1-ci Gün

Bu əhəmiyyətli söhbətin ilk günü, bir həftənin axırı şəhərdən kənardakı bir yay istirahət evində başlayır.

1. Işitme Siniri 2. Ses Dalgalari 3. Kulak Zarı	4. Kemikli Kaldıraç 5. Salyangoz
Duyma işlemi her insanın çok doğal karşıladığı bir işlem olsa da, alttaki şemada görüldüğü gibi aslında kompleks bir yapıyı gerektirir. Kulak kepçesine çarpan ses titreşimleri birçok aşamadan geçerek elektrik sinyallerine çevrilir ve sonra sinirler vasıtasıyla beyne ulaştırılır. Sesler beynimizdeki duyma merkezinde algılanır. Aslında beyin sesi geçirmez, yani beynin için, duyma merkezi dediğimiz yer tamamen bir sessizlik içindedir. Ama bu sessizliğin içinde biz, dışarının tüm gürültüsünü, çevremizdeki tüm konuşmaları duyarız. Bu, insanda hayret uyandıran büyük bir sırdır.

İndi ilk sualı kim vermək istəyir?

1. Lens 2. Kornea 3. Mercek 4. Iris 5. Kan Damarı	6. Flu imaj 7. Retina 8. Optik Sinir 9. Koku Merkezi
Yelkenliden göze gelen ışık ışınları burada elektrik sinyallerine dönüştürülür ve birçok işlemden geçerek beyne gelir. Yelkenlinin görüntüsü beyinde oluşur.	Koklama işleminde de aynı mantık görülür. Bir nesneden ya da yiyecekten gelen koku uyarıları elektrik sinyaline çevrilir, bir dizi işlemden geçirildikten sonra beyne ulaşır ve beyindeki koklama merkezlerinde algılanır.

İnsan arkadaşlarıyla beraber geniş, aydınlık bir ortamda oturup sohbet ettiğini düşünürken, aslında bunları bir nevi sinema perdesinden izliyor gibidir. Arkadaşları da, çevresinde gördüğü uçsuz bucaksız manzara da beynindeki görme merkezinde oluşmaktadır ve o, hiçbir zaman beyninin dışındakilerle muhatap değildir.

Tolqa: Texniki cəhətdən çox mürəkkəb və təfərüatlı bir sistem var. Bütün duyğu orqanları barədə tək-tək danışmağa çalışsaq bu saatlarla davam edər. Bütün duyğu orqanları çox mürəkkəb sistemlərə malikdir, məsələn, sadəcə eşitmə orqanı olan qulaq barəsində cildlərlə kitab yazılmışdır, ancaq bu mürəkkəb sistemi qısa şəkildə yekunlaşdırmaq, bunu və bütün beş duyğu orqanının hamısını xülasə halında izah etmək mümkündür.

Xarici aləmdən xəbərdarlıq siqnalı dediyimiz, yəni bizim sinir uclarımızı xəbərdar edən işıq, səs, dad, qoxu, sərtlik kimi xarici təsirlər, duyğu orqanlarımız olan göz, qulaq, dil, burun və dəriyə çatar. Burada ilk mərhələ başlayar, sinir ucları, bu xəbərdarlıq siqnalını qəbul edib sinirlər boyunca hərəkət edə biləcək bir elektrik siqnalına çevirər. İkinci mərhələdə isə bu elektrik siqnalları beynin bu mövzuyla əlaqəli görmə, eşitmə, iybilmə və ya dadbilmə mərkəzlərinə ötürülər. Son mərhələdə beyin bunları qəbul edərək müvafiq reaksiyanı verər.

Murad: Təşəkkürlər, Tolqa, çox gözəl izah etdin. Bəli sistem bu cür işləyir, ancaq xüsusilə qavrama mərhələsində, yəni hiss etdiyimiz şeyin nə olduğunu anlama mərhələsində sistem daha da mürəkkəb hal alır. Məsələn, biz burada otururuq və gölü seyr edirik, gölə və ətraf mühitə aid görüntü siqnalları, ətrafdan gələn çiçək qoxuları, eşitdiyimiz quş səsləri, oturduğumuz masanın sərtliyi kimi görüntü meydana gətirən saysız incəliklər bir yerə toplanır, yaddaşımızda saxlanmış məlumatlarla müqayisə edilir və olduğumuz mühit beynin əlaqəli mərkəzində mənalı bir hal alır. Tolqa indi bizə deyə bilərsənmi ki, məsələn, bu qarşıdakı ağacı görəndə necə bir əməliyyat baş verir?

Tolqa: Çox sadədir, ağaca aid məlumatlar, yəni ağacın rəngi, uzaqlığı, ölçüləri işıq sayəsində gözümə gəlib çatır. Bu məlumatlar gözün daxili hissəsində elektrik siqnalına çevrilərək sinir hüceyrələrinə çatdırılır, sinir hüceyrələri də bu məlumatları beynin görmə mərkəzinə ötürürlər. Görmə mərkəzinə çatan bu siqnalları da beyin bir ağac kimi qavrayır.

Murad: Yəni bu ağac hal-hazırda sənin qabağında dayanır, yoxsa beynindəki görmə mərkəzində?

Tolqa: Əlbəttə ki, beynimdəki görmə mərkəzində.

Bahçede otururken şöyle bir etrafınıza bakın; ağaçlar, yerdeki çimenler, gökyüzündeki güneş, oturduğunuz sandalye, kolunuzu yasladığınız masa, dokunduğunuz bardak... Bunların tümü aslında duyu organlarınız vasıtasıyla tanıdığınız ve beyninizdeki elektrik sinyallerinin yorumlanmasıyla algıladığınız nesnelerdir.

İndi qısa şəkildə yekunlaşdırmalı olsaq: Biz həyatımız boyunca beynimizin içində yediyimiz keksin dadını və ləzzətini bilir, beynimizin içindəki bədənin bu yeməkdən aldığı enerjindən istifadə edirik. Eynilə beynimizin içindəki ağacın, beynimizin içindəki meyvəsini qopardar və beynimizin içindəki ağacın beynimizin içindəki kölgəsi altında sərinlik hiss edərik. Dünya haqqında bildiyimiz hər şey duyğu üzvlərimizin bizə çatdırdığı siqnallardan ibarətdir. Bu siqnalların beynə daşıdığı məlumatlar istisna olmaqla; "görəsən bunların əsli necə bir şeydir, əslləri ilə bizim gördüklərimiz tamamilə eyni xüsusiyyətə sahib ola bilərmi?" kimi suallara heç vaxt cavab verə bilmərik; çünki duyğularımızın hüdudlarını aşaraq kənara çıxmağımız qeyri-mümkündür. Buna görə də ömrümüz boyunca beynimizin içində, duyğu orqanlarıyla qavranılan bir dünyanı seyr edərik. Baxın, tanınmış filosof Rassel də, “Fəlsəfənin problemləri” adlı kitabında, bu problemlə qarşılaşdıqda ortaya necə bir vəziyyət çıxdığını belə vurğulayır:

"Daha da irəli getmədən, indiyə qədər kəşf etdiklərimizi qiymətləndirmək yaxşı olar. İndiyə qədər məlum oldu ki, duyğu orqanlarımız tərəfindən necə olduğunun bilindiyi fərz edilən hər hansı bir obyekti ələ aldığımız vaxt, duyğu orqanlarımızın bizə bilavasitə ötürdüyü məlumatlar, bizdən asılı olmayan bir obyekt barəsindəki həqiqət deyil, biz və obyekt arasındakı əlaqələrə bağlı, duyğu orqanlarındakı məlumatlar həqiqətdir. Buna görə də, bilavasitə gördüyümüz və hiss etdiyimiz şey, ancaq bir 'görüntü'dür və biz bu görüntünün arxada dayanan bir' həqiqətin 'əlaməti olduğuna inanarıq. Amma əgər həqiqət, gördüyümüz şey deyilsə, bir həqiqət olduğunu bilməyimiz mümkündürmü?".(3)

Gözleriniz kapalı bir şekilde yatağınızda uyurken kendinizi bir anda rengarenk, çeşit çeşit canlı ile dolu bir ormanın içinde bulabilir, vahşi hayvanlardan kaçar, bundan dolayı da büyük korkular yaşayabilirsiniz. Rüyayı o kadar canlı yaşarsınız ki uykunuzdan uyandırılıncaya dek bunun bir rüya olduğuna ihtimal dahi vermezsiniz.

Rüyada hissettiklerimizle uyanınca hissettiklerimiz arasında hiçbir fark yoktur. Kalabalığın seslerini duyarız, yüksek dalgaların ortasındayken denize düştüğümüzü görür ve onun heyecanını tıpkı gerçek hayattaymış gibi yaşarız.

Murad: Çox haqlısınız! Texnologiyadakı inkişaflar insanın bu mövzunu daha tez anlamasını təmin edəcək yeni nümunələr ortaya qoyur. Ancaq bunu da ifadə etməliyəm ki, səmimi və qərəzsiz şəkildə baxdıqda, bu mövzunu qavramaq olduqca asandır. Verdiyiniz bu nümunələri bilməsək belə bir şey dəyişməz, çünki vəziyyət olduqca açıqdır. Daha əvvəl bu mövzu üzərində heç düşünməmiş və ya bu mövzudan heç xəbəri olmamış bir insanın öyrəndikləri qarşısında ilk anda bir qədər əks reaksiya verməsi mümkündür. Doğulduğumuz andan etibarən həqiqət kimi qəbul etdiyimiz bir şeyin izahının, əslində bizim bildiyimizdən olduqca fərqli olduğunu öyrənmək, bəzi insanların müxtəlif reaksiyalar verməsinə səbəb ola bilər. Ancaq adamın əsl məqsədi həqiqətləri öyrənməkdirsə, onda qarşı çıxmadan onları qəbul etməlidir.

Buna görə də, hər gün yaşadığımız nümunələr sayəsində, bu həqiqəti daha yaxşı qavrayacağıq. Həmçinin mövzunun texniki cəhətdən izah olunması kifayət etməz. Bununla yanaşı, bizi necə nəticələrə gətirdiyinə də baxmalıyıq.

Səbri: Əslində mən indiyədək izah etdiklərinizi çox yaxşı anladım. Amma sizin də qeyd etdiyiniz kimi, bu mövzunun bizi hara aparacağı məni çox maraqlandırır. İnsanın bir anda bu qədər yad olduğu mövzuya alışması bir qədər çətin olur.

Murad: Məncə də, hamınız içində olduğumuz vəziyyəti çox yaxşı anladınız, bu onsuz da, başa düşülməsi, elə də çətin bir şey deyil. Elmi cəhətdən də qəbul edilmiş açıq bir həqiqətdir. Ancaq bu mövzu sizdə qəti qənaət yaratmalıdır, buna görə də, mövzunu başqa bir aspektdən də analiz edək. Sibəl, indi bizə, sənə çox təsir edən və görüb də unuda bilmədiyin, bir yuxu barədə danışa bilərsənmi?

Sibəl: Hələ dünən axşam bir yuxu gördüm və o mənə çox təsir etdi: ...Meşədə vəhşi heyvanların hücumuna məruz qalıram. Ölüm qorxusuyla meşədəki cığırlarla var gücümlə qaçdığım vaxt, ayağım kollara ilişir və yıxılıram. Buna görə də heyvanlarla aramdakı məsafə daha da azalır. Meşədəki bir daxmaya girirəm. Qapını örtürəm və içəridən bağlayıram. Lakin vəhşi heyvanlar pəncərədən girməyə çalışırlar. Orada əlimə keçirdiyim dəmir çubuqla ümidsiz şəkildə özümü müdafiə etməyə, vəhşi heyvanları qovalamağa çalışıram. Tam bu əsnada çöldən gələn şeypur səsinə oyandım. Dərindən nəfəs alıb gördüyüm şeyin yuxu olduğuna şükr etdim.

Filmde özel olarak tasarlanan bir simülatörle farklı boyutlar arasında yolculuk yapılmaktadır.

Yuxudakı hadisələr bəzən o qədər təsirli olur ki, insanlar oyandıqları vaxt bəzi hallarda yaşadıqlarının həqiqət olub-olmadığı barədə düşünürlər. Əslində oyandıqdan sonra yaşadığımız həyatla, yatdığımız vaxt gördüyümüz yuxular arasında texniki cəhətdən heç bir fərq yoxdur. Bir insan yuxu əsnasında, oyanıq olarkən etdiyi şeylərin hamısını edə bilər; danışar, yemək yeyər, nəfəs alar, qaçar, gülər, ağlayar, yaralanar, nəhayət avtomobili idarə edər. Gündəlik həyatının bir surəti olan yuxu mühitində hər şey onsuz da bildiyi və vərdiş etdiyi halıyla mövcuddur. Buna görə də, yuxudakı hadisələrə, elə bil, onlar həqiqətmiş kimi reaksiya verir. Bəzən qorxu dolu bir yuxudan qışqıraraq oyanar, bəzən də gördüyü gözəl bir yuxudan heç oyanmaq istəməz.

Filmin kahramanı bu simülatöre girer. Ve bedeni hiç hareket etmemesine rağmen, kendisini bambaşka bir dünyada bulur.

Səbri: Mən də keçən ay reallığa bənzər bir yuxu görmüşdüm. Yuxumda yüksək sürətli katerlə dənizin sularını yara-yara sahili dövr edirdim. Qonşular dəniz kənarında toplanmış halda, yeni aldığım kateri heyranlıqla seyr edir, mən də onları riqqətləndirmək üçün daha çox qaza basırdım. Dənizin qoxusunu, katerin sürətindən əmələ gələn güclü küləyi nə qədər aydın hiss etdiyimi çox yaxşı xatırlayıram. Katerin sürəti yüksək olduğu üçün yer-göy katerin uğultusuyla inləyirdi. Kater dövr etdikcə dənizin suyu hərdənbir üstümə sıçrayır, mən də eynəyimin şüşəsinə düşən su damlalarını silmək məcburiyyətində qalırdım. Kateri tam sürətlə idarə edərkən, altı bir qaya parçasına dəydi və kater batmağa başladı. Özümü dənizə atdım və zor-bəla sahilə qədər üzərək xilas oldum. Oyandığımda isə yuxunun təsirindən qan tər içində qalmışdım, uzun bir müddət katerə belə minə bilmədim.

Murad: Yuxuda yaşadığımız hadisələr necə də realdır, elə deyilmi? İndi yuxularınızdakı təfərrüatları xatırlamağa çalışın. Məsələn, Səbri bəy, katerlə gedərkən hiss etdiyiniz təfərrüatları; səsləri, rəngləri, qoxuları, hətta yuxuda yaşadığınız qorxu, aclıq, sevinc, sevgi kimi hissləri, oyanıq vaxtda yaşadığınız hallarından ayırd edə bilərsinizmi?

Kahramanın bedeni 20. yüzyılda simülatör aletindedir. Ancak o, kendisini 19. yüzyılda bulur. O herşeyi gerçek zannetmektedir ama aslında arabalar, insanlar, kendi kıyafeti, hatta kendi görüntüsü dahi sadece beynine gösterilen görüntülerden ibarettir. Hiçbiri gerçek değildir.

Son dönemde sinema filmlerinde bu gerçekle ilgili konular sık sık işlenmektedir. Yukarıda bazı sahnelerini gördüğünüz film bunun yüzlerce örneğinden biridir. Bir simülatöre bağlanarak tamamen farklı bir yaşantıya geçen, algılar dünyası içinde kendini gerçek dünyada zanneden insanlarla ilgili senaryolar son yıllarda sık sık karşımıza çıkmaktadır. Bu filmler, insanın aslında çok açık olan fakat düşünmediği için fark edemediği bu büyük gerçeği kolayca kavramasına yardımcı olmaktadır.

Səbri: Bəli, bu fikirlə tam razıyam. İndinin özündə belə dənizdə üzərək xilas olmağa çalışdığım vaxt, suyun nə qədər soyuq olduğunu xatırlayır və hətta hiss edə bilirəm.

Murad: Ancaq bütün bunlardan daha da maraqlısı, yuxularımızda yaşadığımız bu hadisələri necə gördüyümüzdür. Tolqa, sən yuxularımızı harada gördüyümüzü deyə bilərsənmi?

Tolqa: Bu sualın cavabı çox asandır. Əlbəttə ki, yuxuları da beynimizdə görürük. Yəni gündəlik həyatda necə ki, hər şeyi beynimizdəki duyğu mərkəzlərində yaşayırıqsa, yuxuda da bu şəkildə yaşayırıq. Texniki cəhətdən bir fərq yoxdur.

Murad: Bura qədər izah edilənləri eşitdiniz. Yaxşı, Səbri bəy siz deyin, gecə gözümüz yumulu olduğu halda, qaranlıq beynimizin içində bu qədər aydın və rəngli bir dünya necə meydana gəlir? Günəş necə parlayır, çiçəklər necə rəngarəng, dəniz necə gömgöy olur və gözümüz yumulu olduğu halda, bunları necə görə bilirik? Görmək üçün gözə ehtiyacımız yoxdurmu?

Səbri: Bu suallara verə biləcək cavabım yoxdur. Nə demək istədiyini başa düşmədim. Bir qədər əvvəl izah etdiyim yuxu da buna dəlilidir.

Yukarıda bir simülatör aleti görülmektedir. Başa takılan gözlük suni görüntüler gösterirken, eldiven, insana, aslı olmayan maddelere dokunduğu hissi verir.

Bildiyiniz kimi, texnologiyanın inkişafıyla birlikdə simulyator deyilən sistemlər bir çox sahədə istifadə olunmağa başlandı. Taxılan eynəkli kaska və əlcək əlaqəsiylə xəyali bir mühit yaradıla bilir və bunlardan istifadə edən adam bu mühitləri eynilə həqiqətmiş kimi yaşaya bilir. Simulyatorlarda adamın əlinə keçirdiyi əlcək, içindəki mexanizmin təsiriylə barmaq uclarından beynə siqnallar göndərir və bu siqnallar nəticəsində adam, məsəl üçün, bir pişiyə toxunduğunu zənn edir. Ancaq bu mexanizmin bənzəri başına keçirdiyi kaskada da var. Mükəmməl qavrama prosesinin təmin edilməsi üçün, kaskadan adamın beyninə siqnallar gedir və bu siqnallar nəticəsində beyində pişiyin görüntüsü əmələ gəlir. Bununla yanaşı adama pişiyin səsi də dinlədilir. Beləliklə də, həm görüntü, həm səs, həm də toxunma hissiylə mükəmməl qavrama prosesi baş verir. Ortada tək bir pişik belə olmadığı, adam həqiqətən bir pişiklə qarşı-qarşıya olduğunu zənn edir.

Yukarıdaki karede görüldüğü gibi filmin kahramanı gerektiğinde insanüstü bir performans sergileyip, havada uçabilmektedir. Bunu son derece gerçekçi bir şekilde yaşamaktadır. Ancak bu, aslında bilgisayar tarafından beyinde yaşatılan bir hayalden ibarettir. Filmin kahramanı bu heyecan verici olayları yaşadığını zannederken, aslında koltuğunda oturmaktadır.

Sibəl: Mən də anladım. Bir düşünün, danışdığım yuxunu görərkən biri yuxuma girsə və mənə: "Qorxma, bir yuxu görürsən, bunların heç biri həqiqət deyil, hal-hazırda yatağında yatırsan, beyninin içindəki şeyləri seyr edirsən" desə, onu pis şəkildə acılayar, vaxtımı aldığı üçün də hirslənərdim. Bəli indi daha yaxşı anlayıram, gecələri yuxuda gördüyüm görüntülərlə, oyandığım vaxt görməyə davam etdiyim görüntülər arasında həm elmi, həm də məntiqi cəhətdən bir fərq yoxdur. Onsuz da kompyuterlərlə, simulyatorlarla belə üç ölçülü və həqiqi görüntülər əldə edib, heç olmayan bir mühiti insanlara yaşatmaq, artıq adi bir hal almışdır.

Bu, mənə keçən gün seyr etdiyim bir filmi də xatırlatdı. Bəlkə siz də seyr etmisiniz. Filmin mövzusu hal-hazırda danışdığımız nümunəylə eyni idi. Filmin qəhrəmanları bir maşına bağlanıb kompyuterin köməyi ilə özlərini çox müxtəlif məkanlarda, çox müxtəlif şeylər edərlərkən görürdülər. Məsələn, bir idman salonunda uzaq şərq idmanları etdiklərini zənn edirdilər. Amma həmin anda dar bir otaqda, bir kresloda otururdular. Üstəlik filmin bir hissəsində bir oyunçu baş roldakı adama gördüyü şeylərin əslində görüntü olduğunu, həmin anda bir kompyuterə bağlanmış olduğunu, gəzdikləri şəhərin hər yerinin və insanların, kompyuter tərəfindən hazırlanmış görüntülər olduğunu başa salmağa çalışırdı. Filmdəki qəhrəman inanmadıqda isə, kompyuter görüntünü tamamilə dondurur və beləliklə də, kinoaktyorda qənaət yaranırdı.

Bahsi geçen filmde başrol oyuncusu üst karede görüldüğü gibi aslında bir koltukta bilgisayara bağlı vaziyette oturmaktadır. Ancak durum böyle olduğu halde kendisini ortadaki karede görüldüğü gibi Uzakdoğu sporları yaparken veya alttaki karede görüldüğü gibi kurşunlara hedef olmayacak kadar olağandışı bir hızla hareket ederken bulmaktadır. Üstelik herşey öylesine gerçekçidir ki aktör gözünü koltukta açtığında büyük bir şaşkınlık yaşamaktadır. Bu da bir ortamı insanlara yaşatmak için dışarıdaki somut gerçekliğe ihtiyaç olmadığının kanıtıdır.

İnsan rüyasında da yukarıdaki karelerde görülen işlerin hepsini yapar; telefonda konuşur, ofiste çalışır, kayak yapar, gazete okur, seyahat eder, çocuğuyla oynar. Rüya görmesine rağmen tüm bunlar son derece gerçekçidir. Aynı şey dünya hayatı için de geçerlidir. Aslında her ikisi de yani rüyada yaşananlar da dünyada yaşananlar da beyinde algılanan görüntüler bütünüdür. İnsanın, her an muhatap olduğu bu olağanüstü gerçeği iyice sindirerek düşünmesi gerekir.

Səbri: Bəli…

Murad: Yuxunda gördüyün ulduzlarla, oyanıq vaxtı gördüyün ulduzlar səndən eyni uzaqlıqda yerləşmirmi?

Səbri: Bəli, amma…

Tolqa: Mən cavab verə bilərəmmi? Bunu optika dərsində oxumuşduq! Məsafə dediyimiz şey bir növ üç ölçülü görmə formasıdır. Görüntülərdə məsafə və dərinlik hissini oyandıran şey perspektiv, kölgə və hərəkət dediyimiz ünsürlərdir.

Murad: Çox doğrudur! Optika elmində boşluq (space) qavrayışı deyilən, bu qavrayış forması da rəng qavrayışı kimi çox mürəkkəb sistemlərə malikdir, amma sadə dillə izah etmək lazımdırsa bunu söyləyə bilərik: Əslində gözümüzə gəlib çatan görüntü yalnız iki ölçülüdür. Yəni hündürlük və genişlik ölçülərinə malikdir. Göz bülluruna gəlib çatan görüntülərin ölçüləri və iki gözün eyni anda iki fərqli görüntü görməsi dərinlik və məsafə hissini meydana gətirər. Yəni bizim bir gözümüzə düşən görüntü digər gözə düşən görüntüdən düşmə bucağı, işıq kimi ünsürlər baxımından fərqlənir. Beyin bu iki fərqli görüntünü vahid formaya gətirərək dərinlik və məsafə hissini meydana gətirər.

Bunu daha yaxşı anlamaq üçün bir təcrübə aparaq. Tolqa sən təcrübə obyekti ola bilərsənmi?

Tolqa: Məmnuniyyətlə!

Murad: Əvvəlcə sağ qolunu xeyli irəli uzad və şəhadət barmağını göstər. İndi gözlərini barmağına zilləyib növbəylə sağ və sol gözlərini yumub aç. İki gözünə iki müxtəlif görüntü gəldiyi üçün barmağının yavaş şəkildə yer dəyişdirdiyini və ya sürüşdüyünü görəcəksən. İndi gözünü sağ şəhadət barmağına zilləməyə davam edib, sol şəhadət barmağını mümkün qədər gözlərinə yaxınlaşdır. Yaxındakı barmağının cüt görüntü meydana gətirdiyini görəcəkəsn, bu isə qavrayış sistemində uzaqdakı barmağından fərqli bir dərinlik meydana gəldiyinin dəlilidir. İndi bu vəziyyətdə, gözlərini növbəylə yumub açsan yaxındakı barmağın daha çox yer dəyişdirdiyini görəcəksən, çünki iki gözə düşən görüntülər arasındakı fərq artmışdır.

Mesafe, büyüklük ve derinlik gibi kavramlar sizi yanıltmasın. Çünkü rüyanızda da bu kavramların varlığıyla karşılaşırsınız. Nasıl ki gerçek hayatınızda gökyüzüne baktığınızda Ay ve yıldızları kendinizden belirli bir uzaklıkta görüyorsanız, rüyanızda da aynı şekilde görürsünüz. Ama aslında onlar beyninizdeki görme merkezindedir.

Bunun cavabı, tək gözlə baxıldığında aydın olan dərinlik ünsürlərindədir.

İki ölçülü görüntüləri qəbul edən torlu qişada dərinlik hissinin yaranması, iki ölçülü rəsmdə həqiqi dərinlik hissi meydana gətirməyə çalışan rəssamın istifadə etdiyi texnikaya çox bənzəyir. Bəzi rəssamlar bu dərinlik hissini çox müvəffəqiyyətlə meydana gətirirlər. Dərinlik hissini meydana gətirən bəzi əhəmiyyətli ünsürlər vardır, bunlar: obyektlərin üst-üstə yerləşməsi, atmosfer perspektivi, toxuma dəyişikliyi, xətti perspektiv, ölçü, hündürlük və hərəkətdir. Sizə bunlarla əlaqəli şəkillər də gətirdim.

1. Görme Alanı 2. Sol Bölge 3. Sağ Bölge 4. Optik Sinir	5. Optik Çapraz 6. Optik Kanal 7. Optik Radyasyon
Yukarıdaki şemada görüldüğü gibi aslında göz 2 boyutlu bir görüntüyle muhataptır. Görme işlemi sırasında her iki göze düşen görüntü sonradan tek bir resim haline getirilir. Böylece 3 boyutlu bir görüntü elde edilir.

Murad: İndi bir gözünüz yumulu halda, iki qələmi bir-birinə yaxınlaşdırın və birini digərinin üstünə gətirin, indi dərinlik və məsafə daha asan ölçülür, elə deyilmi?

Səbri: Doğrudur!

Murad: Çox tanınmış bir amerikalı psixoloq James J. Gibson, struktur dəyişikliyinin dərinlik hissində nə qədər əhəmiyyətli rol oynadığını ilk dəfə başa düşənlərdəndi. Gəzdiyimiz zəmin, yol və ya çiçəklərlə dolu bir tarla əslində bir toxumadır. Bizə yaxın toxumalar daha təfərrüatlı, uzaqdakılar isə daha sadə kimi görünər. Buna görə də, bir toxuma üzərinə yerləşdirilən obyektlərin uzaqlığı haqqında mühakimədə yürütmək daha asandır.

Sibəl: Sən bunu deyən vaxt, dünən gördüyümüz günəbaxan tarlası ağlıma gəldi, bütün bunları cəm etdiyim vaxt, tarlanın mənə niyə ucsuz-bucaqsız göründüyünü daha yaxşı qavradım.

Murad: Həmçinin burada kölgə və işıq ünsürləri də dövrəyə girərək üç ölçülü görüntünü tamamlayar. Məsələn, rəssamların çəkdikləri rəsmləri heyranlıqla seyr etməyimizin səbəbi, kölgə və perspektiv ünsürlərindən istifadə edərək rəsmə verdikləri dərinlik və realizm hissidir. Perspektiv, uzaqdakı cisimlərin baxan adama görə yaxındakı cisimlərlə müqayisədə daha kiçik görünməsindən qaynaqlanır. Məsələn, bir mənzərə rəsminə baxdığı vaxt, uzaqdakı ağaclar kiçik, yaxındakı ağaclar böyük görünər və ya rəsimdə, arxa plandakı dağ görüntüsü ön planda yerləşən insan görüntüsündən daha kiçik çəkilər. Xətti perspektivdə isə rəssamlar paralel xəttlərdən istifadə edərlər. Məsələn, qatar relsləri üfüq xəttində birləşərək məsafə və dərinlik hissini meydana gətirər.

Sibəl: Nəticədə məsafə və dərinlik dediyimiz şeyin də beynimizdə yaranan bir hiss olduğu ortaya çıxdı!

Murad: Doğrudur, məhz görüntüdə, bu ünsürlərdən üstün bir elm və sənətlə istifadə edilmiş olması və saysız təfərrüatın bir yerdə cəmləşməsi nəticəsində, ortaya hisslərimizdən ibarət, amma çox həqiqi və inandırıcı bir dünya ortaya çıxır.

Səbri: Yəni şey kimi mi? Əvvəllər ağ-qara rəngli televizorlarda qarlı cisimlərə aid görüntüləri seyr edərdik, amma o qədər də diqqəti cəlb etməzdi, indi kinoteatra getdikdə yaxşı çəkilmiş bir kinofilm nümayiş etdirilərsə, həmin kinofilm insanı özündən alıb aparır və insan sanki həqiqətmiş kimi hiss edir. Keçən gün ailəcə dinozavrlardan bəhs edən 3D formatlı bir kinofilmə baxmağa getdik, filmi seyr etməyimiz üçün bir ədəd 3D formatlı eynək verdilər, mən belə, dinozavrları canlı zənn etdim, hələ, uşaqları heç razı sala bilmədim. Sanki canavarlar səhnədən çıxıb üzərimizə gələcəkdi.

Üç boyutlu film izlerken iki farklı açıdan özel çekilen görüntü aynı ekran üzerine yansıtılır. Takılan gözlük sayesinde beyinde 3 boyutlu görüntü elde edilir. Yani aslında seyircilerin karşısında 3 boyutlu bir görüntü yoktur. Fakat özel bir teknikle bu elde edilir. Benzer şekilde insanın dünya hayatında gördüğü görüntülerin 3 boyutlu oluşu da onu yanıltmaktadır.

Səbri: Dayan bir qədər düşünüm… İndiyədək danışdıqlarımızı nəzərə aldığımız təqdirdə, əlimizdə bir dəlil olmadığı aydın olur. Amma hələ də maddənin mütləq varlıq olduğunu iddia edən bir çox insan var, elə deyilmi?

Murad: Səbri bəy, sizin mütləq maddə dediyiniz şey nədir?

Səbri: Budur, əllə tutduğum, gözlə gördüyüm, tək halda mövcud olan, boşluqda yer tutan, kütləsi və həcmi olan hər şeydir.

Murad: Məsələn, bu qarşıda dayanan sizin avtomobiliniz maddi bir obyektdirmi?

Səbri: Dayan bir qədər düşünüm… İndiyədək danışdıqlarımızı nəzərə aldığımız təqdirdə, əlimizdə bir dəlil olmadığı aydın olur. Amma hələ də maddənin mütləq varlıq olduğunu iddia edən bir çox insan var, elə deyilmi?

Murad: Səbri bəy, sizin mütləq maddə dediyiniz şey nədir?

Səbri: Budur, əllə tutduğum, gözlə gördüyüm, tək halda mövcud olan, boşluqda yer tutan, kütləsi və həcmi olan hər şeydir.

Murad: Məsələn, bu qarşıda dayanan sizin avtomobiliniz maddi bir obyektdirmi?

Yanda ressamların gölge ve perspektif unsurlarını kullanarak resme verdikleri derinlik ve gerçekçilik görülmektedir. Bu resimlerin tümü aslında düz bir satıhtadır ama, yapılan çizim derinlik varmış izlenimi uyandırmaktadır.

Bu mövzunu yuxularla da izah etmək mümkündür. Səbri bəy, yuxularda gördüyümüz avtomobillər həqiqətdə mövcuddurlarmı? Öz avtomobilinizi yuxunuzda görsəniz, eyni şeyi deməyəcəksiniz?

Bu resimlere baktığınızda her birinde bir derinlik hissi ve mesafe görülür. Örneğin en yandaki resimde size yakın ve uzak ağaçlar vardır. Oysa gerçekte bu iki boyutlu bir resimdir ve tüm ağaçlar aslında aynı satıhta yer almaktadır. Ancak perspektif sanatı kullanılarak böyle bir derinlik elde edilmiştir. O halde hayatımız boyunca muhatap olduğumuz görüntülerin de aslında tek bir satıhta olması mümkündür.

Soldaki resimde kişiyle uçaklar arasında bir uzaklık olduğu vurgulanmıştır. Sağda ise elde tutulan bardak uçaklara kıyasla çok yakın görünmektedir. Gerçekte ise uzaktaki uçaklar da, kadının elindeki bardak da tek bir satıhtadır. Kişilerle bu nesneler arasında bir uzaklık yoktur. Her iki görüntü de beyindeki algı merkezindedir.

Şayet beyne bir bilgisayar bağlansa ve bilgisayardan beyne dokunma hissini oluşturacak elektrik sinyalleri gönderilse, gerçekte bir dokunma olayı olmadığı halde kişi dokunduğunu zannedebilir. Simülatör örneğinden de hatırlanacağı gibi bunu başarmak mümkündür.

Murad: Çox gözəl! İndi bir də təkrarlayaq. Yolda gedən bir insan əslində beyninin içindəki yolda gedər, beyninin içindəki avtomobillərin yanından keçər. Eynilə yuxusunda getdiyi kimi tənha bir yolda gedərkən, Tolqanın etdiyi kimi iki gözümüzün alt qapaqlarını yavaşca ovuşdurmağımız bizə bu həqiqəti daha yaxşı xatırladar. Yol və ağaclar müxtəlif istiqamətlərə doğru hərəkət edər. Bu, beynimizin içindəki görüntünün hərəkətə gəlməsidir. Seyr etdiyimiz televizorun antenasını hərəkət etdirdikdə necə ki, görüntü də hərəkət edirsə, burada da eyni şey baş verir. Beynimizin içindəki televizorun qarşısında əyləşib də onu seyr edən bir insan mövqeyindəyik, görüntüdə nə göstərilsə onu seyr edərik. Yemək yemək, yolda getmək, məktəbə getmək, işdən qayıtdıqdan sonra yoldaşlarla görüşmək; yəni bütün həyatımızı sanki bir video kasetdəki film kimi seyr edərik. Görüntü, səs, qoxu, dad, toxunma duyğusu beyində hiss edilən duyğulardır. Yəni xarici aləmimizi, daxili aləmimizdə yaşayarıq. Bütün həyatımızı beynimizin içindəki kiçik evimizdə keçirərik. Oradakı televizordan xarici aləmi seyr edərik. Bütün bunları beynimizin içindəki 1 sm3 həcmə malik "hüceyrəmiz"də yaşayarıq. O "hüceyrəmiz"dən heç çıxmadan bir ömür sürərik.

Tolqa: Məsələn, rəng korluğu xəstəliyinə tutulmuş bir insanın dünyanı fərqli rənglərdə görməsi də bu mövzuya dəlil ola bilərmi?

Tolga'nın verdiği örnek üzerine düşünülecek olunursa, kişi Ay'a baktığında da teleskoba ya da karşısındaki manzaraya baktığında da aslında aynı satıhtaki görüntülere bakmaktadır. Oysa bunlar insanı farklı mesafelerdeymiş gibi yanıltabilmektedir. Bu tür farklı uzaklıklara bakıp siz de Tolga gibi göz kapağınızın altını kaşıyacak olursanız baktığınız şeylerin sabit durmadığını, hareketlendiğini görürsünüz.

Murad: Bayaq da söylədiyim kimi bu həqiqəti kəşf etmiş bir çox insan var. Sadəcə düşüncə sahəsində deyil, elmin; fizika, atom, astronomiya kimi sahələrində fəaliyyətlər aparan, hamımızın adlarını tez-tez eşitdiyimiz tanınmış elm adamları da bu mövzunu bir yolla anlayıb öz fikirlərinə görə şərh etmişdirlər. Materialist mütəfəkkirlər, məsələn, Marks, Lenin kimi insanlar da bu mövzunu o vaxtlar öyrənmiş, amma öz materialist dünyagörüşlərinə görə çox təhlükəli hesab etmişdirlər. Buna görə də, hər nə qədər həqiqəti bilsələr də, belə bir şeyi qəbul etmələrinin öz mənfəətlərinə xələl yetirəcəyini görüb bu həqiqətə qarşı tədbirlər görməyə çalışmışdırlar. İstəyirsənsə sənə lazımi qaynaqları verim, sən də araşdırma apar, nəticələrini isə sabah danışarıq.