2-ci Hissə: Havada Köç Edən Heyvanlar

Balıqların, məməlilərin və hətta böcəklərin bir çox növü təəccüblü köç səyahətləri edərlər. Ancaq dünyadakı ən hərəkətli canlılar, qrup olaraq quşlardır. İnsanlar çox vaxt nəqliyyat vasitələriylə belə, bəzi quşların hərəkətinə uyğun hərəkət edə bilməzlər.

Uzun Məsafə Yolçuları: Quşlar

Bir albatros, yoldaşının kürt keşiyi əsnasında çıxdığı qida axtarış səyahətində yerə heç enmədən 15.000 km uça bilər; okean dalğalarından yaranan havadan istifadə edərək yuxarıda süzülər və bu əsnada çox az qanad çırpar. Düz məsafədə isə heç kim qütb dəniz qaranquşu ilə rəqabət edə bilməz. Şimal qütbünün dəniz qaranquşları hər il şimal qütbündən Antarktikaya, oradan da geriyə bir səfər edərlər. Qütb buzlarında təxminən 15.000 km yol qət edərlər. Qaranquşların köç edərkən tamamladığı dairə təxminən 40.000 km-ə yaxınlaşır ki, bu haradasa dünyanın çevrəsinə bərabərdir. (5)

Uçma qabiliyyətləri və sürtünmənin daha az olduğu bir çevrədə hərəkət etmələri quşlara planetdəki ən sürətli canlılar olma xüsusiyyətini də qazandırır. Yer üzündə qısa məsafəli qaçışlarda ən sürətli heyvan olaraq bilinən hepardın sürəti saatda 80 km-dən çox deyil. Dənizdəki ən sürətli balıq olan yelkən balığı -sailfish- qısa məsafədə saatda 105 km sürətə çata bilər. Qılınc qaranquşunun sürəti isə saatda 160 km-ə çatır. (6)

Belə bir sürətin və uzun məsafəli uçuşlarının köç edən canlıları çox yorduğu düşünülə bilər, ancaq ümumiyyətlə, vəziyyət belə deyil. Əlbəttə ki, qurudan, ya da dənizdən çox uzun səfər edərək gələn quşlar yorularlar, amma tərs küləklə qarşılaşmadıqları müddətcə ciddi bir problem yaşamazlar. Belə ki, kiçik quru quşları belə okean səfərindən o qədər az təsirlənərlər ki, Meksika körfəzini ən geniş nöqtədən keçməklə kifayətlənməz, daha sonra heç dayanmadan quruya doğru uçmağa davam edərlər. (7)

Quşların niyə və necə köç etdiyi uzun illərdir tədqiatçıların cavab axtardığı suallardır. Bu mövzuda böyük bir irəliləyiş edilməsinə baxmayaraq, əsl əhəmiyyətli nöqtələr hələ sirrini qoruyur.

Quşlarda da digər canlılarda olduğu kimi eyni növün bəzi fərdləri köç edərkən, bəzi fərdləri oturaq həyat keçirə bilərlər. Təkamülçü elm adamları bu səbəblə köçün mənşəyini açıqlaya bilmirlər. Məsələn, meşə-kol bülbülləri tamamilə köçəri həyat keçirərkən, ağacdələnlər tamamilə oturaqdır; alaqarğa isə qismən köçəridir. Bu canlılar təkamülçülərin iddia etdiyi kimi həyatda qala bilmək üçün belə bir mexanizm yaratmış və müxtəlif təsadüflərlə bədənlərində buna uyğun sistemləri meydana gətirmişlərsə, niyə eyni növün hamısı eyni şəkildə davranmır? Oturaq həyat keçirənlər növlərinin davamını necə təmin edir?

Təkamülçülərə görə bu, açıqlanması qeyri-mümkün bir vəziyyətdir. Halbuki, bunun tək həqiqi şərhi vardır: köç edən canlılardakı bu xüsusiyyəti Allah yaratmışdır.

Təbiətdəki canlılar Allahın qüdrətini, hər şeyə Qadir olduğunu və bənzərsiz yaradan olduğunu sübut edən dəlillərdəndir. Bu dəlilləri görməməkdə israr edənlər və Allahdan başqa bir Yaradıcı axtaranlar açıq-aydın azğınlıq içindədirlər. Allah bu kəslərlə əlaqədar olaraq bir ayədə belə buyurur:

De: “O, Mərhəmətli Allahdır! Biz Ona iman gətirib, Ona təvəkkül etmişik. Kimin tam azğınlıq içində olduğunu tezliklə biləcəksiniz. (Mülk surəsi, 29)

Quşlar Köçə Başlamağa Necə Qərar Verərlər?

Quşların köç etməsini başladan bir çox səbəb vardır. Bu səbəblərdən biri və ya bir neçəsi meydana gəldiyində quşlar üçün köç marafonu başlayar. Bu amillərdən biri günlərin uzanıb-qısalmasıdır. Gün uzunluqlarındakı dəyişiklik quşların hormon sisteminə təsir edər.

Edilən təcrübələr artan gün uzunluğunun heyvanları müxtəlif şəkillərdə xəbərdar etdiyini göstərmişdir. İşıq əvvəlcə beyindəki aclıq və toxluğa nəzarət edən sinir mərkəzi hipotalamusu xəbərdar edər. Eyni anda beyindəki qonşu mərkəzlər də xəbərdar edilər. Xüsusilə prolaktin, böyrəküstü vəzilərdən kortikosteron və cinsi hormonlar ifraz olunmağa başlayar. Bu hormonal dəyişikliklər quşlarda həddindən artıq iştah artımına səbəb olar. Beləcə, böyük miqdarlarda bəslənib, köç üçün lazım olan yağ anbarlarını meydana gətirərlər. Köç dövründə ilin digər zamanlarına görə 40% daha çox bəslənərlər. Qazandıqları yağlar dərinin altında, uçuş əzələlərində və qarın boşluğunda yığılar. Köç edilməyən dövrlərdə quşun bədən ağırlığının 3-5%-ini yağ təşkil edərkən, köç dövrlərində qısa və orta məsafəli uçan köçərilərdə 15%-ni, uzun məsafəli köçərilərdə isə 30-50%-ni əhatə edər. Bu yağ anbarları həm uçuş əzələlərinə dəstək olar, həm də minimum yorğunluqla uzun, davamlı uçuşlara imkan təmin edər. (8)

Köçə başlama zamanının doğruluğu çox əhəmiyyətlidir. Əgər bir quş yazda köç hazırlığına başlamaq üçün çoxalma sahəsindəki qidalar bollaşana qədər gözləsə, köç etmək, cütləşmək, kürt yatmaq və balalarını qida bolluğunda bəsləmək üçün kafi zamanı tapa bilməz. Quşların illik köçlərinin planlaşdırılması, yuvadakı gənc fərdlərin ən bol qida ilə qarşılaşacaqları dövrlə eyni zamandadır. Eyni şəkildə əgər quş çoxalma sahəsindən payızda uzaqlaşmaq üçün iqlimin artıq yaşaya bilməyəcəyi hala gəlməsini gözləsə, lazımlı fizioloji dəyişiklikləri (kilo alma yoluyla enerji təmin etmə) etmək üçün zamanı qalmamış olacaq. Bu isə nəslini davam etdirə bilməməsi deməkdir. Halbuki, belə bir yanlışlıq olmaz və quşlar köç zamanını doğru təsbit edərlər.

Quşların bütün bu mexanizmlərə sahib olmaları, bu mexanizmlərin qüsursuz işləməsi, beləcə köç üçün lazımi hazırlıqları edə bilmələri, köç əsnasında istiqamətlərini tapmalarını təmin edən və hələ aydın ola bilməmiş mexanizmlərlə də birləşincə ortada çox incə bir şəkildə planlanmış, yaradılmış bir sistem olduğu ortaya çıxır. Belə həssas bir sistemin, quşların bədənlərində təsadüfi mutasiyalarla ortaya çıxmış ola biləcəyinə inanmaq isə axmaqlıqdır. Quşların köç sistemi bir Yaradıcının varlığına işarə edir, yəni bu canlıları Allahın yaratdığını göstərir.

Quşların Yüksəklik və Havanı Təxmin Etmədəki Ustalıqları

Köç edən canlılar hava şərtlərini doğru təxmin etmək məcburiyyətindədirlər. Bu isə meteorologiya mövzusunda mütəxəssislik tələb edən bir vəziyyətdir. Avstraliyadakı bogong güvələri bu mövzuda nümunədir. Bu güvələr tırtıl olaraq həyatlarını keçirdikləri düzənliklərin isti nəmindən qaçmaq üçün Avstraliya Alplarındakı sərin bir bölgəyə doğru yüzlərlə kilometrlik bir səyahət edərlər.

Tırtıllar yazda yaşıl yaylalarda bəslənərlər. Yayda hava istiləşməyə başlayınca pup dövrünə girərlər və kiçik qara güvələrə çevrilərlər. Məhz bu dövrdə yayın yandırıcı istilərinə dözməkdənsə, Avstraliya Alplarına doğru uzun bir səfərə çıxarlar. Burada milyonlarla uzun məsafə yolçuları yayı keçirər, qayaların çatlaqlarına və mağaralara doluşarlar və yalnız gecələri uçarlar. Dağa çatdıqdan sonra burada yayı, həyati funksiyalarını müvəqqəti yavaşlatmış bir şəkildə keçirərlər və tırtıl olduqları dövrdə yığdıqları yağ ehtiyatları ilə həyatda qalarlar. (9)

Bu kiçik canlılar Alpların təpələrinə çatmaq üçün cənub-şərq istiqamətində hərəkət edən və onları yayda istirahət edəcəkləri yerə doğru daşıyacaq olan soyuq cəbhəni təxmin etmək məcburiyyətindədirlər. Elm adamları bu canlıların barometrik təzyiq dəyişmələrini və ya xətasız təxminlər etmələrini təmin edən havadakı ion tarazlığındakı dəyişmələri fərq edə bildiklərini düşünürlər.

Quşların qulaqlarında bənzər barometrik duyğu olur. Köçəri quşlar ən kiçik yüksəklik dəyişmələrinə belə o qədər həssasdırlar ki, buludlar yeri görmələrinə maneə törətsə belə, 17 km yüksəklikdə dar bir hava koridorunda istiqamətlərini itirmədən uçmağa davam edə bilərlər. Əgər bir göyərçinin, ya da ördəyin həssaslığına sahib olsaydıq, yalnız təzyiqdəki dəyişməni fərq edərək neçənci qatda olduğumuzu belə biləcəkdik.

Bir quşun təzyiq duyğusu yüksəklik üçün faydalı olduğu qədər havanın vəziyyətini təxmin etməsində də kömək olar. Atmosfer təzyiqindəki ani azalmalar qış fırtınalarından bir az əvvəl meydana gələr və quşlar bu azalmanı dərk edərək qarşılarındakı çətin səfərə hazırlaşarlar. Köçərilər üçün səhv bir təxmin ölümcül olar. Yazda şimal yarımkürəsindəki quşlar yalnız temperaturun yüksəldiyi, təzyiqin düşdüyü və cənub küləkləri əsdiyi zaman köçə hazırlaşarlar. (10)

Quşlar Nəyə Görə Əksərən Gecə Köç Edərlər?

Göklerde ve yerde olanların tümü Allah'ı tesbih eder. Mülk O'nundur, hamd (övgü) de O'nundur. O, herşeye güç yetirendir. (Teğabün Suresi, 1)

Quşların çoxu həyati fəaliyyətlərini gündüz reallaşdırarlar. Lakin uzun səyahətlər üçün gecəni seçərlər. Sahil quşları, milçəkyeyənlər, sarıköynək quşları, bir çox sərçə növü, kol bülbülləri, qaratoyuq kimi kiçik quşlar gecə köçəriləridir. Gecə səmada böyük bir hərəkətlilik yaşanar. Bütöv ayda teleskopla edilən müşahidələrdə quş yollarından saatda 9.000 quşun keçdiyi təxmin edilir. Bu gecə köçləri, günəşin batmasından bir saat sonra başlayar, gecə yarısından bir az əvvəl maksimuma çatar və dan yeri ağarana qədər yavaş-yavaş azalar.

Gecə köçü quşlara bir çox üstünlük təmin edər. Bunlardan ən əhəmiyyətlisi düşmənlərindən bu yolla qaça bilmələridir. Gecə köç edən quşların böyük bir hissəsi kiçik və uçma qabiliyyəti zəif olanlardır. Buna görə gecə qaranlığında uçmaq bu quşlar üçün daha etibarlıdır. Lakin gecə köçləri yalnız bu səbəblə açıqlana bilməz. Çünki güclü uçucu olan və okeanda heç dayanmadan 3.200 km-lik bir məsafəni uça bilən bəzi sahil quşları da gecə köç edərlər.

Quşların gecə səfərini seçmələrinin səbəblərindən biri də bəslənmə zamanlarıdır. Ümumiyyətlə, gündüz bəslənən quşlarda həzm prosesi çox sürətlidir. Bu səbəblə, quşların gündüz bəslənərkən qısa aralıqlarla qida qəbul etmələri və köçdən əvvəl bu qidaları bədənlərində yağ şəklində yığmaları lazımdır. Əgər kiçik köçərilər gündüz uzun uçuşlar etsələr, çatacaqları yerə gecə əldən düşmüş bir halda çatarlar və gecə bəslənə bilməyəcəklərindən ertəsi səhəri gözləmək məcburiyyətində qalarlar. Bu vəziyyətdə yəqin ki, olduqları mühitin soyuqluğundan və enerji əldə edə bilmədiklərinə görə bir çoxu həyatını davam etdirə bilməyəcək. Buna görə bu canlılar gecə səyahət edərək çox proqramlı hərəkət etmiş olarlar. Gündüzü bəslənərək və köç üçün yağ yığaraq keçirən quşlar gecə köç edərlər, günəşin doğuşuyla birlikdə fasilə edərlər və bu dövr bu şəkildə davam edər.

Gecə köçünün tam isbat edilməməklə yanaşı təxmin edilən bir üstünlüyü də, ətraf istiliyinin aşağı olmasıdır. Gün boyunca qanadlarını dayanmadan çırpan quşlar üçün günəş işıqları həddindən artıq istiləşmə riski meydana gətirər. Gecə səfəri də bu təhlükənin qarşısını almış olar. Ayrıca sərf etdikləri enerji də müəyyən bir istilik çıxarar. Quşlar bu istiliyi sürətli tənəffüs edərək ağız və boğazlarındakı suyu su buxarlaşdıraraq və dərilərinin üstündəki nəmin buxarlaşması ilə, yəni bir növ tərləmə ilə salarlar.

Quşların dayanmadan uça biləcəkləri məsafəni, böyük ehtimalla yağ anbarlarından başqa bədənin su itkisi də təyin edər. Buna görə gecə edilən köçlərdə havanın sərinliyindən faydalanıb daha az su itirərək bədən istiliklərini sala bilərlər. Su itkisinin minimuma enməsi uçulan məsafəni də artırar.

Quşlar bütün bu səbəblərlə gecə köçlərini seçərlər. Əlbəttə, bədən quruluşları buna uyğun olaraq yaradılmış olan növlər xaricində gündüz uçmağa əlverişli yaradılmış quşlar da vardır. Ördəklər durnalar, qağayılar, qutanlar, qırğılar və qaranquş kimi quşlar da gündüz köç edərlər. Süzülərək uçma üsulunu istifadə edən leyləklər və qırğılar isə yalnız gündüz uça bilərlər. Çünki uçuş şəkilləri, istilik yayılmasına ya da dağ və təpələrə çarpan küləyin onları aparmasına bağlıdır.

Nəticə olaraq quşlar, öz bədən quruluşları və həyat şəkilləri necə bir köç şəklinə icazə verərsə, o nizamda köç edərlər. Bu canlıları Allah yaratmış və lazımi qabiliyyətlərlə təchiz etmişdir. Etdikləri bütün işlər də, Allahın varlığının və qüdrətinin bir ayəsidir (dəlilidir). Bu səbəblə, hər etdikləri iş, Allahı təsbeh etmək (ucaltmaq) mənasını verir. Allah bir Quran ayəsində belə buyurur:

Məgər göylərdə və yerdə olanların, həm də qanad açıb uçan quşların Allaha təriflər dediklərini görmürsənmi? Hər biri öz duasını və həmd-sənasını bilir. Allah onların nə etdiklərini bilir. (Nur surəsi, 41)

Təyyarələrlə Eyni Məsafədə Uçan Quşlar Və Yüksək Uçuşun Üstünlükləri

Gökleri ve yeri (bir örnek edinmeksizin) yaratandır. O, bir işin olmasına karar verirse, ona yalnızca "OL" der, o da hemen oluverir.(Bakara Suresi, 117)

Köçəri quşların bəziləri qeyri-mümkün kimi görünən yüksəkliklərdə uçarlar. Məsələn, kürəyi qırmızı qum tənbəlcüllütü və digər bəzi kiçik köçəri quşları 7.000 m yüksəklikdə görmək mümkündür ki, bu təyyarələrin keçdiyi zolaqdır. Bir qu quşu növünün 8.200 m yüksəklikdə uçduğu görülmüşdür. Bəzi quşlar da stratosferə çatarlar (atmosferin 8-40 km yüksəklik arasındakı incə təbəqəsi)(11) Çubuq başlı qazların (bar headed geese) stratosferin başladığı yerə yaxın olan 9.000 m yüksəklikdə Himalayaları keçdikləri müəyyən olunmuşdur. (12)

Quşların nəyə görə uçuş yüksəkliklərini təyin etdikləri tam olaraq bilinmir. Lakin yüksəkdən uçuş bu canlılara bir çox fayda təmin edər. Beləcə, həm tanıdığı yer şəkillərini daha yaxşı təyin edər, həm sis və buludların üzərində uçaraq görüş məsafələrini artırar, həm də fiziki maneələrin öhdəsindən gələrlər. Məsələn, bəzi quşlar su itkisini azaltmaq üçün çox yüksəklərdə uçarlar. Çünki hava yüksək səviyyələrdə daha sərindir, bu isə quşların daha az su itirməsi deməkdir. (13)

Köçəri quşlara bu qədər çox üstünlük verən yüksəkdən uçuşun, bəzi çətinlikləri də özü ilə gətirəcəyi düşünülə bilər. Məsələn, bu yüksəklikdə oksigen konsentrasiyası dəniz səviyyəsindəkinin üçdə birindən daha azdır. Ancaq quşlar heç bir çətinliklə qarşılaşmazlar, çünki bədən sistemləri yüksək uçuşa uyğun yaradılmışdır. Qazların və digər quşların bu aşağı oksigen səviyyəsində ölməməsi üçün qanlarında kafi miqdarda oksigen daşıya bilən hemoqlobin molekulu son dərəcə məhsuldar bir quruluşa malikdir.

Ayrıca, oksigenin uçuş əzələlərinə daşına bilməsi üçün bədənlərində yüksək sıxlıqda kapilyar damarlar vardır. Quşlara xas olan "avien ağciyər" quruluşu isə, havanın ağciyərlərdə tək istiqamətli olaraq davamlı hərəkət halında olmasını, bu səbəbdən quşun hər an təmiz oksigenli hava ilə tənəffüs etməsini təmin edir, beləcə havadakı oksigeni ən məhsuldar şəkildə istifadə etmələrinə imkan verir.

Köçəri quşların soyuğa necə dözdükləri isə hələ bir sirdir. Bu yüksəklikdə istilik -50° C-dən aşağı düşə bilər və köç edən quşlar bir neçə gün boyunca bu dondurucu şərtlərdə yaşamaq məcburiyyətində qala bilərlər. (14)

Hər canlı ömrü boyunca qarşılaşa biləcəyi çətinliklərə gücü çatacaq şəkildə yaradılmışdır. Qazların bu yüksəklikdə və bu dərəcə az oksigen olan və bəzən dondurucu soyuqların hökm sürdüyü bir mühitdə uça bilmələri, bədənlərindəki xüsusi quruluş sayəsində mümkündür. Bu quruluş şüursuz təbiət mexanizmləriylə, təsadüflərlə, qısacası "təkamül"lə ortaya çıxmamışdır. Onları bu əskiksiz xüsusiyyətlərlə yaradan göylərin və yerin Rəbbi olan Uca Allahdır. Allah hər şeyin əvvəlini və sonunu bilər və yer üzündən səmaya bütün canlıları da hər cəhətdən mükəmməl xüsusiyyətlərə sahib olaraq yaratmışdır:

Göyləri və yeri icad edən Odur. O, bir işi yaratmaq istədikdə ona ancaq: “Ol!” – deyər, o da olar. (Bəqərə surəsi, 117)

Gün boyunca kanatlarını durmaksızın çırpan kuşlar için güneş ışıkları aşırı ısınma riski oluşturur. Kazlar bu tehlikeyi gece seyahat ederek önlerler. Gündüz uçan avcı kuşların ise bu konuda seçenekleri yoktur. Ancak gündüz uçuş Allah'ın üstün bir tasarımla yarattığı bu kuşlar için bir problem olmaz çünkü kanatlarını çırpmazlar. Sadece sıcak hava termallerinden faydalanarak havada süzülürler.

Ehtiyat Yağ Anbarlarıyla Uçmağın Faydaları

Sinek kuşları gündüz uçarlar ve çiçeklerdeki nektarı alarak enerji toplarlar. Son derece küçük bir canlı olmasına rağmen sinek kuşu göç ederken inanılmaz bir performans göstererek denizi direkt olarak geçer. Kuşun seyahat hızı saatte 44 km'dir ve eğer şartlar iyiyse bu geçişi hiç durmaksızın 18 saatte tamamlayabilir. (David Attenborough, The Life of Birds, s.66-67)

Daha əvvəl də ifadə etdiyimiz kimi köçə başlamadan əvvəl quşlar olduqca çox qida istehlak edər və bu yediklərini yağa çevirərlər, çünki yağ ən ideal yanacaqdır. 1 qr yağ yandırıldığında eyni miqdardakı zülal və karbohidratdan iki qat daha çox enerji və su ortaya çıxar. Köç əsnasında yığılan bu yağlar istehlak edilər. Ancaq quşların daşıdıqları bu ehtiyat enerjinin bəzi çətinlikləri vardır. Məsələn, qırmızı boyunlu qum quşu normal bədən ağırlığının 90%-ni keçən yağ yükü daşıyar. Bu quş növü 24 saat boyunca heç dayanmadan uçduğu köç səfərində bu yağı yavaş-yavaş yandırar.

Tehlike anında suya batan ördekler de dahil olmak üzere bazı kuşlar genellikle gündüz suyun üstünde seyahat ederler, geceleri ise karadadırlar. Kar kazı gibi güçlü uçucular ise yolculuklarını konaklama alanları olan Kanada'daki James Koyu'ndan Louisiana Gulf sahillerindeki kış alanlarına kadar devamlı uçarak yapabilirler. Kuşlar James Koyu'nu 17 Eylül'de terk ederler ve durmaksızın saatte 45 km'lik bir hızla yaklaşık 2.800 km uçarak 60 saat sonra Gulf sahiline ulaşırlar. (http://www.npwrc.usgs.gov/ resource/othrdata/migratio/when.htm)

Quşlar bu ehtiyat yükü müəyyən bir yüksəkliyə daşıya bilmək üçün əhəmiyyətli miqdarda yanacaq istifadə edərlər. Lazımi yüksəkliyə çatıldığında quşun bütün yanacağı bitənə qədər dayanmadan səfərinə davam etməsi ən yaxşı üsuldur. Çünki quş bu enerji dəstəyini istifadə etmədən yerə qonsa ciddi risklərlə qarşılaşa bilər. Məsələn, əgər ensə, təkrar davam edəcək qədər sürətli enerji ala bilməyəcəyi bir yerə eniş edə bilər. Bu səbəblə, ehtiyat yağ yığaraq uçmaq quşlar üçün hər zaman daha üstünlüklüdür. (15)

Köçəri sahil quşları hər il 12.000 km-lik çətin bir səfərə çıxarlar. Bu səfərlərində bütün həyatları boyunca qət etdikləri məsafə aya gediş-dönüş məsafəsinə bərabərdir.

Mart ayı yaxınlaşdığında sahil quşları Sibirdəki çoxalma sahələrinə getmək üçün köç hazırlıqlarına başlamışdır. İlk olaraq, çox miqdarda qida istehlak etməyə başlayarlar. Belə ki, yalnız bir stəkan böyüklüyündə olmasına baxmayaraq, bir sahil quşu gündə 40.000-ə yaxın onurğasız heyvan yeyə bilər. Gündüz və gecə olmaqla 8 saat yemək yeyib, 4 saat istirahət edərlər və bunun nəticəsində bədən ağırlıqlarının 50%-i və ya 100%-i nisbətində yağ yığarlar. (16) Aprel və may aylarında isə köç başlayar. Üç gün üç gecə heç dayanmadan uçarlar və bir gündə 1.500 km-ə qədər bir məsafə qət edərlər. Bu üç günlük uçuş sonrasında yığdıqları bütün yanacağı istehlak edərlər. Köç yolları üzərindəki Yaponiya, Çin və Rusiya kimi ölkələrin müəyyən bölgələrində dayanarlar və itirdikləri yanacağı təkrar yığarlar. Sahil quşları köç əsnasında bir neçə dəfə kilo alıb təkrar itirərlər. 12 000 km kimi böyük bir məsafə qət etdikdən sonra iyun ayının əvvəlində Sibirə çatarlar.

Amerikanın yağış quşları isə Nova Scotiadan Cənubi Amerikaya doğru okean naviqasiyasını izləyərək 3.840 km səyahət edərlər. Bu əsnada təxminən 48 saat dayanmadan uçarlar. Bu səfər çətin olmasına baxmayaraq, yalnız 4 qr yağ istehlak edilməsiylə bacarılar. Təxminən 4 qram ağırlığındakı yaqut rəngli boğazlı kolibri də Meksika körfəzini 800 km-lik tək bir uçuşda 1 qramdan daha az yağ sərf edərək keçər. (17)

Bir çox adamın varlığından belə xəbərdar olmadığı bu kiçik quşlar yaxından araşdırıldığı zaman qarşımıza fövqəladə bir yaradılış möcüzəsi olaraq çıxarlar. Bir insanın əsla yaşaya bilməyəcəyi şərtlərdə qüsursuz bir səfər reallaşdırarlar. Quşları bütün bu xüsusiyyətləriylə Allah yaratmışdır. Bu canlılar Allahın sonsuz ağıl və məlumatının yer üzündəki təcəllilərindəndir.

Gün boyunca kanatlarını durmaksızın çırpan kuşlar için güneş ışıkları aşırı ısınma riski oluşturur. Kazlar bu tehlikeyi gece seyahat ederek önlerler. Gündüz uçan avcı kuşların ise bu konuda seçenekleri yoktur. Ancak gündüz uçuş Allah'ın üstün bir tasarımla yarattığı bu kuşlar için bir problem olmaz çünkü kanatlarını çırpmazlar. Sadece sıcak hava termallerinden faydalanarak havada süzülürler.

En Kısa Göç Yolunu Bulabilmek

Kuşlar yön tayininin yanı sıra navigasyon yeteneğine de sahiptirler. Navigasyon gemicilikte, geminin bir yerden bir yere götürülebilmesi için gerekli olan teknik ve yönetme ilmini ve sanatını ifade eden bir kavramdır. Yön tayini bir organizmanın "ev"ine doğru bir yön tahmin etmesini tanımladığı halde, navigasyon, bir "harita" üzerinde pozisyonunu belirleyip kendini "ev"ine doğru yönlendirmesini ifade eder. Daha önce de belirttiğimiz gibi, yapılan deneyler kuşların çok üstün bir navigasyon yeteneğine sahip olduklarını göstermiştir. Bunlardan birinde puffinus puffinus Galler sahillerindeki evlerinden alınıp okyanusun 5000 km ilerisinde Boston'da bırakılmışlar, kuşlar 12 gün sonra evlerine dönmüşlerdir.18

Kuşlar yön tayininde, duruma göre değişen çeşitli ipuçlarından yararlanırlar. İpuçlarından biri ortadan kalktığı zaman bir başkasına yönelirler. Kuşlar genel olarak kıyı şeritleri, nehirler, dağlar gibi yüzey şekillerini birer işaret olarak kullanıyor olabilirler. Bunların yanı sıra çeşitli deneylerde Güneş'ten ve yıldızlardan yararlandıklarına dair çok sayıda kanıt elde edilmiştir. Kuşların yön bulma yeteneğinin ne kadar kompleks olabildiğini kavramak açısından, Sibirya uzun bacaklısı isimli kuş türünü kısaca ele almak faydalı olacaktır.

Bu kuşlar ilkbaharla birlikte, kışı geçirdikleri Batı Afrika'dan yaşam alanları olan Sibirya'ya doğru yola çıkarlar. Doğu Atlantik kıyıları boyunca tam 4.300 kilometrelik mesafeyi hiç durmaksızın katederek Danimarka'daki Wadden Denizi'ne ulaşırlar. Burada bir süre dinlendikten sonra havalanır ve yine hiç durmaksızın, Sibirya'ya uçarlar.

Kuşların bu yolculuğu, yan sayfadaki grafikte A-B-C güzergahıyla gösterilmektedir. Kuşların bu kadar uzun mesafedeki bölgeleri bulmaları şüphesiz oldukça üstün bir özelliktir. Ancak kuşların izlediği yol incelendiğinde ortaya çok daha çarpıcı bir yetenek çıkar.

Grafikte A ile C arasında çizilmiş iki güzergah bulunmaktadır. Görüldüğü gibi sürekli çizgiyle gösterilen A-B-C hattı, kesik kesik çizgiyle gösterilen hattan daha kısadır. Aslında A-B-C hattı, A ile C arasındaki en kısa güzergahı göstermektedir. Bir benzetme yapacak olursak bu hattı, bir portakal üzerinde işaretlediğimiz iki noktayı birleştiren doğruya benzetebiliriz.

Kesik kesik çizgiyle gösterilen güzergah ise A'dan C'ye varmak için, sürekli olarak manyetik pusula takip edildiğinde ortaya çıkan yoldur. Bir diğer deyişle, A kentinde bulunan bir pilot, C kentinin uçaktaki pusulada karşılık geldiği açıya göre uçar ve başka yöne sapmadan sürekli ilerlerse sonunda C kentine varacaktır. Aslında bu iki farklı güzergah, denizcilikte uzun zamandır bilinen iki kavrama karşılık gelir. Dünya üzerindeki iki nokta arasındaki en kısa mesafe, yukarıdaki şekilde de gösterildiği gibi, "orthodrome" olarak adlandırılır. Dünya üzerinde bir farklı noktadan yola çıkıp, pusula temel alınarak diğerine doğru yapılacak bir yolculuk ise bundan daha farklı bir rota oluşturur ve buna da "loxodrome" adı verilir. Loxodrome, her meridyeni aynı açı ile kestiği ve meridyenler de kutuplarda birleştikleri, yani "düz" olmadıkları için, loxodrome izlenerek yapılan bir yolculuk, olması gereken "düz" yola kıyasla daha "eğik"tir ve dolayısıyla daha uzun sürer.

Loxodrome'u ilk kez 1550 yılında Pedro Nunes çizmiş ve bunun dünya üzerindeki iki nokta arasındaki en kısa mesafe olduğunu sanmıştı. Uzun süreler bu inanç devam etti. Diğer bir deyişle "loxodrome" ile "orthodrome"un aynı şey olduğu sanıldı. Ancak uzun yıllar sonra aradaki fark anlaşıldı. Gemilerin loxodrome yerine orthodrome temelli rotalar izlemeleri, ancak 19. yüzyılda mümkün olmuştur.19

Sibirya uzun bacaklısı isimli kuşlar ise –bilim adamlarını hayrete düşürecek şekilde- göç ederken, normal bir pusula takibinden beklenecek loxodrome rotayı değil; ondan çok daha kısa ve verimli olan, ancak tespiti çok zor olan orthodrome rotayı izlemektedirler. Bu rotanın tespiti çok zordur. Çünkü bir küre üzerindeki iki nokta arasındaki en kısa mesafenin çizilmesi, ancak küre şekilli bu cismin tamamı görüldüğünde mümkündür. Örneğin, bir portakal üzerindeki iki noktayı birleştirmemiz kolay olduğu halde bulunduğumuz kentten Sydney'e olan en kısa hattı bilmemiz mümkün değildir. Benzer şekilde A noktasında bulunan bir kuş –olabildiğince yükselse bile- binlerce kilometre uzaklıktaki C noktasına olan güzergahı görsel olarak belirleyemez.

Her ilkbaharda milyonlarca kıyı kuşu Batı Afrika'da kışı geçirdikleri yaşam alanlarını terk ederek hiç durmadan Avrupa'nın Batı Atlantik kıyılarındaki ilk duraklarına ulaşırlar.(B) Buradan Sibirya'daki üreme alanlarına doğru hareket ederler.(C) Bu uçuş sırasında çizdikleri rota iki nokta arasındaki en kısa mesafedir ve "orthodrome" olarak adlandırılır.

Ancak kuşlar, pusulayla donanmış bir pilottan çok daha başarılı bir şekilde, hiç görmedikleri bir kente en kısa (yani orthodrome) yolu bulmaktadırlar. Araştırmacılara göre kuşların bunu başarması "güneş pusulası" sayesinde gerçekleşmektedir. A noktasından hareket eden kuşlar, doğuya doğru her bir meridyeni geçtiklerinde, üzerinde bulundukları rotayı 1o lik sapma açısına göre düzenliyor olmalıdırlar. Tahminlere göre kuşlar bu düzenlemede Güneş'in gökyüzünde sürekli değişen konumundan yararlanmakta ve art arda aştıkları meridyenlerden kaynaklanan sapmayı Güneş'in konumuna göre gidermektedirler. Bu kompleks navigasyon yeteneği sayesinde, kullanılan enerji ve yolculuğun riskleri minimum seviyeye indirilebilmektedir. Kuşların güneş pusulasını izleyerek tespit ettikleri en kısa yolu bulmak, bizler için ancak karmaşık matematik denklemleri çözerek mümkün olmaktadır:

Aşağıdaki kutuda küresel bir yüzey üzerindeki iki nokta arasındaki en kısa mesafeyi, yani orthodrome bir rotayı bulmanın denklemi görülmektedir.20

Bu karmaşık matematiksel formüller pek çok kişi için anlaşılmazdır. Ancak Sibirya uzun bacaklısı olarak bilinen kuşlar bu hesaplar sonucu çıkan rotayı belirleyebildikleri için hatasız olarak uçabilmektedir.

Bir kuşun bu hesapları kapsayan bir rota ile uçması, kuşkusuz ki tesadüfi etkiler sonucu genlerine programlanmış olamaz. Burada son derecede kompleks bir bilgi vardır ve bu bilginin varlığı bizlere rastlantıların değil, yaratılışın olduğunu göstermektedir. Bunun aksini kanıtlamaya çalışanlarla ilgili olarak Allah bir ayette şöyle buyurmaktadır:

... Allah'ın kendileri hakkında hiçbir delil indirmediği ve sizin ile babalarınızın isimlendirdiği (düzüp uydurduğu) birtakım isimler (düzme tanrılar ve kurallar) adına mı benimle mücadele ediyorsunuz? Öyleyse bekleyedurun; şüphesiz, ben de sizlerle birlikte bekleyenlerdenim." (Araf Suresi, 71)

Sürü Meydana Gətirməyin Faydaları

Köçəri quşların bir çoxu səyahətləri əsnasında sürülər meydana gətirərlər. Sürü meydana gətirmə düşmənləri qorxutmağı təmin edər. Radar tədqiqatlarında gündüz köçərilərinin gecə köçərilərinə görə daha çox sürü meydana gətirdikləri görülmüşdür. Bu vəziyyət düşmənlərə qarşı sürü yaradıldığı ehtimalını gücləndirir. Bu vəziyyət quşlar arasında müəyyən bir əməkdaşlıq və ünsiyyət olduğunu da göstərir. Necə ki, Allah quşların da insanlar kimi "ümmətlər", yəni birliklər olduğunu bir ayədə belə bildirir:

Yer üzündə gəzən heyvanların və göydə uçan iki qanadlı quşların hamısı sizin kimi ümmətlərdir. Biz Kitabda heç bir şeyi nəzərdən qaçırmadıq. Sonra onlar Rəbbinin hüzuruna toplanılacaqlar. (Ənam surəsi, 38)

Sürü meydana gətirən quşlarda köç edərkən balalarla yetkinlərin eyni anda uçmasını təmin etmək üçün xüsusi bir planlaşdırma reallaşar. Balalar doğulan kimi köç edə biləcək qabiliyyətə və gücə sahib deyildirlər. Ancaq sürünü qaçırmamaları lazımdır. Bunun üçün valideynlərin qanadlarındakı tüklər balaların böyüməsi əsnasında tökülər. Beləcə, onlar da uça bilməzlər. Balalar uça biləcək vəziyyətə gələrkən, yetkinlərin də qanad tükləri yavaş-yavaş yerinə gələr. Bu möcüzəvi uyğunlaşma valideynlərin və balaların birlikdə hərəkət etmələrinə imkan verər. Bir-birindən asılı olmayan iki canlı bədəninin eyni zamanda dəyişməsi heç bir təsadüflə meydana gələ bilməyəcək mükəmməllikdə bir hadisədir. Bunlar hər şeydən xəbərdar olan Allahın yaratdığı varlıqları bir-birinə uyğun olaraq və ən gözəl surətdə yaratmasının nümunələrindəndir.

Məgər Allahın yeddi göyü təbəqə-təbəqə necə yaratdığını görmürsünüz?
Ayı bir nur, günəşi də çıraq etmişdir. (Nuh surəsi, 15-16)

Quşlar Niyə "V" Şəklində Uçarlar?

Kuşların kalkış sırasında kanatlarının üzerinden akan havanın oluşturduğu "kanat ucu girdabı"nın laboratuvar ortamında oluşturulmuş şekli görülmektedir. Hava akımı kanadın üstünde daha hızlı olduğundan hava basıncı daha düşüktür yükselme, düşük, yüksek, kanadın altında hava akımı daha düşüktür bu nedenle hava basıncı daha yüksektir.

Sürü halında hərəkət edən quşlar "V" şəklində uçarlar. V şəklindəki uçuş əsnasında ən öndəki quşlar havanın özlərinə qarşı meydana gətirdiyi müqaviməti arxadan gələn quşlar üçün daha aza endirərlər. Bu şəkildə enerji qənaəti təmin edən sürü halındakı quşlar ümumiyyətlə, tək başına olan quşlardan daha sürətli uçarlar.

Quşlar köç edərkən hər bir quş yanındakı quş ilə eyni dərəcədə hava sürtünməsinə tabe olar. Bu uçuş şəklinin üstünlüyü pilotların "qanad ucu girdabı" dedikləri vəziyyətdə gizlidir.

Bir təyyarədə cəhdin çoxunu qanad təmin edər, ancaq qanadlar eyni zamanda sürükənməyə səbəb olar. Qanadın üzərindən axan hava təyyarənin gövdəsindən içəri doğru axmağa meyillidir. Bu vaxt qanadların altından axan hava çölə doğru axmağa meyillidir. Bu iki hava axını qanadın quyruq qismində qarşılaşınca qanad uclarından çıxan dönən bir hava axını meydana gətirər. Buna "qanad ucu girdabı" adı verilər. Rütubətli, soyuq ya da dumanlı günlərdə bu, qanad tərəfində oturan yolçular tərəfindən görülə bilər. Qanadların hər iki tərəfində də girdab vardır. Bu dönən hava axını, qanadın altındakı yüksək təzyiq və qanadın üstündəki alçaq təzyiq səbəbiylə meydana gələr. Normalda hava qanad ucunun ətrafında yüksək təzyiqdən alçaq təzyiqə doğru axar ki, bu, yuxarıya doğru bir axın meydana gətirər; quşlar məhz bütün səfərlərində bu axını izləyərlər.

Velosiped yarışçılarında olduğu kimi bir quşun tam arxasında dayanmaq quşun davamlı olaraq aşağı doğru olan bir axınla mübarizə etməsi deməkdir. Uçuş əsnasında bu, sanki bir təpəyə dırmaşmaq kimidir. Qanadlar bir-birinə dəymədiyi müddətcə bir quşun dərhal yanında mövqe alaraq uçmaq daha üstündür. Beləcə, quş maksimum təsirdən faydalana bilər, amma tək qanadıyla; buna görə qanadını düz tutmaq məcburiyyətindədir, onun üçün digər quşun qanadına yaxın olmalıdır.

Yan-yana uçan quşların hər biri qonşularının meydana gətirdiyi yuxarıya doğru hava axınında, yəni özlərini qaldırmaq üçün daha az enerjiyə ehtiyac duyacaqları bir şəkildə uçarlar.

Əgər belədirsə, bu sual soruşula bilər: niyə yalnız tək xətdə uçmurlar V şəklində uçurlar?

Kuşların kalkış sırasında kanatlarının üzerinden akan havanın oluşturduğu "kanat ucu girdabı"nın laboratuvar ortamında oluşturulmuş şekli görülmektedir. Hava akımı kanadın üstünde daha hızlı olduğundan hava basıncı daha düşüktür yükselme ,düşük, yüksek ,kanadın altında hava akımı daha düşüktür bu nedenle hava basıncı daha yüksektir. Kuşların uçuşları sırasında kanatlarının arkasında oluşan hava akımının benzeri laboratuvar ortamında oluşturulmuştur. (üstte) Topluluklar halinde göç eden kuşlar V uçuşu sayesinde bu hava akımından etkilenmezler.

Bu sualın cavabı köç edən quşların digərləri üçün etdikləri fədakarlığı ortaya qoyar. Tək xətt şəkli, hər quş üçün bərabər dərəcədə enerji qənaəti təmin etməz. Tək xətdə uçan çox sayda quşdan ortada olan quşlar, uclarda olan quşlara görə iki qat daha üstündür. Bunun səbəbi, ortada uçan quşların hər iki tərəfdə olan qonşu quşlar tərəfindən yaradılan sahədə uçmalarıdır. V şəkli bu vəziyyəti tarazlaşdırar. Düzgün V şəklində, hər quş eyni miqdarda enerji sərf edir. Əgər üzvlərdən biri V şəklinin qarşısında irəliləyirsə, o zaman uçuşu üçün daha çox gücə ehtiyac duyduğunu görər və sıraya geri dönənə qədər sürəti düşər. Buna baxmayaraq, V şəkli öz-özünə tarazlıqda qalır və uçuşa yeni qatılmış gənc quşlar belə dərhal bu şəklə uyğunlaşarlar.

Bu uçuş şəkli nəticəsində edilən enerji qənaəti çox açıqdır. Elmi hesabatlara görə 25 quşun bir yerdə uçması nəticəsində eyni miqdarda enerji istifadə edərək tək başına uçan bir quşa görə 70% nisbətində qazanc təmin edilmiş olar. Eyni zamanda şəkilli uçuşlarda tək başına uçan quşa görə qənaətcil bir sürətdə, yəni 24% nisbətində daha az sürətlə uçarlar. Görüldüyü kimi, təbiətin hər təfərrüatında təəccüblü bir ağıl, plan və yaradılış ortaya çıxır. Bu, Allahın təbiət üzərindəki mütləq üstünlüyünün əlamətlərindəndir:

Yeddi göyü və yerdən də bir o qədərini yaradan Allahdır. Vəhy onların arasında ona görə nazil olur ki, Allahın hər şeyə qadir olduğunu və Allahın hər şeyi elmi ilə əhatə etdiyini biləsiniz. (Talaq surəsi, 12)

"V" şeklindeki uçuş esnasında, her kuş kanat çırparak, arkadaki kuşu kaldıran bir hava akımı meydana getirir. Bu şekilde uçan bir kaz grubu, birbirlerinin kanat çırpışları sonucu ortaya çıkan hava akımını kullanarak, uçuş menzillerini %70 oranında artırabilirler. Bu durumda tek başlarına gidebilecekleri yolun mesafesini, grup halinde neredeyse ikiye katlamış olurlar.

V şəklində uçuşda quşlar bir-birlərinə böyük bir asanlıq təmin edirlər. Üstəlik, quşlar V şəklinin tək üstünlüyü olmayan yerə-ön qisminə şikəst, ya da gücsüz olan quşları gətirmir, bu şəkildə onların güc qazanmasına köməkçi olurlar. Bir canlının digərlərinə asanlıq təmin edəcək bir mühit meydana gətirmək üçün çalışması təkamülçülərin canlıların eqoist olduqları və yalnız öz mənfəətlərini düşündükləri iddiasına da açıq bir cavab xüsusiyyətindədir. Köç edən quşları, yer üzündəki canlı-cansız hər varlığı yaradan Allah var etmişdir və onların hər cür ehtiyaclarını bilir. Allahın ilhamıyla hərəkət edən quşlar təkamülün iddialarını yalanlayarkən, yaradılış həqiqətinin dəlillərini ortaya qoyurlar.

Sürü halında uçan quşlar niyə minlərlə kilometrlik çətin səfərlərdə digərlərinin enerji qənaəti etməsinə imkan verərlər? Nə üçün hər quş sırayla ən ön sıraya keçir? Niyə bu mövzuda heç biri problem yaratmır, sürünün nizamı pozulmur?

Təkamülçülərin iddialarına görə hər canlının yalnız öz mənfəətlərini düşünərək hərəkət etməsi lazımdır, ancaq bu reallaşmaz və quşlar bir-birləriylə köməkləşərək son dərəcə çətin səfərləri böyük bir rahatlıq içində reallaşdırarlar. Allah hər canlıya edəcəyi işləri ilham edir, onlar da buna əskiksiz olaraq itaət edərək hər şeyin Rəbbi, üstün güc sahibi olan Allaha könüldən boyun əyirlər.

Quşlardaki Mükəmməl Yanacaq Qənaəti

NASA uçuş əsnasında yaranan hava axını müqavimətini azaldaraq enerjini mühafizə etməyi bacaran, üstəlik bunu milyonlarla ildir eyni mükəmməllikdə edən quşları təqlid etmək üzrə Boeing və UCLA mühəndisləri ilə bir komanda qurduğunu açıqladı.

Əgər bu layihə (Autonomous Formation Flight-AFF) müvəffəqiyyətli olsa, ildə əhəmiyyətli miqdarda yanacaq qənaəti təmin edilə biləcək. Kaliforniya Edwardda NASA-nın Dryden Uçuş Tədqiqat Mərkəzinin layihə rəhbəri olan Gerard Schkolnik qitələrarası uçuş edən ticari hava yollarının təyyarə başına ildə 500.000 dollar qənaət edilə biləcəyini ifadə edərək mövzunun əhəmiyyətini vurğuladı. (1)

AFF-in prinsipi toplu uçan bir quş, ya da təyyarənin öndəki quş, ya da təyyarə səbəbiylə yaranan enerji üstünlüyünü alaraq yanacaq istehsalını azaltmasıdır. Arxadakı təyyarə, ya da quşların etməyə çalışdığı şey öndə yer alan təyyarə, ya da quşun meydana gətirdiyi girdabdan faydalanacaq bir mövqedə uça bilməkdir, beləcə təyyarə, ya da quş bu mövqeni qoruyaraq enerjinin miqdarını azaltmış olar.

Elm adamları illərdir quşların V şəklindəki olmalarının tək başına uçan quşlardan daha az enerji tələb etdiyini bilirdilər. Hava axını müqavimətinin azalmasına səbəb olan bu şəklin bənzər şəkildə təyyarələrdə də bacarıla biləcəyini düşünürdülər. Bu məqsədlə iki F/A-18 təyyarəsi ilə köç edən quşların nizamı təqlid edilərək, arxadakı təyyarədə 10% yanacaq qənaəti təmin edəcək bir layihə icra edilir. (2)

1-("Technology Emerging to Sova Billions en Air-Fuel Costs," David Greenberg, Los Angeles Business Journal, 28 May 2001.)
2- (http://www.dfrc.nasa.gov/Newsroom/X-Press/stories/092801/res_aff.html)

Köçəri Quşların Uzun Qanadlara Sahib Olmalarının Faydaları

Köçəri növlər köçəri olmayanlara görə daha uzun qanadlara sahibdirlər. Bu, qanad ucu sürtünməsini azaldar və daha təsirli bir havalanmağa səbəb olar; qanad sahəsi ilə bədən ağırlığı arasında daha uyğun bir nisbət təmin edər. Ayrıca, iç qisimdəki əsas tüklərlə xarici qisimdəki əsas tüklər (qanad çırparkən irəli getməyi təmin edər) ümumiyyətlə, köçərilərdə daha uzundur, bunlar qanada yuvarlaq bir şəkildənsə, sivri bir şəkil verərlər.

Bu şəkli bir çox köçəri quşda görmək mümkündür. Məsələn, sivri qanadlara sahib olan qara boyunlu Oriole Sibir ilə Hindistan arasında səfər edən bir köçəridir. Uzaq məsafəli səyahətlər edən albatroslar, şahinlər, qılınc qaranquşları və müxtəlif sahil quşları və dəniz qaranquşları kimi quşlar da sivri qanadlara sahibdirlər. (24)

Qövslü Qanadların Aerodinamika Qaldırmadakı Faydaları

… O'nun, alnından yakalayıp denetlemediği hiçbir canlı yoktur. Muhakkak benim Rabbim dosdoğru bir yol üzerinedir (dosdoğru yolda olanı korumaktadır). (Hud Suresi, 56)

Quşların qanadlarının qövslü şəklinin çox əhəmiyyətli bir səbəbi vardır. Diqqət yetirilsə, təyyarələrin qanadının da qövslü olduğu görüləcək. Əvvəlcə təyyarələrdəki dizaynı araşdıraq. Qanad uçmaq üçün dizayn edilmişdir və airfoil adı verilən xüsusi bir şəkli vardır. Bu şəklə qanadlarda, fenlərdə və pərvanələrdə rast gəlmək mümkündür. Airfoil şəkli ətrafında hava axını olduğunda bir qaldırma qüvvəsi yaradar. Airfoil qabaqda qalın yuvarlaq bir ön uca, arxada çox incə bir quyruq uca malikdir. Ön ucla quyruq ucu arasında həm alt, həm də üst səthlərdə qövslüdür. Ümumiyyətlə, üst səthdə alt səthə görə daha böyük bir qövs (donqar) vardır. Qövslü səth olduğunda buna kosmik dilində "otaq" adı verilər.

Bir airfoil, Bernoulli prinsipinin üstünlüyündən faydalanar. (Bernoulli prinsipinə görə bir mayenin axış sürəti artdıqca tətbiq edəcəyi təzyiq azalar.) Qanadın üst səthi alt səthə görə daha çox otağa sahib olduğu üçün hava qanadın üstündə altdakından daha sürətli axar. Bunun mənası qanadın üstündə qanadın altındakından daha az təzyiq olmasıdır. Qanadın alt və üst tərəflərindəki təzyiq fərqlilikləri isə qalxmaya səbəb olar. (25)

Uçuşda Küləkdən Istifadə Etmələrinin Faydaları

Ağırlığın kanatların yüzeyine oranla önemli olduğu kuşlar (kuğular, ördekler) kanatlarını devamlı çırpmak zorundadırlar, ki bu da planör uçuşuna göre 5 kat daha fazla enerji gerektirir. Turnalar ve yırtıcı kuşlar gibi büyük kuşlarca kullanılan bu teknik, kanat çırpmalı uçuşun etaplarını süzülmelerle ve planör uçuşuyla değiştirmeye izin verir. Küçük kuşlar, (çalı bülbülü, ardıç kuşu gibi) kanatlarını dönüşümlü olarak çırpma ve toplama arasında bir teknik kullanarak dalgalı uçuşu tercih ederler. Bu onlara mesafe kazanarak düşmeye ve tekrar yükselmeye imkan sağlar.

Hava, xüsusilə də istilik, köç əvvəlində təsirlidir. Həm yaz, həm də payız köçləri əsnasında edilən radar araşdırmaları bir quşun köç uçuşuna nə vaxt başlayacağını təyin etməsində havanın əhəmiyyətli bir rolu olduğunu göstərmişdir. Külək uçuşun başlamasındakı əhəmiyyətli amillərdən biridir. Yazda bu cənubdan gələn bir küləkdir, payızda isə şimaldan gələn bir küləkdir. Göydə istiqamətin asan təyin olunmasını təmin edən aydın hava isə ikinci əhəmiyyətli amildir.

Qızılquş, balıq qartalı, qartal və qırğı kimi süzülərək uçan quşlar köç edə bilmək üçün uyğun külək şərtlərindən çox asılıdırlar. Payızda, Amerika Birləşmiş Ştatlarının şərqindəki dağlar boyunca köç edən qızılquşların görülə biləcəyi ən yaxşı gün, soyuq bir cəbhənin keçişinin ardından gələn ikinci gündür. Çünki belə bir gündə şimal-cənub istiqamətindəki dağlar üzərində, quşları süzülərkən yuxarı qaldıracaq sabit şimal-qərb-qərb küləkləri vardır. Köçəri quşlar eyni zamanda dünyanın səthinin fərqli isinməsindən qaynaqlanan istiliyi yayan termallarda da süzülərlər. Geniş qanadlı bir qızılquşdakı 100 qramlıq normal köç əvvəli yağ yükünün qanad çırparaq uçulduğu təqdirdə yalnız 5 gündə tükənmiş olacağı hesablanmışdır. Buna qarşı bir istiliyin yuxarı qaldırmalarında dönən və yüksələn hava axınlarından faydalanmaq üçün bir sonrakı istiliyə süzülərək uçan quşların yığmış olduğu yağ 20 gün davam edəcək. Bu da neotropiklərdən etdikləri təxminən 5.000 km-lik səfərləri üçün lazım olan enerjini təmin etmək üçün kifayətdir.

Yerin istidən isinməsi ilə yaranan yüksələn havanın girdabından istifadə edən bəzi köçəri quşlar da çox uzaqlara səyahət edərlər. Bu görünməyən liftlərdə dönərək yüksələn leylək, durna və qutan kimi quşlar çox qanad çırpmadan yüzlərlə metr süzülə bilmək üçün kifayət qədər yüksəklik əldə edərlər. Süzülmələrinin digər tərəfində başqa bir istilik tapa bilərlər, buna görə heç səy göstərmədən qitələr arası uça bilərlər.

İstilik, köçəri quşların 3 km. kənardan eşidə biləcəkləri alçaq tezlikli bir səs meydana gətirər. Bütün köç edən quşlar termal istiliyi istifadə etməsələr də, bu alçaq tezlik səsləri, onlara başqa istiqamətlərdən də kömək olar. Dalğaların ritmik olaraq quruya vurma səsi sahildən çox uzaqlardan belə eşidilə bilər. Lakin müəyyən bir uzaqlıqda bütün yüksək tezliklər azalmağa başlayar və dəniz dalğalarının səsi azalar. Daha da irəlidə səslər yaxşıca yox olarlar. Bir quşunku qədər eşitmə gücünə sahib olsaydıq, yüzlərlə kilometr kənardan belə səsləri eşidə bilərdik. Bizim üçün qeyri-mümkün olan bu uzaqlıq quşlar üçün mümkündür, çünki quşlar infra səsi (10 saniyədə bir dövr qədər alçaq tezlikli səsi) eşidərlər. Bu tezliklərdə səs demək olar ki, heç əngəllənmədən hərəkət edər. Okeanın infra səsi ilə yanaşı digər uzaq səs qaynaqları da eşidilə bilər, dağ yamaclarındakı külək və səhradakı xışıldayan qumlar kimi... Köç edən quşlar bu uzaq səs qaynaqlarının dəyişmə şəkillərini dinləyərək bunları öz səyahət yolları üçün akustik yol göstəricisi olaraq istifadə edə bilərlər. (26)

Kuşlar yeryüzünün ısınmasıyla oluşan hava akımlarını kullanarak uzun mesafeleri daha az enerji kullanarak aşabilirler. Yerden yükselen sıcak hava türbülanslarına kendini bırakan büyük kuşlar (leylekler, kartallar) birer planöre dönüşürler.(A) Deniz kuşları ise (albatroslar, fırtına kuşları) hız alırlar, sonra iniş yapmadan önce kendilerini hava akımlarına bırakırlar.(B)

Dönüş Səfərində Istifadə Edilən Taktikaların Faydaları

Köç edən quşların bir çox növü yazda geri dönərlər. Ancaq bu dəfə payızda istifadə etdikləri yolu izləməzlər, daha çox ellips çəkərlər. Köç mövzusunda tədqiqat aparan bəzi tədqiqatçılar qış və yaz sahələri arasında quşların naviqasiyasını təyin edən əsas amil olaraq qidanı düşünürlər. Necə ki, edilən müşahidələrdə eyni yoldan geri dönən və qida tapa bilməyənlərin, ya dönə bilmədikləri, ya da çoxala bilmədikləri görülmüşdür.

Quşlar Istiqamətlərini Necə Təyin Edirlər?

Görünürde hiçbir pusula olmadan, kuşlar nasıl yönlerini buluyorlar? Elli yıldan beri, bilim adamları bu gizemi aralamak için deneyler yapıyorlar. 1960'ta kızıl gerdan kuşları manyetik kuzeyin, yönünden saptırıldığı özel kafeslere yerleştirildiler. Kuşlar hiç tereddüt etmeden yeni manyetik alana yöneldiler. Sanki bir pusulaları varmış ve kuzey yönünü tesbit edebiliyormuş gibi hareket ettiler. Buradan varılan sonuç, yeryüzünde göç ederken de insanların aksine bir pusulaya ihtiyaç duymadan rahatlıkla doğru yönü bulabildikleriydi.

Bir yerdən başqa yerə köç edən quşlar həm yola çıxdıqları, həm də çatacaqları bölgənin iqlim şərtlərini bilib, ona görə hərəkət edərlər. Bunu edərkən də bir çox nöqtəni hesablamaq məcburiyyətindədirlər. Gedəcəkləri bölgəylə aralarındakı uzaqlıq, uyğun zamanda çata bilmələri üçün nə qədər sürətlə uçmaları, ya da hansı naviqasiyanı izləmələri lazım olduğu kimi...

Quşların köç sonunda çatacaqları hədəflərinin mövqeyini, qışlıq həyat bölgələrindən minlərlə kilometr uzaqdan hansı əlamətlərdən istifadə edərək tapa bildikləri hələ bilinmir. Lakin edilən tədqiqatlar bəzi təxminləri özü ilə gətirmişdir. Buna görə quşların istiqamət tapmada ekoloji əlamətlərini, yer üzündəki maqnit sahə dəyişmələrini, səmadakı Günəş və ulduzları, güclü küləklərin istiqamətini və bəzi qoxuları istifadə etdikləri təxmin edilir.

Lakin son edilən radar işləri quşların bulud topalarından çox yüksəkdə uçduqlarını göstərmişdir. O yüksəklikdən və buludların üzərindən aşağıdakı yer üzü şəkillərinin görülməsi mümkün deyil, bu səbəblə köçəri quşların yer üzü şəkillərindən istiqamət təyin etmələri zəif bir ehtimaldır. Bu səbəblə, quşların yer üzünün maqnit sahəsindəki dəyişmələrə reaksiya verə biləcək bir quruluşa sahib olduqları və bunu istifadə edərək istiqamətlərini təyin etdikləri təxmin edilir. Quşların beyin hüceyrələri maqnetit (təbii bir maqnit təsiri göstərən bir mineral) ehtiva edər. Müxtəlif təcrübələrdə başlarına kiçik maqnitlər bağlanmış quşlar izlənilmişdir. Bu quşların istiqamət təyin etmə qabiliyyətlərinin əhəmiyyətli ölçüdə azaldığı görülmüş və bu canlıların, dünyanın süni olaraq dəyişdirilmiş maqnit sahəsinə reaksiya verdikləri aydın olmuşdur. Şübhəsiz, beyin hüceyrələrində maqnetit olması da təsadüflərin deyil, məqsədə istiqamətli bir yaradılışın işarəsidir.

Bir başqa şərh qoxu duyğusudur. Həqiqətdədə quşların qoxu hiss etmə duyğusu digər heyvanlara görə daha zəifdir. Lakin son illərdə aparılan tədqiqatlar bəzi növlərin qoxu hiss etmə duyğusunun inkişaf etmiş olduğunu göstərmişdir. Bu isə köçəri quşların müəyyən qoxuların köməyiylə gedəcəkləri bölgəni tapdıqları düşüncəsinin ortaya atılmasına səbəb olmuşdur.

Bütün bu ehtimallar içində dünyanın maqnit sahəsi daha etibarlı bir rəhbər olaraq görülür. Heç bir zaman buludlar tərəfindən örtülməz, gecələri itməz və yer dəyişdirməz. Bu mövzuda edilən təcrübələr də heyvanların köçlərində maqnit sahədən faydalandıqları düşüncəsini qüvvətləndirir. Nümunə olaraq poçt göyərçinləri ilə edilən təcrübəyə nəzər salaq.

Poçt göyərçinlərinin vəhşisi sayıla biləcək qaya göyərçini (rok dove) çox yaxşı bir səyyah deyil və həyatını kiçik bir sahə içində keçirər. Ancaq bu quşlar evlərindən kilometrlərlə uzağa aparılıb tamamilə bilinməyən bir yerə buraxıldıqlarında belə evlərinə geri dönə bilmirlər.

Manyetik alanın yapısı sarmal şekildeki bir halkaya benzer. (solda) Manyetik alan kutuplarda en yüksek etkiyi yaparken, ekvatora doğru bu etki zayıftır. Bazı kuşlar bu alanı hissedebilecek şekilde yaratılmışlardır. İnsanlar böyle bir alanın varlığını çok yakın zamanda keşfetmişlerdir. Ancak kuşlar milyonlarca yıldır bu etkiyi algılamakta ve bu sayede göç ederken nasıl bir yön izleyeceklerini rahatlıkla tespit edebilmektedirler.

Poçt göyərçinləri üzərində aparılan təcrübələrdə göyərçinlərin bölgələrindən ayrılmadan əvvəl yəqin ki, bölgənin coğrafi xüsusiyyətlərinə bir daha baxmaq üçün evlərinin üzərində son bir dövr atdıqları müşahidə edilmişdir. Yollarını tapmada o bölgənin xüsusiyyətlərini tanımanın nə qədər əhəmiyyətli olduğunu sınamaq üçün edilən təcrübədə göyərçinlərin gözlərinə şəffaf olmayan linzalar taxılaraq quşun önünü bir-iki metr xaricində görə bilməsinə maneə törədilmişdir. Ancaq quşlar yenə də evlərini tapmışlar. Daha sonra günəşi hiss edərək yollarını tapdıqları qarşıya qoyulmuş, ancaq heç günəşin olmadığı bir qış günündə də buraxıldıqlarında yenə evlərinə dönə bilmişlər. Ancaq başlarının üzərinə dünyanın maqnit təsirini yox edə biləcək gücdə maqnitlər qoyulduğunda, quşlar yollarını itirmişdir. Buradan quşların rəhbərlərinin dünyanın maqnetizması olduğu aydın olmuşdur. Ancaq bunu necə qəbul etdikləri hələ tam olaraq aydın deyil. Keçdiyimiz illərdə, həm kəllələrində, həm də boyun bölgələrində çox kiçik maqnit parçacıqlar olduğu kəşf edilmişdir. (27)

Quşların istiqamətlərini necə təyin etdikləri, üzərində daha bir çox tədqiqatlar aparılacaq, çox sirli və bir o qədər də heyranlıq oyandırıcı bir mövzudur. Nəticə nə olursa olsun və quşlar hansı üsulları istifadə edirlərsə etsinlər, dəyişməyən tək şey mövzunun möcüzəvi istiqamətidir.

Bir quş gedəcəyi istiqaməti dünyanın maqnit sahəsindəki dəyişikliklərə görə nizamlayırsa, bədənində də bu dəyişmələri ölçə bilməsini təmin edən bir quruluş olmalıdır. Bu da özüylə bəzi suallar gətirən bir vəziyyətdir. Bu canlı daha ilk var olduğu anda bu uyğun sistemlə var edilmişdir, yoxsa təkamülçülərin iddia etdikləri kimi canlılar təkamülləşərkən özlərinə lazım olan sistemlər təsadüfi mutasiyalarla meydana gəlmişdir? Dünyanın maqnit sahəsini qəbul edəcək və şərh edəcək bir sistemin mutasiyalar kimi genetik qəzalarla ortaya çıxdığına inanmaq qeyri-mümkündür. Qaldı ki, bu qəbuletmə sistemi guya "təkamül ağacı"na görə bir-birindən çox uzaq canlılarda vardır; bu səbəbdən bunların hər dəfə ayrı-ayrı mutasiyalarla ortaya çıxdığını qəbul etmək lazım olacaq ki, bu da iddianın axmaqlığını artırır. Bir quşun günün birində qərar alıb dünyanın maqnit sahəsini qəbul edəcək bir sistem inkişaf etdirməsi və bunu öz bədəninə yerləşdirməsi qeyri-mümkündür. Ağıl və şüur sahibi bir insanın belə bir şeyi bacarması mümkün deyilkən, belə fövqəladə bir hadisəni bir quşun reallaşdırdığına inanmaq son dərəcə həqiqətdən kənardır.

Həqiqətdə Allah bütün canlıları və insanları mükəmməl sistemlərlə yaratmışdır. Bu canlıların daha ilk doğulduqları andan etibarən nələrlə qarşılaşacaqlarını və nələrə ehtiyacları olacağını hər şeydən xəbərdar olan Allah əvvəldən bilər və onları hər cür ehtiyaclarını qarşılayacaq orqan və bacarıqlarla təchiz edər. Köç əsnasında canlıların yollarını tapmalarını təmin edən qəbulu da Allah yaratmışdır. Bu, köç edən bütün canlılarda görə biləcəyimiz açıq bir həqiqətdir. Yaradılış xaricində heç bir şərh təbiətdəki bu və bənzər mükəmməllik nümunələrini açıqlaya bilməz.

Ey insanlar! Sizə bir məsəl çəkilir. Onu dinləyin. Şübhəsiz ki, Allahdan başqa ibadət etdikləriniz bir milçək belə yarada bilməzlər, hətta bunun üçün bir yerə yığışsalar belə. Əgər milçək onlardan bir şey götürüb aparsa, bunu ondan geri ala bilməzlər. Bunu etmək istəyən də aciz qalar, istənilən də! (Həcc surəsi, 73)

De ki: "Göklerin ve yerin Rabbi kimdir?" De ki: "Allah'tır." De ki: "Öyleyse, O'nu bırakıp kendilerine bile yarar da, zarar da sağlamaya güç yetiremeyen birtakım veliler mi (tanrılar) edindiniz?" De ki: "Hiç görmeyen (a'ma) ile gören (basiret sahibi) eşit olabilir mi? Veya karanlıklarla nur eşit olabilir mi?" Yoksa Allah'a, O'nun yaratması gibi yaratan ortaklar buldular da, bu yaratma, kendilerince birbirine mi benzeşti? De ki: "Allah, herşeyin Yaratıcısı'dır ve O, Tek'tir, Kahredici olandır." (Rad Suresi, 16)

Dəniz Quşlarının Uzun Səfərləri

Dəniz quşları qütblərdəki buzlaqlardan tropik bölgələrə qədər bir çox yerdə yaşayarlar və bir çoxu çox böyük məsafələrdə köç edər, bir çoxu da yalnız ovlanmaq üçün bu məsafəni qət edərlər. Məsələn, bir albatros (diomedea exulans) yoldaşının kürt keşiyi əsnasında qida axtarmaq üçün 15.000 km-dən çox dairəvi bir səyahət edər. Minlərlə kilometrlik bu səfər ilk anda inanılması çətin bir məsafə kimi düşünülə bilər, ancaq daha böyük dəniz quşları arasında bu məsafələr daha da artır.

Dəniz quşlarının köçləri ümumiyyətlə, o bölgədə hakim olan küləklər istiqamətində yön alarlar. Bu canlıların çoxu "ən yaxşı köçərilər" olaraq adlandırılmaqdadır. Bir çox dəniz quşu qitələrin, ya da adaların sahilləri boyunca uzaq sahələrdə törəyərlər. Çox uzaqlara getmiş olsalar belə, dəniz quşları ümumiyyətlə, eyni bölgəyə və yumurtadan çıxıb böyüdükləri koloniyalarına çətinlik çəkmədən geri dönə bilərlər. 28

Qütblərdə Köç Edən Dəniz Quşları

Qütb bölgəsində çoxalan quşların çoxu ümumiyyətlə, yaratdıqları koloniyalara yaxın qalmağa çalışarlar. Ancaq buzlu dəniz və qışın qaranlığı onları buzların xaricinə və açıq sahələrə köç etməyə məcbur edər. Məsələn, şimal qütbü quşlarından biri olan Sabine qağayısı (larus sabini) köçəridir və Cənubi Afrika ilə Perunun qərb sahillərinə qədər cənuba uçar.

Şimal yarımkürəsinin yüksək paralellərində geniş bir sahədə çoxalan şimal qütbü qağayısı (sterna paradisaea) Antartika sahilləri boyunca irəliləyərək cənuba doğru uçar. Bu cür, ən uzun köçü reallaşdırar, belə ki, Şimal dənizi ilə Antarktika arasındakı gediş-gəlişdə 36.000 kilometr kimi fövqəladə bir məsafə qət edər. (29)

Belə edərək şimal yazından cənub yazına getmiş olar, gənc quşlar və bəzi çoxalmayan yetkinlər cənubda qala bilər, ya da qidanın yaxşı olduğu yerlərdə əylənə bilərlər. Amma şimal qisimlərdəki çoxalan quşlar yazın ilk əlamətləri ilə birlikdə Qütb dənizinə geri dönməlidirlər. Əks halda çoxalma dövrlərini tamamlaya bilməzlər və balalarının qışdan əvvəl qanad inkişaf etdirmələrini təmin edə bilməzlər.

Şimal qütbündə yaşayan quşların ən kiçiyi, yalnız 35-40 qram olan Wilson stormpetreldir (oceanites oceanicus). Qaya yarıqlarında yaşayan bu quşun hər yaz çoxalma dövrünü tamamlaya biləcək çox az zamanı vardır. Çoxalma zamanında cənuba köç edər və Şimal Hind okeanında və Şimal Atlantikada ola bilər. 40 qramlıq bu canlının göstərdiyi üstün performans Allahın onun üçün yaratdığı qüsursuz bədən xüsusiyyətlərinin bir nəticəsidir. Bu xüsusiyyətlər sayəsində qısa müddətdə çox uzun məsafələrdə köç edə bilər.

Yarasaların Istiqamət Tapma Qabiliyyətləri

Gecə quşları olan yarasaların 900-ə qədər müxtəlif növü vardır. Qış mövsümünü mağaralarda, ya da mədən yataqlarında keçirərlər, çünki bu məkanlar qış yuxusu üçün lazım olan donma nöqtəsindən yüksək bir istiliyə və rütubətli mühitə malikdir. Burada passiv vəziyyətinə keçən yarasalar qış yuxusuna gedərlər.

Qış yuxusundan oyandıqlarında isə mövsümi köçləri başlayar. Yarasaların köçlərinin məqsədi qidalanmadır. Bu məqsədlə kilometrlərlə uzağa səyahət edərlər. Yarasaların bir çox növü 20 qramdan daha az bir ağırlığa malikdir. Bu kiçik bədənlərinə baxmayaraq, bəzi növlər 1000-1500 kilometr uzağa köç edə bilərlər. (30)

Mağaralarda yaşayan yarasaların bir problemi vardır. Sabit istilik və rütubətin olduğu yerlərdə olduqlarından çöldəki havanın necə olduğuna dair bir məlumata sahib deyildirlər. Ancaq hava təzyiqindəki dəyişmələri hiss edə bilərlər, bunu da orta qulaqlarındakı "vitali orqan" olaraq bilinən sistem sayəsində bacararlar.

Şimal Amerikadakı pipistrelles növlü yarasalar da qidaları olan güvələrin davranışlarını təxmin edə bilirlər. Barometrik təzyiqi izləyərək bu güvələrin nə vaxt uçacağını, hətta hansı yüksəklikdə olacaqlarını belə tapa bilərlər. Yarasalardakı barometrik duyğunun başqa bir funksiyası daha vardır; yarasa hər an yerdən nə qədər yüksəklikdə olduğunu da tam olaraq bilər. (31)

Bazı yarasalar kışı geçirebilecekleri uygun mağaralar bulmak için çok uzak mesafelere seyehat ederler.

Yarasaların istiqamətlərini necə təyin etdikləri tam olaraq bilinməməklə yanaşı tədqiqatçılar baxaraq, dinləyərək və iyləyərək istiqamətlərini tapdıqlarını təxmin edirlər. Nə var ki, bu təxminlər yarasaların istiqamət qabiliyyətlərini tam olaraq açıqlaya bilmir. Yarasalar gecə səyahət edərlər və ən bilinən xüsusiyyətləri də uçarkən səsin əks olunmasından faydalanmalarıdır. Görmə duyğuları yarasaların istiqamətlərini təyin etməsində qeyri-kafidir. Əks-sədadan faydalanma xüsusiyyətləri də ancaq müəyyən bir uzaqlığa qədər olan yönəlmələrində kafi olar. Dillərini tərpədərək, ya da qırtlaqlarından istifadə edərək çıxardıqları səs bir obyektə dəyib geri gəlir və yarasanın qulağı qəbul edilər. Burada gözdən qaçırılmamalı olan çox əhəmiyyətli bir nöqtə vardır: Yarasa orijinal səsin dönüş zamanı və tezliyi ilə özünə çatan əks-səda arasındakı fərqdən istifadə edərək özündən nə qədər uzaqlıqda və nə böyüklükdə bir obyektin var olduğunu anlayar. Məsələn, beş metr uzaqlıqdan 20 millimetr diametrindəki bir ağcaqanadı, ya da 50 metr irəlidəki bir qayanı fərq edə bilər. Yarasalar gecə və bağlı havalarda uça bilər və ovlana bilərlər, lakin bu xüsusiyyətləri onların uzun məsafələrdə nəyin köməyiylə istiqamətlərini tapdıqlarını açıqlamaz. (32)

Aydın olduğu kimi, görmə qabiliyyəti zəif olan yarasa metrlərlə uzaqlıqdakı cisimləri fərq edə bilməsini təmin edən xüsusi bir sistemə sahibdir. Bu sistemi istifadə edərək analizlər edər, sonra bunları qiymətləndirərək nəticəyə gələr, üstəlik uzun köçlər reallaşdırar. Bunlarla yanaşı, yarasalar bəslənmələri üçün uyğun mühitin hara olduğunu və bu bölgəyə necə çatacaqlarını da çox yaxşı bilirlər. Burada əhəmiyyətli olan bütün bunları necə bildikləridir? Digər bütün canlılarda olduğu kimi, heç bir araşdırmayla nəticəyə gəlinməyən nöqtə də budur. Çünki heyvanların müəyyən səbəblərlə müəyyən qərarlar almaları və bu qərarları tətbiq edə biləcək təchizatlara sahib olmaları təsadüf məntiqiylə, ya da digər təkamülçü məntiqlərlə açıqlana bilməz. Bir canlının qüsursuz bir sistemə sahib olması, onun qüsursuz şəkildə yaradıldığının bir dəlilidir. Amma eyni zamanda bu qüsursuz sistemi yenə qüsursuz şəkildə istifadə edə bilmə qabiliyyətinin olması, insan kimi bir şüura sahib olmayan bir canlının sahib olduğu qabiliyyəti ən usta şəkildə istifadə edəcək qərarlar ala bilməsi böyük bir möcüzədir.

Açıqdır ki, bütün canlıları Allah yaratmışdır. Buna görə, bu canlılar bu dərəcə mükəmməl sistemlərə sahibdirlər və bu dərəcə ağıllı hərəkət edə bilirlər. Yarasaların da əks-sədadan faydalana bilmə qabiliyyətləri və kilometrlərlə uzağa gedərkən səhv istiqamətlərə getməyib doğru bəslənmə sahələrinə çata bilmələri Allahın ilhamıyladır. Bunun xaricindəki hər şərh əsassızdır. Köç möcüzəsi kimi yaradılış dəlillərinin hər biri də təkamül nəzəriyyəsini etibarsız edən həqiqətlərdir.

Xeyr, Biz haqqı batilin üstünə atarıq və o da onun işini bitirər. Bir anda batilin yox olub getdiyini görərsiniz. Allaha aid etdiyiniz sifətlərə görə vay halınıza! (Ənbiya surəsi, 18)

İstiqamət Təyin Etmə Ustası Kəpənəklər

Kəpənək və güvə kimi canlıların köçü əhəmiyyətsiz kimi görünər, amma köç edən çoxluqlar bəzən milyonlardan meydana gələ bilərlər və bəzi vəziyyətlərdə köç dövrünün tamamlanması bir neçə nəsil sürər. Mülayim iqlimlərdəki kəpənəklər daha çox bəslənmə sahələri tapmaq üçün köç edərlərkən, monarxlar kimi tropik sahələrdəki kəpənəklər yaşamaları üçün uyğun olan yağışlı bölgələrə doğru köç edərlər. (33)

Bir çox mülayim iqlim kəpənəyinin orta hesabla ömrü 3-4 həftədir. Bu qısa həyatları əsnasında bəzən ölkədən-ölkəyə hərəkət edərlərkən, bəzən də ancaq digər nəsillər tərəfindən tamamlana bilən qitələrarası köçlər reallaşdırarlar. Köç çoxluqları milyonlarla kəpənəkdən meydana gələ bilər. Rəngarəng və bir-birindən fərqli qanadlarıyla bu gözəl canlılar həyatlarının təbii bir parçası olan səyahətləri əsnasında yollarını tapmaq üçün maraqlı bir üsul istifadə edərlər.

Kəpənəklər Istiqamətlərini Necə Təyin Edirlər?

Mülayim qurşaqdakı bölgələrdə kəpənəklərin bəslənə biləcəkləri çiçəkli sahələr azdır. Bu səbəbdən, bu kiçik canlılar zəngin bəslənmə sahələrinə çatmaq üçün köç etmək məcburiyyətindədirlər. Düz bir xətt halında uçaraq bir çiçək tarlasına çatdıqlarında bu uçuş üslublərini buraxıb uzun zamandır orada yaşayırmış kimi davranmağa başlayarlar. Çiçəklərdən bəslənər, cütləşərlər və dişilər bura yumurtalarını buraxar. Lakin bu tarladakı həyat da qısa sürəcək və bir neçə dəqiqə və ya bir neçə gün içində kəpənəklər tarlanı tərk edəcəklər.

Kəpənəklər yalnız günün ən isti qismində və yalnız Günəş parlayırsa, köç edərlər. Günəşin ən parlaq olduğu anda üfüq xəttiylə öz aralarında bir bucaq təyin edərlər. Günəşin bucağı dəyişdikcə üfüq xəttiylə aralarındakı bucağı qoruyarlar. Beləcə, bu bucaq sabit qalarkən coğrafi istiqamətlənmələri saatda təxminən 15 dərəcə dəyişər. Tropik kəpənəklər mülayim növlərdən fərqli olaraq gün boyunca köç istiqamətlərini dəyişdirməzlər.

Səhər erkən şərqə uçan bir fərd axşamüstünün sonlarına doğru hələ şərqə uçur. Səfərinə başlayarkən Günəşə görə istiqamətini təyin edib sonrasında da Günəşin yer dəyişikliyindən təsirlənmədən mövqeyini qoruyar. Bunun üçün kəpənək Günəşin yer dəyişdirdiyini, yer dəyişikliyinə görə mövqeyini dəyişdirsə, səhv yerə gedəcəyini, özü üçün doğru və səhv yerin hara olduğunu, doğru yerin özünə görə hansı istiqamətdə olduğunu bilməlidir. Hər fərd bütün bu məlumatlara sahibdir. Əslində bu məlumatlara sahib olmaq da tək başına kifayət deyil. Hər kəpənək bunları bilib, öz olduğu yerə görə qiymətləndirməli və qərar verməlidir. Bütün bunları da kiçik bir kəpənəyin mühakimə qabiliyyətinə bağlamaq əlbəttə, ağıllı deyil. Həqiqi olan, bu heyvanların həyatlarını davam etdirə bilmələri üçün bu xüsusiyyətlərə ehtiyaclarının olduğu, Allahın da onları bu xüsusiyyətlərlə təchiz edərək yaratdığıdır.

Düşünün ki, ən möhkəm kompaslar da elektromaqnit təsiri ilə yanaşı, zamanın aşındırıcı təsiri səbəbiylə də bir müddət sonra həssaslıqlarını itirərlər. Halbuki, bu kiçik canlıların həyatları üçün çox əhəmiyyətli olan bu istiqamət tapma qabiliyyətləri heç bir xarici təsirlə məhv olmaz, onları yarı yolda buraxmaz. Allah yaratdığı hər varlığı qüsursuz bir şəkildə yaratmışdır. Allah canlıların yaradılışıyla əlaqədar olaraq bir ayədə belə buyurur:

Allah hər bir canlını sudan yaratmışdır. Onlardan bəzisi qarnı üstə sürünür, bəzisi iki ayaq üstündə gəzir, bəzisi də dörd ayaq üstündə gəzir. Allah istədiyini yaradır. Şübhəsiz ki, Allah hər şeyə qadirdir. (Nur surəsi, 45)

Rəbbimizin sonsuz ağlı və yaradışındakı mükəmməllik kəpənəklərdə də varlığını göstərər. Bu həqiqəti görməzlikdən gəlməyə çalışmaq və inkar etmək mənasız bir cəhddir. Allah bir ayədə keçmişdəki inkarçılardan nümunə verərək belə buyurur:

Daha öncə kafir olmuş və öz əməllərinin cəzasını dadmış kimsələrin xəbəri sizə gəlib çatmadımı? Onlar üçün acılı-ağrılı bir əzab hazırlanmışdır. (Təğabun surəsi,5)

Monarxların 4 Nəsildə Bir Reallaşan Köçləri

Monarxlar həyatlarının fərqli dövrlərində fərqli bədən quruluşlarına sahibdirlər. Monarx kəpənəyi, sürfə, pup və yetkin dövrlərində quruluş, böyüklük, rəng, həyat sahəsi, davranış forması və bioloji sistemlər baxımından böyük bir müxtəliflik göstərər.

Monarx kəpənəklərini digər kəpənək növlərindən ayıran çox maraqlı bir xüsusiyyətləri vardır. Bir il içində tam dörd ayrı monarx nəsli yaşayar. Bu nəsillərin ilk üçünün, orta ömrü 5-6 həftədir. Ancaq dördüncü nəsil çox fərqlidir. Çünki bu nəsil, təxminən 8 ay davam edəcək bir səfərə çıxacaq və bu səfəri tamamlayana qədər həyatda qalacaq.

Monarxların həyatı ana monarxın bir bitkinin üzərinə yumurtalarını buraxmasıyla başlayar. Yumurtadan çıxan kiçik sürfələr, bir müddət yarpaqlarla bəslənər və sürətlə inkişaf edərlər. Sürfə mərhələsindəki inkişafı prosesində cəmi beş dəfə dərisi dəyişən tırtılların son dəri dəyişməsi ilə böcəklər pup mərhələsinə keçərlər. Özlərinə "barama" adı verilən incə, ancaq çox möhkəm bir əlaqəylə ağac budağına bağlı olan qapalı bir yuva qurarlar. Bu baramanın içində dəyişən tırtıl, bir müddət sonra yavaş-yavaş çölə çıxar. Yeni bir yaradılışla, mükəmməl bir kəpənək halına gəlmişdir. Əvvəl sönük olan qanadları, nasosla vurulan qan bənzəri maye (hemolinfa) tərəfindən doldurular. Monarx artıq uçmağa hazırdır.

Monark kelebeklerinin kışı geçirdikleri alanların çoğu yıllar boyunca kullanılır. Milyonlarca monark kelebeği Meksika'nın dağlık bölgelerindeki ağaç koruluklarında toplanırlar. Monark kelebekleriyle kaplanan ağaçların dalları adeta görünmez hale gelir. Monark kelebekleri genel olarak Kuzey Amerika'ya göç ederler. İlkbaharda monarklar kuzeye doğru hareket ederler ve yolculuk esnasında yumurtalarını bırakırlar. Günde ortalama 15 km yol alırlar. Bir sonraki jenerasyon ise güneye doğru dönerken yumurta bırakmadan daha uzun ve daha süratli bir uçuş gerçekleştirir.

Səfər, Cənubi Kanadadakı fərqli monarx mərkəzlərindən başlayar və cənuba doğru irəliləyər. Bir qrup Kaliforniyaya, bir qrup da daha cənuba enərək Meksikaya çatar. Bu fərqli monarx qrupları, tək bir mərkəzdən əmr almışcasına yolun ortasında görüşər və köçə birlikdə davam edərlər.

(Yine) Bilmez misin ki, gerçekten göklerin ve yerin mülkü Allah'ındır. Sizin Allah'tan başka veliniz ve yardımcınız yoktur.(Bakara Suresi, 107)

Kəpənəklər hər hansı bir zamanda deyil, tam payızda gecə ilə gündüzün bərabərləşdiyi zaman yola çıxarlar. 2 ay boyunca uçduqdan sonra, cənubdakı isti meşələrə çatarlar. Ağaclar, milyonlarla monarx kəpənəyi tərəfindən örtülər. Monarxlar burada dekabrdan marta qədər 4 ay boyunca heç bir şey yeməzlər. Həyatlarını bədənlərində yığdıqları yağlarla davam etdirərkən, yalnız su içərlər.

Yazda açmağa başlayan çiçəklər monarxlar üçün əhəmiyyətlidir. Bunun sayəsində 4 aylıq bir gözləmədən sonra ilk dəfə özlərinə bal nektarı ziyafəti çəkərlər. Artıq Şimali Amerikaya dönüş üçün lazımi enerjini yığmışlar. Martın sonunda yola qoyulmadan əvvəl cütləşərlər. Tam gecə ilə gündüzün bərabərləşdiyi gün koloniya şimala uçmağa başlayar. Səfərlərini tamamlayar və soylarının davamı üçün lazım olan nəsli dünyaya gətirərlər.

Yeni doğan nəsil, ilin ilk nəslidir və təxminən yarım ay yaşayacaq. Daha sonra ikinci və üçüncü nəsillər... Dördüncü nəsilə gəldikdə səfər yenə başlayacaq, bu nəsil yenə digərlərindən altı ay daha çox yaşayacaq və zəncir belə davam gedəcək... İndi bu möcüzəvi səfər haqqında bir az düşünək:

Necə olur ki, hər dörd nəsildən biri altı ay daha uzun yaşayacaq xüsusiyyətlərdə doğulur? Bu uzun yaşayan nəsilin doğumu, necə olur həmişə qış aylarına uyğun gəlir? Necə olur ki, kəpənəklər səfərlərinə, yəni köçə tam gecə ilə gündüz bərabər olduğu gündə başlayır və bu incə hesabı bacara bilirlər? Yeni doğan monarx nəsli daha əvvəl heç uçmadığı yolları haradan bilir?

Bütün bunlar, monarxların qüsursuz bir köç planına görə yaradıldıqlarını və plana tamamilə uyduqlarını göstərir. Əgər bu canlılar ilk var olduqları andan bu yana planda ən kiçik bir səhv olsaydı, monarxlar köçü tamamlaya bilməzdilər. O zaman da bütün kəpənəklər o qış içində ölərdi və monarxların nəsli tükənərdi.

Əlbəttə, bu canlılar xüsusi olaraq yaradılmış və hər il reallaşdırdıqları fövqəladə köç onlara öyrədilmişdir. Bu möhtəşəm yaradılışın sahibi isə, bütün varlıqların Yaradıcısı və Hakimi olan, göylərin və yerin Rəbbi Uca Allahdır.

Çəyirtkələrin Fermerləri Qorxudan Köçləri

Genç bir çöl çekirgesi gençlik aşamasından yetişkinlik dönemine geçişini tamamlamak üzereyken görülüyor (aşağıda). Kanatların açılıp sertleşmesi 20 dakika kadar sürer ancak çekirge birkaç gün boyunca uçamaz.

Çəyirtkələr və onların köçləri ən köhnə zamanlardan bəri insanların diqqətini çəkmişdir. Sürülər meydana gətirərək qitələrarası hərəkət edə bilən bu canlılar dünyanın bir çox yerində fermerlərin ən çox qorxduqları heyvanlardan biridir. Bəzən milyonlarla çəyirtkə birlikdə səmada qaranlıq buluda oxşayan bir görünüşlə köç edər və keçdikləri yerlərdəki məhsulları yeyərlər. Bu yerlərə tam mənasıyla bir iqtisadi böhran və aclıq gətirərlər.

Çəyirtkələrin diqqəti çəkən tərəfləri yalnız köç etdikləri bölgələrə verdikləri zərər deyil. Bu canlılar köç əvvəlində keçirdikləri dəyişmə ilə də elm adamlarının diqqətini çəkmişlər. Tədqiqatların nəticələri isə çəyirtkələrlə əlaqədar bəzi yaradılış dəlillərini ortaya çıxarmışdır.

Çəyirtkə köçlərini tədqiq edən elm adamları son dərəcə təəccüblü məlumatlarla qarşılaşmışlar. Çəyirtkələr bədən quruluşları, həyat tərzləri, davranışları və ətrafla əlaqələri baxımından bir-birindən fərqli olan iki mərhələ keçirərlər. Bunlar fərdi və sürü mərhələləridir. Fərdi mərhələdəykən çöllərdə tək başına bəslənən bir çəyirtkə, sürü mərhələsinə keçdiyində sıxlıq qruplar halında köç edən və olduğu yerə böyük zərərlər verən bir canlı halına gələ bilər.

Çəyirtkələr normal şərtlərdə tək olaraq yaşayarlar, hətta bir yerə qonmaq istədiklərində bir-birlərindən uzaqlaşarlar. Ancaq ətraf şərtlərin məcbur etməsi kimi səbəblərlə zəruri olaraq bir yerə gəlirlər. Bu vəziyyət çəyirtkələr üçün dəyişmənin başlanğıcıdır. Sürü mərhələsinə keçən çəyirtkələrdə ümumiyyətlə, bədən quruluşları dəyişər, daha çox böyüyərlər, qanadları şəffaf və güclü hala gələr, rəngləri yaşıl və sarıdan qaraya dönər. Bu dəyişikliklər o qədər çoxdur ki, keçmişdə elm adamları tək bir növün "fərdi" və "sürü" mərhələlərini iki fərqli növ olaraq təyin etmişlər. Tək bir çəyirtkə növünün fərqli iki mərhələdə ola bilmə xüsusiyyətinin olduğu isə, ancaq 60 il əvvəl aydın ola bilmişdir.

gözlemleri çekirgelerin her zaman sürü halinde dolaşmadıklarını tek başına olan çekirgelerin de uzun mesafeler katettiklerini ancak göç için geceyi tercih ettiklerini göstermiştir. 1988 Ekimi'nde harekete geçen çöl çekirgeleri Batı Afrika'dan Batı Hindistan'a kadar, yaklaşık 5 günlük bir süre içinde 5.000 km'lik yolculuk yaptılar. (üstte) (Fantastic Journey, s.59)

Sürü mərhələsinə keçən çəyirtkələrdəki tək dəyişiklik görünüşləri deyil. Davranışları da dəyişən çəyirtkələr, normaldan daha çox miqdarlarda bəslənməyə başlayar. Sürü mərhələsindəki bir səhra çəyirtkəsi hərəkət halındaykən bir gündə öz bədən ağırlığı qədər yemək istehlak edə bilər. Böyük bir sürüdəki çəyirtkə sayı düşünüldüyündə ortaya çıxa biləcək zərəri təxmin etmək mümkün olur. Məsələn, bir sürü təxminən 1000 km2-lik bir sahəni örtə bilər və sıxlığı da km2-də 50-100 milyon böcək arasında ola bilər. Yenə böyük bir sürü gündə təxminən 80.000 ton qida istehlak edə bilər. Bu, 40.000 insanı bir il boyunca doyurmağa çatacaq bir miqdardır. Bu böyüklükdəki bir sürü bütün qidaları yeməsə də, toplu kütləsiylə də endiyi sahəyə böyük zərərlər verə bilir.

1874-cü ildə nebraskalı bir həkim, səmanı örtən bir sürünün sürətini və dərinliyini hesablayaraq sürüdə təxminən 12.5 trilyon çəyirtkə olduğu təyin etmişdir. 1954-cü ildə Keniyada eyni anda görülən 50 sürüdən yalnız birində təxminən 10 milyard çəyirtkə olduğu müəyyən olunmuşdur. (34)

Çəyirtkələrin Köçündəki Kilid Nöqtə

Avustralya çekirgesi. Bir Avustralya çekirgesi. Genelde Ortadoğu ve Kuzey Afrika ülkeleri geniş ölçüde çekirgelerin etkisi altında olmasına rağmen çekirgeler Antartika dışında dünyanın her kıtasında bulunurlar. Çekirgelerin kasları insanlarınkinden 10-20 kat daha fazla çalışır ve saatte 16-19 kilometre hızla uçarlar. Devamlı olarak 20 saat uçmalarını sağlayan bir sisteme sahiptirler. Daha uzun seyahatlerde çekirgeler kanat çırpma kadar süzülme uçuşu da uygularlar.

Bir çəyirtkəni sürü mərhələsinə keçirən amillərin nə olduğu indi tam olaraq bilinmir. Ancaq tədqiqatlar say artımının bu mexanizmi başlatdığını düşündürür. Laboratoriyalarda edilən müxtəlif təcrübələr nəticəsində çəyirtkələrin arxa ayaqlarındakı bir bölgənin sürü mərhələsinə keçiddə təsirli rol oynadığı aydın olmuşdur. Oksford Universitetindən Stephen Simpson bu mexanizmi başladan kilid nöqtənin arxa ayaqdakı bud sümüyü bölgəsi (omba) olduğunu ortaya çıxarmışdır.

Çəyirtkələrin bədənlərini araşdırdığımızda qarşımıza çıxan təfərrüatlar yaradılışlarındakı mükəmməlliyi gözlər önünə sərər. Bir çəyirtkənin qabıq kimi pərdəsinin böyük bir qismi toxunmağa həssas tüklərlə və mexaniki qəbuledicilərlə örtülüdür. Sürü mərhələsinə keçiddə əhəmiyyətli rol oynayan bud hissəsindəki tüklər fiziki təmasla impulsu alar və beləcə, mexanizm başlayar.

Çəyirtkə köçlərini başladan sürü mərhələsinə keçid qida paylaşımı nizamsız olan sahələrdə daha çox görülər. Qida bir bölgədə yığınlar halında paylanmışsa, sahədəki çəyirtkələr yeməklərə çatmaq üçün bir yerə toplanmağa başlayarlar. Bu şəkildə hərəkət edərkən bir-birləriylə təmas edərlər və sürü mərhələsinə keçid başlayar.

Çəyirtkələrdə köç hərəkəti iqlim şərtləri, mövsümlər və yağışlarla əlaqəlidir. Çünki çoxala bilmələri və yumurtalarını buraxa bilmələri üçün yağışlı bölgələrə ehtiyacları vardır. Bəzi növlərdə dişilər yağış yağdıqdan sonra yumurtalarını buraxarlar. Yumurtalarını quru torpağa buraxanlar da vardır, ancaq bu yumurtalar yağış yağana qədər çatlamazlar. Bu, yumurtadan çıxdıqlarında bala çəyirtkələrin qida tapa bilməsi üçün alınan bir tədbirdir. Çəyirtkə çoxluqları küləklə hərəkət edərlər. Külək çəyirtkələri yağışın düşə biləcəyi yerlərə aparar, bu onlar üçün təkrar çoxalma imkanı deməkdir.

Bütün çəyirtkə növləri içində səhra çəyirtkələri ən məşhur olan və ən böyük ziyanları verənlərdir. Cənubda Tanzaniyaya qədər uzanan Orta və Şimali Afrika, bütün Ərəbistan, Yaxın şərq, qərbdə Pakistan və Hindistana qədər olan bölgədə bu çəyirtkələrə rast gəlinər.

Tarixdə yazılan ən böyük çəyirtkə hücumlarından biri 1958-də Efiopiyada yaşanmışdır. Oktyabr ayında təxminən 40 milyard çəyirtkədən ibarət olan bir çoxluq 1000 kvadrat kilometrə yaxın bir sahəni örtmüşdür. Bu çəyirtkə topası Şimali Efiopiya və Sudanda 3000 kilometrə qədər irəliləmişdir. Böyük bir qismi Somalini keçmiş və Hind Okeanında ölmüşlər. Az bir qismi də Efiopiyada qalıb, çoxalmışlar.

Digər bütün canlılar kimi çəyirtkələri də bütün bu bənzərsiz mexanizmlərlə Allah yaratmışdır. Çəyirtkələr də Allahın özlərinə verdiyi bu xüsusiyyətlərlə lazım olduğunda tək başlarına, lazım olduğunda isə sürü olaraq hərəkət edərlər. Yenə bu xüsusiyyətlər sayəsində həyatlarını davam etdirə biləcəkləri bölgələrə toplu olaraq köç edə bilərlər.

Bu canlılardakı yaradılış dəlilləri, təbiəti düşünərək araşdıran və vicdanıyla hərəkət edən hər kəs tərəfindən görülə bilər:

Biz insanlar üçün belə məsəllər çəkirik. Onları isə ancaq həqiqəti dərk edən adamlar anlayarlar.
Allah göyləri və yeri həqiqət olaraq yaratmışdır. Həqiqətən, bunda möminlər üçün bir ibrət vardır. (Ənkəbut surəsi, 43, 44)

Hamd, göklerde ve yerde olanların tümü Kendisi'ne ait olan Allah'ındır; ahirette de hamd O'nundur. O, hüküm ve hikmet sahibidir, haber alandır. Yerin içine gireni, ondan çıkanı; gökten ineni ve oraya çıkanı bilir. O, esirgeyendir, bağışlayandır. (Sebe Suresi, 1-2)