloroplastın metrenin yüz milyonda biri kadar küçük olan çeperi bütün hayatı boyunca insanlar için besin ve oksijen üretir.

Şekil 10.3

Bu izahat, həmin bu hadisənin minlərlə dəfə sadələşdirilmiş halıdır, buna baxmayaraq, yenə də insana mürəkkəb gələ bilir. Əslində, fotosintez vaxtı, meydana gələn reaksiyaların izahatı bu səhifələrə yerləşməyəcək qədər uzundur. Yer üzündə heç bir laboratoriyanın qısa şəkildə bəhs etdiyimiz bu enerji çevrilməsini həyata keçirməyə gücü çatmaz. Üstəlik, bu əməliyyatlar millimetrin mində bir hissəsi böyüklüyündə bir orqanda meydana gəlir. Bu orqanın millimetrin yüz milyonda bir hissəsi qalınlığında olan membranına yerləşdirilmiş bir sistem, günəş şüası sayəsində gələn elektronları nəzarəti altına alar. Bu elektronlardan da insanlar üçün qida əmələ gətirmək məqsədiylə enerji istehsalında istifadə edər.

Məhz bu mükəmməl sistem, təkamül nəzəriyyəsini bir daha tamamilə süqut etdirir. Çünki, fotosintezin baş verə bilməsi üçün, bütün mövcud fermentlər və sistemlər eyni anda hüceyrə daxilində mövcud olmalıdır. Çatışmayan tək bir hissə bütün sistemin işləməməsinə səbəb olacaq. Necə ki, təkamülçü elm adamları, fotosintezi izah etməkdə (eynilə hüceyrədəki digər kimyəvi mexanizmlərdə olduğu kimi) çarəsiz qalıblar. Belə bir "elm adamı" olan prof. dr. Əli Dəmirsoy (Ali Demirsoy), düşdükləri aciz vəziyyəti belə yekunlaşdırır:

Fotosintez olduqca mürəkkəb bir hadisədir və bir hüceyrənin daxilindəki orqanda baş verməsi qeyri-mümkün kimi görünür. Çünki bütün mərhələlərin eyni anda meydana gəlməsi qeyri-mümkündür, ayrı-ayrılıqda meydana gəlməsi də mənasızdır.(15)15

Başqa bir təkamülçü elm adamı olan Hoymar Von Ditfurt (Hoimar von Ditfurth) isə, fotosintezin sonradan öyrəniləcək bir əməliyyat olmadığını, fotosintez üçün lazım olan bütün maddələrin və məlumatların bitki hüceyrəsində ilk andan bəri mövcud olmalı olduğunu belə bildirir:

Heç bir hüceyrə, bioloji bir funksiyanı sözün əsil mənasında "öyrənmə" imkanına sahib deyil. Bir hüceyrənin tənəffüs və ya fotosintez kimi bir funksiyanı əmələ gəldiyi zaman, yerinə yetirə bilməyib, daha sonrakı həyat müddətində bunun öhdəsindən gələ bilməsi, bu funksiyanı təmin edəcək bacarığı qazanması qeyri-mümkündür.(16) 16

(Şekil 10.4) Bir yaprağı oluşturan milyarlarca hücreden yalnızca birinin içinde bulunan onlarca kloroplastın içindeki thylakoid disklerden birisinin zarında aşağıda görülen sistem vardır. Şekilde Güneş'ten gelen fotonların yakalanması dalgalı oklarla, elektron transferi koyu oklarla, proton transferi kesik çizgili oklarla gösterilmiştir. Bu kadar karmaşık bir sistemin kendi kendine oluşmayacağı aşikardır.

Məlum olduğu kimi, Günəş enerjisini elektron və ya kimyəvi enerjiyə çevirmək, müasir texnologiyanın hələ yaxın vaxtlarda bacara bildiyi bir əməliyyatdır. Bunun üçün yüksək texnologiya məhsulu olan cihazlardan istifadə edilir. Halbuki gözlə görülə bilməyəcək qədər kiçik olan bitki hüceyrəsi, bu işi milyonlarla ildən bəri fasiləsiz şəkildə yerinə yetirir. "Təsadüfən" bu işi görəcək vəziyyətə gəlmiş olması da, yuxarıdakı təkamülçü etiraflardan da aydın olduğu kimi, əsla mümkün deyil.

Belə olduqda bir-biri ardınca suallar gəlir. Metrin yüz milyonda bir hissəsi qalınlığında bir membrana bir elektronu nəzarət altına almağı, daha sonra insanlara xidmət etməsi üçün elektronu digər bir reaksiyaya daxil etməyi kim öyrətmişdir? Bütün mərhələlər eyni anda hüceyrə daxilinə necə yerləşdirilmişdir? Bitkilərin yaşıl yarpaqları, bütün canlı aləminin enerji mənbəyinə necə çevrilə bilmişdir?

Cavab aydındır. Allah, bitkilərə belə bir xüsusiyyət vermişdir və onlar da özlərinə verilən vəzifəni, Allaha boyun əymiş şəkildə yerinə yetirməkdən başqa bir şey etmirlər.

Yer üzündəki bütün ağaclar, bütün bitkilər, Allahın əmriylə, torpaqdakı su, minerallar və havadakı karbon qazından istifadə edərək insan üçün qida və oksigen əmələ gətirirlər. Bir sözlə, Allahın insanlara göydən və yerdən ruzi vermək üçün, canlıları vəsilə etmişdir. Quranda insanlara göydən və yerdən ruzi verildiyi bir çox dəfə bildirilmişdir:

Ey insanlar! Allahın sizə verdiyi nemətini xatırlayın. Sizə göylərdən və yerdən ruzi verən Allahdan başqa bir yaradan varmı?  (Fatir surəsi, 3)